كاربيني - نفت

• 
• 

توضیحات

منتشر شده در چهارشنبه, 21 فروردين 1392 12:43

نوشته شده توسط حجت شفائي مستعلی بگلو

بازدید: 1471

 

تاریخچه نفت و انواع نفت های خام جهان

 

ماده سیاه رنگی که از صخره ها می‌جوشید و به آن «روغن سنگ» می‌گفتند، برای سرخ پوستان آمریکا مصرف دارویی داشت و آن را شفابخش می‌دانستند. «پترولیوم» واژه ای لاتین و مشتق از «پترا» به معنای صخره و «اولیوم» به معنای نفت است.

 این واژه با «اویل»، کم و بیش در یک معنا به کار می‌رود.

تولید تجاری نفت، نخست برای آن بود که شب را کنار زند و به خانه ها روشنی بخشد، اما رفته رفته با کشف دیگر خواص نفت، این هیدروکربور به کالایی استراتژیکی تبدیل شد که بدون عرضه مستمر و مداوم آن، ثبات و امنیت جهان به خطر می‌افتد.

نفت خام از عناصر کربن و هیدروژن تشکیل شده که یکی از انواع «هیدرو کربورها» است و به اعتبار ترکیبات هیدروکربوری و میزان گوگرد آن به نفت خام های سبک و سنگین و ترش و شیرین طبقه بندی می‌شود.

نفت خام انواع مختلفی دارد که بیش از ۷۰ نوع آن به مقدار تجاری، تولید و در بازار معامله می‌شود. شاید هیچ دو نفت خامی‌را نتوان یافت که خصوصیات آن درست مثل هم باشد، اما می‌توان ویژگی‌هایی به دست داد که از طریق آن و با مقایسه آنها با ویژگی های نفت خام های شاخص نظیر برنت، «دبلیو.تی.آی» و دوبی، بهای معقولی برای آنها در بازار به دست آید. از جمله این ویژگی ها سبکی و سنگینی و ترشی و شیرینی است.

انجمن نفت آمریکا که به اختصار API گفته می‌شود، یکی از مؤسسه های بزرگ آمریکاست که در صنعت نفت و گاز فعالیت دارد و بیش از ۴۰۰ شرکت فعال در تولید، پالایش و توزیع نفت و فرآورده های نفتی را نمایندگی می‌کند.

این مؤسسه به نمایندگی از فعالان این صنعت در خصوص مسائل حقوقی، مالی، اقتصادی، مقرراتی و تحقیقاتی با دولت و نهادهای قانون گذاری، وارد مذاکره می‌شود. به گزارش ایسنا، تاثیرات زیست محیطی و تایید استانداردهای صنعت نفت و توسعه دانش این صنعت، از جمله موضوعات مورد علاقه این انجمن به شمار می‌آید. این مؤسسه به تعریف استانداردهایی برای فرآورده های نفتی نیز مبادرت می‌ورزد. به عنوان نمونه، شاخص «گرانش» انجمن نفت آمریکا که در انگلیسی API Gravity گفته می‌شود، مقیاسی است که از سوی این انجمن برای تعیین چگالی نفت خام تعریف شده است که شاخصی برای تعیین سبکی و سنگینی انواع نفت خام و فرآورده های نفتی به کار می‌رود.

برای نشان دادن میزان سبکی و سنگینی نفت خام، به طور معمول از شاخص «ای.پی.آی» (API) استفاده می‌شود. این شاخص از حاصل تقسیم عدد ۵/۱۴ بر «وزن مخصوص» نفت خام در درجه حرارت ۶۰ درجه فارنهایت، منهای عدد ۵/۱۳۱ به دست می‌آید.

نفت خام های با «آی.پی.آی» بالاتر از ۳۰ را سبک و ۲۰ تا ۳۰ را متوسط و پایین تر از ۲۰ را نفت خام سنگین می‌گویند. نفت خام‌هایی با «ای.پی.آی» بیشتر از ۴۴ مانند نفت خام «اکوفیسک» نیز وجود دارد که آنها را بسیار سبک می‌گویند.

نفت خام افزون بر «هیدروکربورها»، ناخالصی‌هایی نظیر نیتروژن، گوگرد، نمک و فلزات نیز در خود دارد. مقدار گوگرد (سولفور) موجود در نفت، یکی از مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر قیمت آن است. هیدروژن سولفید به سبب داشتن خاصیت اسیدی، خورندگی دستگاه های تقطیر را افزایش می‌دهد و به سبب سمی‌بودن، به محیط زیست خسارات جبران ناپذیری وارد می‌کند. از این رو، حذف آن از نفت خام ضرورتی انکارنشدنی و در عین حال پرهزینه است.

«نفت شیرین» به نفت خامی‌می‌گویند که میزان گوگرد آن کمتر از ۵/۰ درصد و «نفت ترش» به نفت خامی‌می‌گویند که میزان گوگرد آن بیش از ۵/۰ درصد باشد. میزان گوگرد موجود در نفت خام به طور معمول بین ۱/۰ و سه درصد وزن نفت خام است. بیشتر نفت خام های شیرین، سبک و بیشتر نفت خام های ترش، سنگین هستند.

نفت خام برنت

نفت خام برنت، یکی از شناخته شده ترین شاخص های نفت خام است که به عنوان مبنای قیمت گذاری بسیاری از انواع نفت خام در بازارهای جهانی به کار برده می‌شود. نفت خام برنت مخلوطی از نفت استخراج شده از شبکه برنت و «نینان» در دریای شمال است که از طریق شبکه خط لوله به پایانه نفتی «سالوم وو»؛ بزرگ ترین بندر صادراتی دریای شمال، در بریتانیا انتقال می‌یابد و در آنجا بارگیری می‌شود. درجه API مخلوط برنت بیش از ۳۸ و میزان گوگرد آن ۴۱/۰ درصد است، بنابراین در طبقه نفت خام های سبک و شیرین قرار می‌گیرد.

