مسئولیت سازمانها در قبال جامعه

شركت ها در اصل یك واحد اقتصادی هستند، ولی شرایط غالب محیطی آنها را مجبور می كند كه رفتارها و واكنش هایشان از حالت صرف اقتصادی فاصله بگیرد. به عنوان مثال در شرایط نامناسب اقتصادی چون وجود انحصار، رانت، نرخ بهره بالا، عدم شفافیت و سیال بودن سیاست ها و در كل كاركرد نامناسب داد ‌‌‌ و ستد در بازار، طبیعی است كه یك شركت یك موجود اقتصادی صرف نیست.

براین اساس ما می توانیم سازمان ها را از زوایا وابعاد گونانگون مورد تحلیل وتوجه قرار دهیم آنچه در این مقاله مد نظر قرار گرفته است این معنا ست كه شركت ها در انجام فعالیت هایشان متوجه یك سری كاستی ها و كمبود هایی شدند كه مسئولیت اجتماعی می توانست برخی از این كاستی ها را رفع كند و به عنوان یك تسهیل گر، پیشرفت و ترقی شركت را موجب شود لذا بصورت یک ضرورت خود رانمایان ساخت.

جنبش مسئولیت پذیری اجتماعی و جنبش های اعتراضی نسبت به قدرت شركت های بزرگ از جمله چارچوب های تعریف شده بشر موج دومی برای تعریف، قاعده مند كردن و به تصویر كشاندن نقش و مسئولیتی نویی است که در چند سال اخیر به ویژه در كشورهای صنعتی بسیار فعال عمل كرده و قدرت خود را به دولت مردان و شركت ها نشان داده است، به گونه ای كه بحث های مهمی را در مورد نقش تجارت های بزرگ در دموكراسی و توسعه به وجود آورده و آنها تأكید می كنند كه اقدامات شركت های بزرگ تأثیر زیادی بر جامعه و ساختار و نظام اجتماعی دارد و به همین دلیل بایستی تحت نظارت و كنترل عمومی قرار گیرند.

در چنین فضایی و در یك حركت سیاسی مهم، كمیسیون اروپایی سال 2005 را به عنوان سال مسئولیت اجتماعی شركت های كشورهای اتحادیه اروپا نامگذاری كرد. علاوه بر این اعضای اتحادیه خود گام های بلندی در تاكید بر این موضوع و ترویج آن برداشته اند. به طور مثال دولت انگلیس در داخل دپارتمان تجارت و صنعت، نماینده (وزیر) مسئولیت اجتماعی شركت ها را رسماً معرفی كرده است. همین طور فرانسه شركت ها را ملزم کرد كه اثرات اجتماعی و زیست محیطی فعالیت های خود را در برنامه سالانه مندرج كنند یا هلند با حمایت از طرح های مالی برای شركت های بزرگ در حال تطابق با مقررات سازمان توسعه صنعتی ملل متحد است. همچنین دولت دانمارك مركز مطالعاتی كپنهاك را پایه گذاری كرد كه بر روی CSR متمركز شد.(عصر مدیدیت،1386)

مسئولیت اجتماعی برای حكومت ها جذاب است چون وظایف سنتی دولت ها را در سیاستگذاری و حمایت های اجتماعی می كاهد و از سویی با افزایش مقبولیت اجتماعی سازمان ها، امنیت اجتماعی و محلی نیز افزایش می یابد و البته ثروت بیشتر و مالیات بیشتر نیز به دنبال آن خواهد بود. همچنین این معادله نتایج بزرگ تری خواهد داشت وقتی در محیط سازمانی بزرگ تر حل شود، هر چند كه دولت ها نیك می دانند حد توقف این محبوبیت را كجا تعریف كنند تا یكه تازی جدید وارد میدان بازی نشود یا دست كم لژیونر میدان بازی نشود.

شهروندان نیز به مسئولیت اجتماعی نگاهی مثبت را دارند، چراكه در كنار آلودگی های زیست محیطی و تغییرات فرهنگی و اجتماعی ناشی از حضور سازمان ها، می توانند رفاهی بیش از آنچه دولت مركزی و آبا و اجدادشان برایشان خواسته اند را در غالب انواع خدمات و توجهات اجتماعی سازمان ها دریافت كنند .
این مفهوم برای كاركنان جذاب تر است چون از دو منظر این مفهوم مترقی می شوند، هم از منظر شهروندی درون سازمانی، هم از منظر شهروندی اجتماعی كه نتایج مادی و به ویژه معنوی قابل توجهی را برایشان به ارمغان خواهد آورد.ودست آخر برای سهامدارن بیش از سایرین مورد توجه قرار می گیرد، چراكه نقش خود را از میهمانی بیگانه به شهروندی مسئول، سرشناس و قابل احترام در جامعه تغییر یافته می بینند و البته آغوشی امن تر از قوانین تجاری برای خود می سازند؛ آغوشی در بطن جامعه كه از دست دادن این آغوش حتی حكومت ها را با تزلزل روبه رو می سازد چه رسد به شركت ها و این همه مستقل از مواهب مادی و معنوی پیرامون آن است.