 ● نفت خام مارس

نفت خام مارس (Mars) از جمله انواع نفت خام های سنگین و ترش به شمار می‌آید که در آمریکا و خلیج مکزیک تولید و در بندر Clovelly بارگیری و صادر می‌شود. درجه «ای.پی.آی» آن ۲۹ و مقدار گوگرد آن ۹/۱ درصد است. مقدار تولید نفت خام مخلوط مارس از ۱۵۰ تا ۲۳۰ هزار بشکه در روز در نوسان است. شرکت شل یکی از تولیدکنندگان بزرگ این نفت خام به شمار می‌آید.

 ● نفت خام میناس

نفت خام میناس (Minas) که با نام نفت خام سبک سوماترا (Sumatra Light) نیز شناخته می‌شود، یکی از نفت خام های شاخص بازار آسیاست که در مناطق خشکی جزیره ساماترای اندونزی تولید و از بندر «دومای» صادر می‌شود. این نفت خام با درجه «ای.پی.آی» ۸/۳۵ درصد گوگرد از جمله انواع نفت سبک و شیرین به شمار می‌آید. محموله های صادراتی این نفت خام از ۵۰۰ تا ۷۰۰ هزار بشکه در نوسان است. تولید روزانه نفت خام میناس بیش از ۴۰۰ هزار بشکه برآورد می‌شود.

 ● نفت خام موربان

نفت خام موربان (Murban) با درجه «ای.پی.آی» ۳/۳۹ و وجود ۸/۰ درصد گوگرد از جمله انواع نفت خام های سبک و نسبتا شیرین به شمار می‌آید. این نفت خام در امارات عربی متحده تولید و از بندر Jebel Dhanna بارگیری می‌شود. مقدار تولید نفت خام موربان تا ۵/۱ میلیون بشکه در روز گزارش می‌شود.

 ● نفت خام تاپیس

نفت خام تاپیس با درجه API نزدیک به ۴۶ و میزان گوگرد ۰۳/۰ درصد، در حوزه دریایی Trengganu مالزی تولید می‌شود. گفتنی است که این نوع نفت خام برخلاف نفت خام برنت در بازار نفت مورد معامله قرار نمی‌گیرد، اما به یکی از انواع نفت شاخص برای قیمت گذاری در منطقه آسیا به شمار می‌آید. استرالیا به سبب روابط تجاری گسترده ای که با منطقه آسیا دارد، قیمت نفت خام تاپیس را برای قیمت گذاری نفت خام های وارداتی و حتی فرآورده های نفتی خود به کار می‌برد.

 

تاریخچه اکتشاف نفت در ایران

اکتشاف نفت در ایران

ویلیام ناکسی دارسی یک میلیونراسترالیایی ، نخستین فردی بود که با روشهای جدید روز ودستگاههای حفاری مکانیکی در ایران به اکتشاف نفت وحفر چاه پرداخت.او ابتدا گروهی فنی را به سرپرستی زمین شناسی به نام برلز استخدام و به ایران اعزام کرد. این گروه ، پس از بررسیهای زمین شناسی ، گزارش رضایت بخشی داد.احتمال وجود نفت در حوالی قصرشیرین و شوشتر را زیاد و دردیگرنقاط امیدوار کننده دانست. پس از دریافت این گزارش ،دارسی نماینده ای به نام ماریوت را در سال 1901 به دربار ایران فرستاد ماریوت امتیاز اکتشاف و استخراج نفت در تمام ایران ، بجز پنج ایالات شمالی را از مظفرالدین شاه گرفت.چند ماه پس از امضای قرار داد، حفاری اولین چاه درمحلی به نام چیاسرخ یا چاه سرخ ، در شمال غرب قصرشیرین آغاز شد. کار حفاری به علت نبود راه و ناامنی به کندی پیش می‌رفت تا آنکه درتابستان 1903 در عمق 507 متری به گاز و کمی‌نفت رسید. چاه دوم هم در همین ناحیه در عمقی مشابه به نفت رسید. بهره دهی این چاه درحدود 175 بشکه در روز بود. دارسی با ارزیابی نتایج دریافت اگردر ناحیه چیاسرخ نفتی بیش از این مقدار هم بیابد به علت دوری ازدریا ونبود امکان حمل به بازار مصرف ، سودی عاید او نخواهد شد. ناحیه را ترک کرد و به خوزستان روی آورد.

منطقه چیارسرخ درمرزبندیهای بعدی به دولت عثمانی واگذار شد واکنون چیاسرخ یک میدان نفتی کوچکی درعراق است.

 

درمنطقه خوزستان اولین و دومین چاه حفر شده شرکت، خشک بودند. درنیمه اول سال 1908 سرمایه شرکت روبه پایان بود و هنوز نفتی کشف نشده بود. روسای شرکت به مسئول عملیات که مهندسی به نام دینولدز بود: دستور توقف عملیات را می‌دهد. ولی او که در محل وضع را بهتر ارزیابی کرده بود چند روزی از اجرای دستور توقف خودداری نمود وبه حفاری ادامه می‌دهد. درروز پنجم خرداد 1287 شمسی (1908 م) مته حفاری به لایه نفت دار برخورد ونفت با فشار از چاه فوران نمود. عمق چاه 360 متربود. دومین چاه که ده روز بعد به نفت رسید 307 متر عمق داشت با به نفت رسیدن این دو چاه وجود نفت به مقدار زیاد درایران به اثبات رسید. پس از کشف نفت در ایران درسال 1909 شرکت سابق نفت ایران وانگلیسی تشکیل شد.

از سال 1908 تا سال 1928 تمام نفت تولیدی ایران از میدان نفتی مسجدسلیمان استخراج شد. دراین سال میدان نفتی هفتکل ، در سال 1930 میدان نفتی گچساران ، درسال 1936 میدان نفتی آغاجاری و درسال 1938 میدان های نفتی لالی و نفت سفید کشف گردید. میدان نفت خانه را در عراق ، در سال1927 شرکت نفت انگلیسی و عراق کشف کرد.نیمی‌از این میدان درخاک ایران قرار دارد که اکنون نفت شهر نامیده می‌شود. با کشف این هفت میدان نفتی حوزه مورد قرار داد شرکت نفت سابق ایران وانگلیس به صورت یکی از مناطق مهم نفتی جهان درآمد.

درسال 1329 با ملی شدن صنعت نفت از شرکت نفت ایران و انگلیس خلع ید به عمل آمد. پس از کودتای 28 مرداد 1332 و عقدقرارداد با کنسرسیومی‌که از چندین شرکت بزرگ نفتی تشکیل شده بود عملیات اکتشافی گسترده ای در دو دهه 1960و1970 درحوضه رسوبی زاگرس انجام شد و تعداد میدان های نفتی بزرگ وکوچک که در این حوضه و درخشکی کشف شده بود به پنجاه میدان رسید.

اکتشاف نفت درخلیج فارس در اواخر دهه 1950 آغاز گردید و اولین میدان نفتی بهرگانسر درسال 1960 کشف گردید. دردهه 1960 بیش ازده میدان نفتی در بخش ایرانی خلیج فارس کشف گردد. این دهه از نظر تعداد میدانهای نفتی کشف شده در خشکی و دریا درایران دهه منحصر به فردی است. در سال 1305 سه مهندس روسی درخارح از حوضه قرار داد شرکت سابق نفت ایران وانگلیس درخوریان سمنان اقدام به حفر چاه نمودند . چاه حفر شده در خوریان شایع شد که به نفت رسیده است ولی واقعیت این بود که در عمق صدمتری چاه به آبی مخلوط با مقدارکمی‌نفت برخورده بود.

در سال 1308 چند زمین شناس خارجی توسط شرکت تحقیقات ایران وفرانسه به نواحی مازندران وسمنان اعزام ومطالعاتی انجام دادند وپس از حفر دوحلقه چاه کم عمق درمشرق بابلسر که نتیجه ای به بارنیاورد، شرکت ، منحل وکارشناسانش درسال 1310 ایران را ترک کردند.

درسال 1314 هنگام حفرقنات درجنوب قم آثاری از مواد نفتی درروی آب قنات دیده شد. دولت وقت پس از اطلاع واحدی به نام اداره مهندسی اکتشافی در وزارت دارایی تاسیس نمود که وظیفه آن اکتشاف نفت درنواحی مرکزی وشمالی کشور بود. این واحد با استخدام چند کارشناس آلمانی وخرید دو دستگاه حفاری ضربه ای و دورانی ، عملیات را درنواح قم و مازندران آغاز کرد، دو حلقه چاه درخشت سرو دوحلقه چاه نزدیک به کوه نمک حفرشد. حفاری ها نتیجه ای به بار نیاورد و در سال 1318 متوقف شد.

درسال 1327 دولت ایران برای انجام اکتشاف درخارج از حوضه قراردادشرکت نفت سابق ایران وانگلیس ، شرکت سهامی‌نفت ایران را تشکیل داد. این شرکت از سال 1328 عملیات اکتشافی را با استخدام زمین شناسان سوئیسی و مهندسین معدن ایرانی آغاز ودر سال 1335درتاقدیسی البرز درناحیه قم نفت قابل ملاحظه ای کشف نمود. درسال 1337 میدان گازی سراجه در شرق قم کشف شد. پس از ملی شدن صنعت نفت وتشکیل شرکت ملی نفت ایران ، شرکت ایران نفت در سال 1339 به آن پیوست و به فعالیت اکتشافی درخارح از حوضه قرارداد باکنسرسیوم سابق با نام امور اکتشاف واستخراج ادامه داد. در سال 1345 این شرکت در دشت مغان آذربایجان و درسال 1346 درگرگان به ترتیب نفت وگاز کشف کرد.بهره برداری از نفت دشت مغان به علت تراوایی بسیار کم سنگ مخزن اقتصادی نیست. گاز کشف شده در گرگان نیز به علت بهره دهی کم چاه که در حدود پنج میلیون پای مکعب درروز است اقتصادی تشخیص داده نشده است.

اموراکتشاف واستخراج شرکت ملی نفت ایران در سال 1347 میدان عظیم گازی خانگیران و در سال 1360 میدان گازی گنبدلی را به ترتیب در غرب و جنوب شهر سرخس کشف کرد.

نفت در مسير توسعه

چشم انداز آينده اقتصاد جهان، نشانگر افزايش قابل توجه تقاضاي انرژي و نقش مسلط نفت و گاز درمجموعه آن است. پيش بيني‌هاي به عمل آمده نشان ميدهد كه تقاضاي نفت طي 20 سال آينده، بيش از 2 برابر 20 سال گذشته افزايش پيدا خواهدكرد و گاز طبيعي به عنوان سوخت منتخب قرن حاضر از بيشترين رشد درمجموعه اقلام سبد انرژي برخوردار خواهد شد.

در اين بين ايران با دارا بودن بيش از 151ميليارد بشكه ذخاير نفتي قابل استحصال و33 تريليون مترمكعب ذخاير گازي، از نظر مجموع ذخاير هيدروكربوري جايگاه ممتازي را در بين ديگر كشورهاي جهان به خود اختصاص داده است.

به دليل همين موقعيت خاص ايران در عرصه بين الملل، اجراي الگوي مناسب توسعه اقتصادي كشور بر مبناي نفت از مدتي قبل آغاز شده است و تا به جايي پيش رفته كه هم اكنون بحث تدوين استراتژي انرژي به يكي از اولويت‌هاي وزارت نفت تبديل شده است.

تمركز فعاليت‌هاي اجرايي دولت در ميدان‌هاي نفتي و گازي در حالي صورت مي‌گيرد كه برخي از آنها با كشورهاي همسايه همچون عراق، كويت، عربستان، قطر، امارات و عمان مشترك است.

به عنوان مثال ميدان گازي فوق عظيم پارس جنوبي با كشور قطر مشترك است؛ اين ميدان بزرگ ترين و مهمترين ميدان مشترك ايران با كشورهاي همسايه محسوب مي‌شود.

همچنين ميدان گازي آرش با كويت و ميادين نفتي اسفنديار، فروزان، فرزاد (A) و فرزاد (B) با كشور عربستان سعودي مشترك هستند.

ميادين نفتي بلال و رشادت بسيار نزديك به خط مرزي قطر هستند؛ مخازن سلمان و نصرت نيز از مخازن مشترك ايران با امارات محسوب مي‌شوند.