در نظرسنجی هزاره درباره مسئولیت اجتماعی شركتها كه در سپتامبر سال 1999 انجام شد، آمده است، «از هر سه شهروند، دو نفر مایلند شركتها از نقش تاریخی شان كه كسب سود، پرداخت مالیات، استخدام كاركنان و تبعیت از تمام قوانین است فراتر روند. یعنی میل دارند شركتها در تحقق هدفهای اجتماعی گسترده تر نقش بسزایی داشته باشند».

مسئولیت اجتماعی در سازمان (رویکرد غربی)

مسئولیت اجتماعی شركتها CORPORATE SOCIALL RESPONSIBILITY یعنی رویــــــه هـای باز و شفاف كسب و كار، یعنی روشهایی كه مبتنی بر ارزشهای اخلاقی و احترام به كاركنان، جامعه و محیط زیست می باشد. مسئولیت اجتماعی شركتها به این منظور برنامه ریزی می شود كه برای جامعه به طوركلی و برای سهامداران حامل ارزش پایدار باشد. حوزه مربوط به روش یا رویه كسب و كار دربرگیرنده یكی از پویاترین و چالش پذیرترین موضوعهایی است كه امروز رهبران شركتها با آن روبرو هستند. به طوركلی می توان گفت مسئولیت اجتماعی شــــركتها (CSR) به ارائه روشهایی می پردازد كه سازمانها در فضاهای كسب و كار خود به آن عمل كنند و پاسخگوی توقعات جامعه، انتظارات تجاری، قانونی و اخلاقی اجتماعی آنان باشد. چرا كه سازمانها مسئولیتهای بزرگی در زمینه اجتماعی، اقتصادی و محیطی در قبال كاركنـــان، سهامداران، مشتریان، دولت، تامیـن كنندگان و تمامی ذینفعان خود برعهده دارند.(تدبیر،1383)

در واقع مسئولیت اجتماعی سازمانها عامل اساسی بقای هر سازمانی است. با توجه به اینکه همه سازمانها ارتباطهایی با جامعه دارند، CSR، صرفنظر از اندازه یا بخش سازمان، به درجات مختلف به موضوع اجتناب ناپذیری تبدیل شده است. با این وصف، این موضوع برای بسیاری از سازمانها قلمروی ناشناخته ای است!
تعاریف و اصطلاحات مترادف بسیاری برای CSR وجود دارند. گرچه یافتن تعاریف متداول برای CSR بسیار دشوار است، لکن می توانیم اجمالا به تعاریفی در این حوزه می پردازیم:

«گریفین» و «بارنی» مسئولیت اجتماعی را چنین تعریف كردند: مسئولیت اجتماعی، مجموعه وظایف و تعهداتی است كه سازمان باید در جهت حفظ و كمك به جامعه ای انجام دهد كه در آن فعالیت می كند.« كترو» و«مك داگلاس» می گویند؛ مسئولیت اجتماعی از تعهدات مدیریت است كه علاوه بر حفظ و گسترش منافع سازمان، در جهت رفاه عمومی جامعه نیز انجام می گیرد.

«رونال ای برت» و «گریفین »نیز معتقدند: اخلاق، روی نحوه رفتار فرد در داخل سازمان توجه دارد ولی مسئولیت اجتماعی، روی نحوه برخورد سازمان با كاركنان، سهـامداران، سرمایه گذاران و ارباب رجوع و اعتباردهندگان و به طور كلی ذینفعان، سروكار دارد. براین اساس مسئولیت اجتماعی دارای چهار بعد است:

الف - بعد اقتصادی: مهمترین بعد مسئولیت اجتماعی سازمانها بعد اقتصادی است كه در آن فعالیتهـا و اقدامات اقتصادی مدنـظر قـرار می گیرد. به عبارت دیگر، مسئولیت اولیه هر بنگاه اقتصادی كسب سود است.
سود مثل اكسیژن است! كه اگر به موقع به بدن نرسد از بین می رود. لذا، وقتی سازمان سود لازم را به دست آورد و حیات خود را تضمین كرد، می تواند به مسئولیتهای دیگرش بپردازد. در حقیقت اهداف اولیه سازمانی در این بعد مورد توجه قرار می گیرد.