به دليل همين اهميت ها بود كه با آغاز به كار دولت دهم، توسعه ميادين مشترك نفتي و گازي نه تنها اولويت دارترين برنامه‌هاي توسعه اي صنعت نفت در برنامه پنجم توسعه شناخته شد، بلكه در صدر برنامه‌هاي توسعه اي سال جاري شركت ملي نفت ايران نيز قرار گرفت؛ به طوري كه در حال حاضر توسعه تمام ميدان‌هاي مشترك و تعيين تكليف آنها به سرعت در دست انجام است.

همچنين براي تسريع در توسعه اين نوع ميادين در برنامه پنجم توسعه معادل 72 ميليارد دلار به توسعه اين ميدان ها اختصاص يافته است كه به اين منظور سالانه به حداقل 20ميليارد دلار سرمايه گذاري در بخش بالادستي صنعت نفت نياز خواهد بود.

از اين رقم 13 ميليارد دلار در ميادين نفتي و 57 ميليارد دلار در ميادين گازي و همچنين 5/1ميليارد دلار در ميادين اكتشافي )ساختارهاي مرزي اختصاص داده مي‌شود.

در عين حال توليد تمامي‌ميادين مشترك نفتي تا پايان برنامه پنجم 125 درصد و ميادين گازي200 درصد افزايش خواهد يافت. بدين منظور برنامه‌هاي توسعه آنها تدوين و قراردادهاي مربوط به آن نيز منعقد شده است. براي مثال توليد ميدان گازي پارس جنوبي به روزانه 800 ميليون متر مكعب خواهد رسيد.

تمركز 40 درصد از فعاليت‌هاي اكتشافي در مناطق مشترك

با توجه به اهميت اكتشاف در بالندگي صنعت نفت، برنامه ريزي براي تمركز 40 درصد از فعاليت‌هاي اكتشافي شركت ملي نفت ايران در مناطق مرزي و مشترك انجام شده و تمام مسائل مربوط به ميادين مشترك، خارج از سيستم متداول اداري و با قيد فوريت انجام و پيگيري مي‌شوند.

فعاليت‌هاي اكتشافي در نواحي مشترك غرب، خليج فارس و شمال شرق كشور شامل مطالعات و عمليات زمين شناسي، لرزه نگاري 2 بعدي و 3 بعدي، ثقل سنجي، مغناطيس سنجي، جاده و سلرسازي، حفاري و نهايتا تهيه مدل‌هاي استاتيك و ديناميك و براوردهاي حجمي‌ميادين با سرعت در حال انجام است.

مديريت اكتشاف، پهنه كشور را به 96 بلوك اكتشافي تقسيم كرده كه تاكنون قرارداد 15 بلوك منعقد شده است و با جديت نيز پيگيري مي‌شود. كشف ميادين بند كرخه، آذر، فرزاد B و بينالود ماحصل همين فعاليت‌هاي اكتشافي است.

در اين ميان نگاهي به عملكرد فرآيند اكتشاف نفت در كشورمان از اكتشاف 4 ميدان گازي با حجم ذخاير 636 ميليارد مترمكعب گاز و 213 ميليون بشكه ميعانات گازي طي سال گذشته حكايت مي‌كند. در عين حال ارزش اقتصادي اين ميادين كه در حدود 178.8 ميليارد دلار تخمين زده شده است، فصلي نو در صنايع نفت و گاز كشورمان را نويد مي‌دهد.

اكتشاف يك ميدان گازي در شرق عسلويه موسوم به ميدان گازي "مدار" با حجم ذخاير گازي 495 ميليارد مترمكعب، دستاورد ديگري براي مديريت اكتشاف شركت ملي نفت ايران به شمار مي‌رود.

كشف اين ميدان در كمتر از 5 ماه اول سال جاري محقق شده است، از آن جهت حائز اهميت است كه حجم گاز درجاي آن معادل 2 فاز پارس جنوبي است و علاوه بر آن نزديك به 80 درصد از ذخاير گازي آن نيز قابل استحصال است.

حجم ذخاير ميعانات گازي اين ميدان بالغ بر 1573 ميليون بشكه تخمين زده شده است و با احتساب نفت بشكه اي 80 دلار و گاز 20 سنت در هر متر مكعب، ارزش اين ميدان افزون بر 133 ميليارد دلار برآورد مي‌شود.

طي برنامه پنجساله چهارم توسعه، سالانه 6 دكل به امر اكتشاف اختصاص مي‌يافت كه با تمهيدات انديشيده شده، طي برنامه پنجم توسعه 8 دكل در سال به فعاليت اكتشافي خواهند پرداخت و حدود 40 درصد از فعاليت‌هاي اكتشافي در مناطق مرزي و مشترك متمركز خواهد شد.

اين در حالي است كه شركت ملي نفت ايران در حال حاضر طرح‌هاي توسعه اي فراواني از جمله 14 طرح اكتشاف وتوسعه، توسعه 30 ميدان نفتي خشكي و دريايي، توسعه 11 ميدان گازي خشكي و دريايي و توسعه 9 سازند گازي را در دستور كار دارد. همچنين پروژه جمع آوري گازهاي همراه، پروژه‌هاي احداث كارخانجات گاز و گاز مايع و طرح ها و پروژه‌هاي مرتبط با بهبود و افزايش ضريب بازيافت از ديگر پروژه‌هاي مهمي‌است كه مد نظر شركت ملي نفت ايران است.

تمركز شركت نفت بر جذب سرمايه گذاري

ارزش توليد نفت و گاز ايران تنها در سال گذشته بالغ بر ۲۱۷ميليارد دلار بوده است و پيش بيني مي‌شود در صورت جذب منابع مالي، ارزش توليدات نفت، گاز و ميعانات گازي ايران به ۳۵۰ميليارد دلار تا پايان برنامه پنجم توسعه افزايش يابد.

علاوه بر آن در صورت تحقق برنامه‌هاي سرمايه گذاري و جذب منابع مالي مورد نظر، ظرفيت توليد نفت خام، گاز طبيعي و ميعانات گازي ايران تا سال ۱۳۹۴افزايش قابل توجه اي مي‌يابد. بر اين اساس براي دستيابي به متوسط توليد روزانه ۴٫۴ميليون بشكه نفت خام، يك ميليارد و ۴۷۰ميليون متر مكعب گاز طبيعي و يك ميليون و ۲۰۰هزار بشكه ميعانات گازي تا پايان برنامه پنجم توسعه هدف گذاري شده است.

اقدامات صورت گرفته از سوي شركت ملي نفت ايران در جذب منابع مالي ريالي و ارزي به شيوه‌هاي مختلف در سال گذشته و در راس آن ها انتشار اوراق مشاركت براي اولين بار در گستره صنعت نفت، كه باعث جذب بخش قابل ملاحظه اي از سرمايه‌هاي سرگردان در بدنه صنعت نفت شد، از مهم ترين دستاوردهاي شركت ملي نفت ايران در اين خصوص به شمار مي‌رود

مقدمه

سازمان را می‌توان به عنوان سیستمی‌از پردازش اطلاعات در نظر گرفت که اطلاعات مرتبط با هدف را از محیط گرفته و آن را همان گونه که برای اثر بخشی سازمانی مورد نیاز است پردازش کند. با این اوصاف، داشتن اطلاعات موثق و به موقع با توجه به هدف و ساختار سازمانها، بزرگترین سرمایه یک سازمان به حساب می‌آید و حیات سازمان به داشتن یک ارتباط دو سویه درون سازمانی و برون سازمانی، انجام تبلیغات و کسب اطلاعات به روز و مفید بستگی دارد. از آنجایی که روابط عمومی‌پل ارتباطی سازمان و مخاطبان آن است، در این جاده دو طرفه قادر است سیاست ها، برنامه ها و عملکردهای سازمان را به مخاطبان از یک سو و نیازها، خواستها ، دیدگاه ها و نظرات مخاطبان را به سازمان از سوی دیگر منتقل کند. هر چه این شبکه توزیع و تقاضا، برنامه ریزی شده تر و منسجم تر رفتار کند سازمان و مخاطبان آن ضمن رضایتمندی از وضعیت ارتباط ، در جایگاه خود ارتقاء می‌یابند.

تعریف روابط عمومی

اصطلاح روابط عمومی، ترجمه واژه انگلیسی Public Relations برای نخستین بار در آمریکا در اتحادیه راه آهن به کار برده شد و در ایران نخستین بار در شرکت نفت به کار رفته و دفتری در آن شرکت ایجاد شد. روابط عمومی‌را در زبان عربی (العلاقات العامه) ترجمه کرده اند. فعالیت های گوناگونی از روابط عمومی‌از سوی صاحب نظران، کارشناسان و مؤلفان کتابهای این رشته بیان شده است از جمله : رکس هارلو از پیشگامان روابط عمومی‌در جهان می‌گوید: روابط عمومی‌دانشی است که به وسیله آن سازمان ها آگاهانه می‌کوشند تا بر مسئولیت اجتماعی خویش عمل کنند و بتوانند تفاهم و پشتیبانی کسانی که برای توسعه اهمیت دارند را به دست آورند. در این باره انجمن روابط عمومی‌آلمان می‌گوید: روابط عمومی، تلاش آگاهانه و قانونی به منظور تفاهم و استقرار اعتماد و شناخت متقابل با عموم، بر اساس تحقیق علمی‌و عملی صحیح و مستمر، میسر است. انجمن جهانی روابط عمومی‌نیز گفته : روابط عمومی‌بخشی از وظایف مدیریت سازمان است و عملی ممتد، مداوم و طرح ریزی شده است که از طریق آن افراد و سازمان ها می‌کوشند تا تفاهم و پشتیبانی کسانی که با آنها سر و کار دارند را به دست آورند (یحیایی ایله‌ای، 1388).

تاریخچه روابط عمومی

واژه روابط عمومی، برای اولین بار در سال 1897 در اسناد اداره راه آهن آمریکا به کار رفته است. بسیاری از اندیشمندان این حوزه ، تاریخچه روابط عمومی‌این کشور را به سه دوره طبقه بندی نموده اند . دوره اول در فاصله سال های 1900 تا 1929 پیرامون جنگ جهانی اول می‌باشد که خود به سه مرحله  طبقه بندی شده است. در مرحله اول آمریکا طی سال های 1900 تا 1914 رشد گسترده واحدهای اقتصادی، تولیدی و بازرگانی را تجربه نمود و به موازات آن مبارزه افکار عمومی‌بر علیه مقاصد سودجویانه صاحبان صنایع نیز رشد پیدا کرد. همین امر صاحبان صنایع و شرکت ها را به فعالیت های روابط عمومی‌جهت جلب افکار عمومی‌متوجه کرد. خبرنگار روزنامه نیویورک ورلد به نام «آی وی لی» اولین شرکت خصوصی خدماتی تحت عنوان روابط عمومی‌را تأسیس کرد. بسیاری «لی» را پدر روابط عمومی‌در آمریکا می‌نامند. مرحله دوم  به سال های 1914 تا 1918 میلادی بر می‌گردد. در این سال ها دولت آمریکا درگیر مسائل جنگ جهانی اول بود و سعی می‌کرد تا مقاصد جنگی و خواست های خود را توسط روابط عمومی‌مرتبط با مردم قرار دهد. مرحله سوم دوره تکامل روابط عمومی‌در آمریکا به شمار می‌رود و به سال های 1918 تا 1929 بر می‌گردد. در این سال ها مؤسسات صنعتی برای معرفی خود به انتشار مطالب وسیع، گسترده و دامنه داری دست زدند. زیرا برای آنها در جنگ جهانی اول به اثبات رسیده بود که ارائه مطالب درباره موضوعی خاص در صورتی که از روی واقع بینی و بصیرت باشد، افکار عمومی‌را تغییر داده و در جهت مثبت یا منفی سوق می‌دهد.

دوره دوم  از سال 1929 تا 1939 بود که با رشد منظم و علمی‌روابط عمومی‌ها و اعمال کوشش های فراوان جهت ایجاد توازن و هماهنگی بین منافع فردی و مصالح عامه صورت پذیرفت.