ب - بعد قانونی: دومین بعد مسئولیت اجتماعی، بعد قانونی (حقوقی) است و سازمانها ملــزم می شوند كه در چارچوب قانون و مقررات عمومی عمل كنند. جامعه این قوانین را تعیین می كند و كلیه شهروندان و سازمانها، موظف هستند به این مقررات به عنوان یك ارزش اجتماعی احترام بگذارند. بعد قانونی مسئولیت اجتماعی را «التزام اجتماعی» نیز می گویند.

ج - بعد اخلاقی: سومین بعد مسئولیت اجتماعی سازمانها، بعد اخلاقی است. از سازمانها انتظار می رود كه همچون سایر اعضای جامعه به ارزشها، هنجارها و اعتقادات و باورهای مردم احترام گذاشته و شئونات اخلاقی را در كارها و فعالیتهای خود مورد توجه قرار دهند. بعد اخلاقی مسئولیت اجتماعی را «پاسخگویی اجتماعی» می گویند.

د - بعد عمومی و ملی: چهارمین بعد مسئولیت اجتماعی بعد ملی است كه شامل انتظارات، خواسته ها و سیاستهای مدیران عالی در سطح كلان است كه انتظار می رود مدیران و كارگزاران سازمانها با نگرش همه جانبه و رعایت حفظ وحدت و مصالح عمومی كشور، تصمیمات و استراتژی های كلی را سرلوحه امور خود قـرار داده و با دید بلندمدت تصمیــم گیری كنند. بعد ملی مسئولیت اجتماعی را «مساعدت اجتماعی» می نامند.
البته باید این مطلب را نیز خاطر نشان کرد که مسئولیت اجتماعی با پاسخگویی اجتماعیرابطه ای دو جانبه را برقرار می کند بر این مبنا« پاسخگویی» تعهد در قبال مسئولیت واگذار شده است. از این رو پاسخگوبودن، دلالت بر نوعی رابطه رسمی دارد كه در آن اختیارات از یك طرف به طرف دیگر محول شده است.
« ریچارد هیكس» در یك تقسیم بندی، پاسخگویی را در شش بعد مورد بررسی قرار می دهد:
1 - پاسخگویی مدیریتی: این پاسخگویی در برابر مدیر ارشد یا مدیر بالادست صورت می گیرد.
2 - پاسخگویی سیاسی: این پاسخگویی در برابر نهادی است كه مشروعیت سیاسی آن سازمان است.
3 - پاسخگویی مالی: مدیران سازمان در مقابل وجوهی پاسخگو هستند كه بابت اجرای طرح یا پروژه دریافت می کنند

4 - پاسخگویی عمومی: مدیران سازمان دولتی در برابر شهروندان یا نمایندگان منتخب آنان پاسخگو هستند.
5 - پاسخگویی حرفه ای: در مقابل همكاران متخصص و حرفه ای خود پاسخگو هستند.

6 - پاسخگویی قانونی: این پاسخگویی در برابر مراجع قضایی صورت می گیرد.(تدبیر ،1383)
با مبنا قرار دادن ابعاد مسئولیت اجتماعی در سازمان که بدانها پرداخته شد وبراساس اصل پاسخگویی اجتماعی می توانیم این مفهوم را در حوزه های مختلف سازمان در نظر داشته باشیم که به برخی از آنها اشاره می گردد:
مسئولیتهای اقتصادی: صداقت، کنترل و نظارت شرکت، توسعه اقتصادی جامعه، شفافیت، جلوگیری از رشوه خواری و فساد، انجام پرداختهای لازم به مقامات ملی و محلی، استفاده از تأمین کنندگان محلی، استخدام نیروی کار محلی، و غیره. مسئولیتهای اجتماعی: حقوق بشر، حقوق کارگر، آموزش و توسعه کارگران محلی، کمک به تخصصهای مربوط به برنامه های جامعه و غیره.

منابع :

قرآن مجید .•

نهج البلاغه .•

امامی،حسن،مسئولیت اجتماعی سازمان ،الزامی برای پایداری، انجمن مدیریت کیفیت،1385.

ماهنامه علمی آموزشی تدبیر، 1383 .•

طباطبایی (م 1403ق)، سید• محمدحسین ،ترجمه تفسیر المیزان، سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات

اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم 1363 .

فیض کاشانی،محمدبن شاه• مرتضی،محجه البیضاء،تهران:نشر امیرکبیر،1386.

عزیزی،عباس،مصباح الشریعه ومفتاح• الحقیقه،نشر صلاه،1386.

مجله ی عصر مدیریت،شماره6،1386 .•

نراقی ،احمد بن• محمد مهدی، معراج السعاده، نشرموعود اسلام؛1386.

تشکر