دوره سوم در فاصله سال های 1939 تا 1945 پیرامون جنگ جهانی دوم بود که در کنار کمیته اطلاعات عمومی، دولت اقدام به تأسیس اداره اطلاعات جنگ نمود و برخورداری از روابط عمومی‌بجز در آمریکا در سایر کشورها چون انگلیس، آلمان، فرانسه، هلند و ... هم احساس شد.

از سال 1945 تاکنون جهان با گسترش بسیار روزافزون واحدهای روابط عمومی‌روبرو بوده است و همراه با آن کتاب ها و مطالب زیاد در زمینه روابط عمومی‌تألیف شده است. مؤسسات آموزشی روابط عمومی، سازمان های سنجش افکار عمومی، انجمن ها و اتحادیه های روابط عمومی‌و بالاخره رشته های تحصیلی دانشگاهی روابط عمومی‌به وجود آمد و روابط عمومی‌در تمام دنیا به عنوان یک امر ضروری مورد توجه قرار گرفت.

وظایف روابط عمومی

برای اینکه بدانیم جایگاه نوآوری و نقش آن در روابط عمومی‌کجاست نیاز است نیم نگاهی به وظایف روابط عمومی‌داشته باشیم. به اعتقاد اساتید این بخش ، اعمال مدیریت شایسته در جامعه، نیاز به اطلاعات و آگاهی های متقن، به روز، واقعی و کارآمد از جامعه دارد.

دستیابی به این اطلاعات و آگاهی ها نیاز به روابط عمومی‌قوی و پایدار را ضروری جلوه می‌دهد. اگر بخواهیم به عمده وظایف روابط عمومی‌بپردازیم می‌توان به 1- مطلع کردن و خبر دادن 2- ترغیب، تشویق ، ترویج  و تبلیغ 3- انجام تحقیقات  اجتماعی و افکارسنجی و پیوند آن به  منابع سازمان  و عمومی‌

مردم 4- هماهنگی عوامل مورد نیاز سازمان 5- برقراری ارتباط با افراد و سازمان ها به نحوی که برای آن فرد یا سازمان اهمیت داشته یا در آینده خواهد داشت، اشاره کرد.

در پی گفتیم، جایگاه امروز روابط عمومی‌در نوک پیکان حرکتی هر سازمانی قرار دارد. حال با اعلام وظایف این بخش درمی‌یابیم که چرا یک سازمان به چنین بخشی احتیاج دارد و در واقع بودن و نبودن این بخش چه ارزشی می‌تواند داشته باشد؟

علیرغم هزینه بر بودن بسیاری از فعالیت های روابط عمومی، بودن این واحد در هر سازمان کمک به دیدن درست آینده، شناخت رقبا و بازار و اطلاع از نیازهای جامعه می‌باشد. این همان چیزی است که یک سازمان پویا به دنبال آن است.

نوآوری در روابط عمومی

سازمان‌هایی که خلاقیت و نوآوری یکی از فاکتورهای مهم و درخور توجه در کارشان محسوب می‌شود هیچگاه به گذشته رضایت نداده و همواره با بهره گیری از ساز و کارهای خلاقانه ، تغییر در نگرش و رفتار را سرلوحه امور خویش می‌دانند. آنان به ایده های نو احترام می‌گذارند و با رغبت و حساسیت آنها را دنبال می‌نمایند.

یکی از واحدهای هر سازمان پویا، روابط عمومی‌آن سازمان می‌باشد و اگر این واحد، برخوردار از پویایی و خلاقیت باشد می‌تواند تحرک و نشاط را به تمامی‌سازمان منتقل سازد. اصولاً نوآوری در کارها و برنامه های روابط عمومی‌فعال یکی از مؤلفه های اصلی به شمار می‌رود. با جهانی که هر لحظه در حال تغییر است روابط عمومی‌ها ناچارند به سمت ایده های نو گام بردارند.

نقش مدیران در خلاقیت و نوآوری کارگزاران روابط عمومی

رشد و شکوفایی ایده های خلاق در روابط عمومی‌علاوه بر سایر فاکتورها ، مستلزم داشتن ویژگی ها و خصوصیات خاص رفتاری از سوی مدیران است. اگر زمینه های لازم برای ابراز خلاقیت محیا نباشد از خلاقیت و نوآوری خبری نخواهد بود. سازمان ها از نظر خلاقیت و جامه عمل پوشاندن به نظرات جدید اعضاء متفاوتند. مدیران توانمند هر سازمان با تسلط به برخی علوم مرتبط با رفتار سازمانی می‌توانند محیط مناسبی برای رشد خلاقیت و نوآوری ایجاد کنند. مدیران می‌توانند با شیوه های رفتاری خاص از جمله احترام به باورها و عقاید جدید و به کارگیری مدیریت استعداد، کارگزاران روابط عمومی‌را به خلاقیت و نوآوری تشویق کنند.

محول کردن بخشی از مسئولیت های مرتبط با روابط عمومی‌به کارگزاران و ارزش دادن به خدمت رسانی به مخاطبان نیز در رشد خلاقیت و نوآوری آنان مفید خواهد بود. مدیر می‌تواند توانایی و استعداد خلاقیت و نوآوری را در کارگزاران روابط عمومی‌ایجاد، ترویج و تشویق کند و یا رفتار و عملکرد او می‌تواند مانع این امر حیاتی در روابط عمومی‌شود. (مقاله، تجری، وبلاگ اخبار روابط عمومی)

داشتن توانایی عقلانی، گزینش سبک فکری ابداعی در مقابله با مشکلات احتمالی و انگیزش برای به فعل درآوردن ایده های جدید از سوی مدیران روابط عمومی‌می‌تواند در رشد این توانایی هم در سطح مدیریت و هم در سطح کارگزاران مثمر ثمر باشد. (برومند، 1374 : 83)

اهمیت مدیریت ارتباط با مشتری

یکی از مقوله‌هایی که امروزه در جذب و نگهداری مشتریان دارای اهمیت و اولویت بسیاری است و از جمله عوامل مهم در موفقیت شرکت ها محسوب می‌گردد، ارزش مشتری است. در عصر جدید مشتری محور، ارزش مشتری، سلاحی استراتژیک در جذب و نگهداری مشتریان می‌باشد. مدیریت رابطه با مشتری در پی ارائه ارزش های بیشتر برای مشتری و دستیابی به مزایای ملموس و غیرملموس ناشی از این رابطه است. امروزه اعتقاد بر این است که برای بهبود عملکرد مدیریت رابطه با مشتری، شرکت ها باید عملیات خود را در جهت آفریدن (خلق) و ارائه ی ارزش های بیشتر برای مشتریان خود تغییر دهند. سؤالی که در اینجا به عنوان مسئله تحقیق و به عنوان یک چالش مهم باقی است این که شرکت چگونه باید عملکرد مدیریت رابطه با مشتری را مورد ارزیابی قرار دهد؟ در حقیقت این موضوع که چه چیزی ارزش مشتری را به وجود می‌آورد و نیز چگونگی عملیاتی کردن آن به عنوان یکی از مهمترین موانع بر سر راه محققان و کاربران درآمده است. بنابراین شناسایی و بررسی ابعاد کلیدی ارزش مشتری در جهت بهبود عملکرد رابطه با مشتری فوق العاده با اهمیت است، چرا که شرکت ها باید به خوبی اثرات هر یک از ابعاد ارزش مشتری را درک کرده و منابع محدود خود را به درستی در این راه تخصیص دهند. (وانگ و همکاران، 2004، 170-169)

جایگاه روابط عمومی‌در ایران

روابط عمومی‌در ایران هم اکنون قریب به 60سال قدمت دارد. اولین روابط عمومی‌در سال 1327 شمسی از طرف شرکت نفت در ایران به وجود آمد.

با توجه به وضعیت موجود زیرساخت های فناوری اطلاعات در ایران و کیفیت کارکرد روابط عمومی‌ها از نظر فعالیت های الکترونیک و اینترنتی، می‌توان گفت در میان همه اشکال روابط عمومی‌مدرن، ما فعلاً در حدفاصل روابط عمومی‌الکترونیک و روابط عمومی‌دیجیتال قرار داریم. با توجه به اینکه از پیدایش روابط عمومی‌در ایران بیش از نیم قرن می‌گذرد هنوز روابط عمومی‌با مسائل مختلفی مواجه است. متأسفانه بررسی تاریخی این دانش در ایران نشان می‌دهد که به رغم وجود اندیشه ها و ایده های اصلاح طلبانه برای توسعه آن، هیچ گونه اقدام عملی بنیادی در این زمینه صورت نگرفته است به همین دلیل است که امروزه روابط عمومی‌ها بیشتر وقت خود را صرف برطرف ساختن مشکلات خود می‌کنند. ورود به این مشکلات، توان و شرایط ایفای وظایف و رسالت راستین را از روابط عمومی‌گرفته است. در جامعه ایران نگرش به روابط عمومی‌، صرفاً تبلیغاتی است که این امر باعث تحریف افکار و دور شدن روابط عمومی‌از رسالت اصلی خود شده است. در حال حاضر این نهاد مؤثر در ایران با نوعی مظلومیت رسانه ای و فرهنگی مواجه است. امروزه به نظر می‌رسد که معیارهای قالب در جامعه ما بی توجهی به ارزش های نهفته در کار روابط عمومی‌هاست به طوری که این امر باعث شده که در بسیاری از سازمان ها ، بخش روابط عمومی‌مبدل به بخش تبلیغات سازمان شود و کمتر به مفاهیم و ارتباطات دوسویه بپردازد. صاحب نظران معتقدند اگر نقش روابط عمومی‌را در ایجاد یا تقویت فرهنگ توسعه ، بومی‌کردن سرمشق های توسعه، کشف و معرفی ظرفیت های جامعه، بازآفرینی فرهنگی، حفظ تعلق و پیوستگی بدانیم در اینصورت روابط عمومی‌باید بتواند از هر نوع گسستگی و ناپیوستگی جلوگیری کند و یا حداقل کاهش دهنده فاصله و شکاف میان جامعه و دستگاه های اجرایی باشد.

 

چالش های روابط عمومی‌در ایران

بر اساس نظریه کارشناسان این علوم، چالش های روابط عمومی‌در ایران را می‌توان در دو بخش اصلی (تشکیلات، اعتبارات، آموزش، نحوه عمل، نیروی انسانی و وجود نگرش های منفی) و فرعی (نداشتن متولی مشخص، نبود تشکل های حرفه ای کافی و نبود قانون مندی مسئولیت های استراتژیک و حرفه ای روابط عمومی) تقسیم کرد. دستیابی تشکیلاتی را می‌توان به عنوان نخستین چالش روابط عمومی‌در سازمان دانست. منظور از دسیابی تشکیلاتی، نبود پویایی در طراحی تشکیلاتی است. نمودارهای تشکیلاتی در تاریخ روابط عمومی‌ایران حاکی از نبود تفکر و تلاش در ایجاد بخش‌هایی در تشکیلات روابط عمومی‌است که متناسب با تحولات اجتماعی ایران باشد. به رغم این که در کشور گرایش زیادی برای حرکت به سمت جامعه مدنی و توانمندی و قابلیت های روابط عمومی‌وجود دارد، تاکنون کمتر روابط عمومی‌توانسته است از این وضع برای تسریع روند جریان توسعه خود استفاده کند. چالش دوم روابط عمومی، وابستگی صرف روابط عمومی‌به مدیریت سازمانی است. این وابستگی کامل گاه خطر مدیریت مداری را در روابط عمومی‌یک سازمان افزایش می‌دهد. چالش سازمانی سوم، آمیختگی تشکیلاتی روابط عمومی‌با سایر بخش های تشکیلاتی سازمان چون اطلاعات، انتشارات، امور بین الملل و حوزه ریاست است. چالش دیگر روابط عمومی، چالش حرفه ای بودن کارکنان و کارشناسان آن است. متأسفانه تعداد نیروهای متخصص و کارشناس در روابط عمومی‌بسیار اندک است به طوری که این نیروها چه به لحاظ تعداد و چه به لحاظ تخصص، جوابگوی نیاز دستگاه ها نیستند. در طراحی ساختار سازمانی روابط عمومی‌در هر سازمان باید ویژگی های خاص آن سازمان را لحاظ کرد. نحوه طراحی تشکیلات روابط عمومی‌در ایران بیانگر ناهمگونی در عنوان های شغلی، واحدهای سازمانی و نحوه نگرش به فعالیت های روابط عمومی‌است. برای این منظور تدوین الگوی مشخص و ایده آل برای واحدهای روابط عمومی‌در سازمان ضروری است. یکی از مشکلات اساسی روابط عمومی‌روزمره گی و درگیر بودن آن با کارهای عادی و جاری است. این امر باعث می‌شود روابط عمومی‌از برنامه ریزی های کلان و استراتژیک غافل شود. متأسفانه اکثر روابط عمومی‌ها با کمبود کارشناس متخصص در علوم ارتباطات مواجه هستند و مشکل دیگر ناآگاهی مدیران ارشد سازمان ها از نقش مؤثر روابط عمومی‌در اقناع و جلب مشارکت مردم است که این امر مستلزم آموزش های لازم جهت تغییر نگرش مدیران ارشد است. دلیل اینکه روابط عمومی‌در کشورمان جایگاه واقعی خود را ندارد آنست که مدیران نگرش مثبتی به نقش مدیریتی روابط عمومی‌ندارند و آن را واحد زائد و مزاحم تلقی می‌کنند. روابط عمومی‌کانال ارتباطی سازمان و مخاطبان و انتقال دهنده نظرات، پیشنهادات و انتقادات مخاطبان به سازمان است.

در نحوه فعالیت روابط عمومی‌آسیب‌هایی وجود دارد که موجب ناکارآمدی روابط عمومی‌می‌شود. مهمترین این آسیب ها عبارتند از :

1- جا به جا شدن وظایف

2- گسترش یافتن وظایف

3- ناهمگون بودن وظایف

4- پیش بینی شدن وظایف

5- موازی بودن وظایف

به همین دلیل پیشنهاد می‌شود برای رفع این آسیب ها و کاستی ها، ساختار سازمانی مناسب برای روابط عمومی‌طرح ریزی شود.

جایگاه روابط عمومی‌در میان سازمان ها

دنیای امروز دنیای ارتباطات است. در سازمان های دولتی داشتن اطلاعات موثق، دقیق و به موقع با توجه به هدف و ساختار، بزرگترین سرمایه یک سازمان است و حیات یک سازمان به داشتن یک ارتباط دوسویه درون سازمانی و برون سازمانی و انجام تبلیغات و کسب اطلاعات به روز و مفید بستگی دارد و این جاست که لزوم وجود روابط عمومی‌واقعی در ایستگاه های روابط عمومی‌نمایان می‌شود. در دنیای امروز که مرزهای ارتباطات شکسته شده و انسان به دنبال کشف راهکارهای مطلوب زیستن و نگرش جامع مدار است، آموزه های علمی‌ما را به کنکاش و توجه درباره وضعیت چگونگی تعامل و برخوردنمودن با مسایل رهنمون می‌سازد. بی شک یک سازمان و یا یک اداره نمی‌تواند خود را جزیره ای بی ارتباط فرض نماید و از تکنولوژی و آورده های آن بی نیاز و با آن بیگانه باشد. روابط عمومی‌باید بر محور تفکر مداری، مشارکت مداری و اطلاع مداری باشد تا بتواند در راستای کمک به اثربخشی سازمان مؤثر باشد و با نواندیشی و نوگرایی، ابتکار و خلاقیت مستمر عجین شود و خود را با تحولات و پاسخگویی مرتب به افکار عمومی‌منطبق و هماهنگ سازد.

نقش روابط عمومی‌در گسترش خوشنامی‌سازمان

در فضای رقابتی عصرجدید ، خوشنامی، هویت و اعتبار از اهمیت ویژه ای برخوردار است. گسترش خوشنامی‌سازمان و شرکت و خنثی سازی شایعات بد علیه شرکت از وظایف روابط عمومی‌است. روابط عمومی‌مترادف است با حفظ و توسعه خوشنامی‌و برآیندی است از آنچه شما می‌گویید، عمل می‌کنید و دیگران درباره شما می‌گویند. فعالیت های روابط عمومی‌یک سازمان، اعم از برگزاری سمینار و یا حتی فعالیت های مذهبی می‌بایست در راستای تحقق اقتدار آن سازمان انجام پذیرد. این دستورالعملی است که روابط عمومی‌ها باید در راستای خوشنامی‌سازمان های خود ترغیب کنند زیرا مردم بر اساس عملکردهای سازمان درباره آن قضاوت می‌کنند. (بصیریان راد، 1381)

روابط عمومی‌ها باید روی مقوله آموزش نیروهای انسانی سرمایه گذاری کنند چرا که آموزش به یادگیری می‌انجامد و یادگیری به تغییر رفتار، به این ترتیب آموزش ابزار هست و یادگیری هدف.

شرح وظايف مسئول دفتر مديريت

مسئول دفتر مدیریت

- همکاری با کلیه واحدهای مرکز حسب مورد

- حضور فعال در جلسات دفتر مدیریت مطالعات حسب مورد

- هماهنگی با مسئول امور عمومی‌جهت انجام امور جاری مرکز (تهیه بلیط، پذیرایی جلسات و ...)

- نظارت بر فعالیت خدماتی ها

- نظارت بر فعالیت تایپ

- هماهنگی جهت برگزاری همایش ها، کارگاه ها و جلسات

- پی گیری کارهای کارشناسی محول شده به واحدها

- تهیه پیش نویس نامه های صادره

- پی گیری امور پرسنلی (اداری، مالی و ...)

- شناسایی، تدوین و مستندسازی فرایندهای کاری دفتر مدیریت

- تلاش در جهت توسعه فردی و واحد مربوطه

- انجام سایر امور محوله از سوی مقام مافوق

- ارائه گزارش عملکرد خود واحد

- تهیه اهداف عینی و برنامه های عملیاتی سالانه

- تلاش در جهت توسعه فردی و واحد