به نام خدا
مقدمه
شیشه گری یکی از قوی ترین هنرهای سنتی در ایران به شمار می روداین هنر سنتی قدمت طولانی در تاریخ زندگی بشر داشته است در حقیقت شیشه به عنوان عجیب ترین ماده است که در ابتدا بشر با آن آشنا شد.پس از آشنایی بشر با شیشه برخی از مردم به فکر استفاده از آن برای ساخت مواد مورد نیاز در زندگی خود افتادند از این رو تلاش کردند تا در ابتدا شیشه را صیقل دهند و از ان استفاده نمایند.با صیقل دادن شیشه نتوانستند مواد گسترده ای را بدست آوردند بنابراین شیشه را ذوب کرده و آن را به صورت مهره تزئینی استفاده کردند.استفاده از شیشه به عنوان مهره تزئینی در هزاره سوم و پیش از میلاد در میان بسیار مرسوم بود.
در طولانی سال های مختلف در کشورهای مختلف روش های فراوانی برای استفاده از شیشه مختلف می شد اما اولین شیشه های دست ساز متعلق به ایرانیان است در حقیقت اولین شیشه های دست ساز در دوره اشکانیان در ایران ساخته شده است.ظروف شیشه ای در اوایل دوره اسلامی بیشتر شامل بطری، قوری، گلدان، و نیز فنجان بوده است که البته ساخت این ظروف نشان دهنده آن است که ایرانیان همیشه تفکر ساخت لوازم مورد نیاز خود را داشته اند.
یکی دیگر از متون مرتبط با شیشه در دوران اسلامی، حکاکی روی شیش هاست که البته برخی ها آن را برش بر روی شیشه هم می‌نامند.با برش دادن شیشه کم کم روشهای تزئینی بر روی شیشه رواج پیدا کرد و در دوره سلجوقیان روش های تزئینی مختلفی نیز برای زینت بخشیدن به شیشه متداول شد.ذوب شیشه، و سپس تراشیدن آن و در دوره ای کوتاه رنگ زدن آن بشر را به فکر آن انداخت که استفاده های دیگری نیز از شیشه انجام دهد بنابراین شیشه را با ترکیب های مختلف و نیز تلفیق های متفاوت به عنوان هنری سنتی هم ارائه داد.
در دوره صفویان بلورسازی در ایران به عنوان حرفه و نیز هنر رواج پیدا کرد و این هنر به اوج رسید.در دوره شاه عباس دوم دستوری مبنی بر آموزش شیشه گری با ساخت کارگاه هایی در اصفهان و شیراز داده شد.آموزش این هنر سنتی در دوره صدارت امیر کبیر به اوج خود رسید در حقیقت در این دوره افراد زیادی برای یادگیری این هنر سنتی روی آوردند چرا که با فراگیری فنون شیشه گری می‌توانستند از آن به عنوان هنر صنعت استفاده نمایند و به نوعی امرار معاش کنند.
هنر شیشه گری در ایران با تلاشهای شیشه گران ایرانی رونق قابل ملاحظه ای پیدا کرد اما متاسفانه در دوره پهلوی این هنر سنتی با رکود عجیبی روبرو شد چرا که در آن دوران از استاد کاران آلمانی و ایتالیایی برای ساخت و ارائه آثار شیشه گری استفاده شد و شیشه گران ایرانی هیچ اثری را در آن خلق نکردند و به این ترتیب این هنر سنتی با رکود و البته بیکاری شیشه گران روبرو شد.
رکود شیشه گری در ایران از دوران پهلوی ادامه یافت تا اینکه سازمان صنایع دستی ایران برای شیشه گری کارگاههای مختلفی را تاسیس کرد و در طول دو دهه اخیر بار دیگر شاهد رونق نسبی شیشه گری در تهران هستیم و در حقیقت مهمترین مرکز شیشه گری ایران در تهران است. کارگاههای شیشه گری از جمله ساختمانهایی است که همگی به یک شکل ساخته می‌شود.این ساختمان ها دارای سقف های بلند، پنجره های بزرگ رو به روی هم تشکیل شده به طوری که شیشه گر و اگر از گرمانی ناشی در هوا در کنار کوره خسته شود به راحتی می‌تواند از ساختمان از هر سوی خارج شود.
البته این ساختمان ها از ابتدا به طوری ساخته می شود هوا مرتباً در جریان بوده و فضای داخل کارگاه با وجود پنجره های بزرگ مرتباً خنک شود اما با وجود کوره های شیشه گری گرمای هوا اجتناب ناپذیر است.
آشنائی با هنر شیشه گری
شیشه طبیعی به صورت سنگهای آتشفشانی بلورین در طبیعت وجود دارد. سنگ بلور یا بلور معدنی به عنوان سنگی گرانبها در ساخت ظروف و زیورآلات مورد استفاده بشر قرار گرفته است.ماده اولیه شیشه به صورت شن و ماسه در طبیعت موجود است.شیشه گران همواره تلاش می کردند تا شیشه ای به زیبایی و شفافیت این سنگ گرانبها بسازند و با تراشهایی آن را چون بلور جلوه دهند. شیشه ماده ای ترکیبی است که شامل سیلیس به صورت شن و ماسه –قلیا بصورت سدیم و پتاسیم بعنوان گدازآور-آهک به عنوان استحکام بخشی –اکسید سرب برای ایجاد بی رنگی و شفافیت-اکسیدهای فلزی برای ایجاد رنگهای گوناگون می شود. سیلیس خالص به حرارتی حدود 1800 درجه سانتی گراد نیاز دارد و گداز آورها درجه حرارت را تا حدود 1300 درجه سانتی گراد کاهش می دهند. مایع مذاب شیشه شکل پذیر در حالت سردی خواص جامدات را دارد.شیشه ها ترکیبهای گوناگونی دارند به عنوان مثال ترکیب مواد شیشه های مظروف با شیشه های ساختمانی متفاوتند.
شیشه گری در ایران باستان
نمونه های باستانی از تلاش شیشه گران در محوطه های باستانی ایران در تپه گیان نهاوند-حصار دامغان-شوش-مارلیک-حسنلو و چغازنبیل به دست آمده که مربوط به اواخر هزاره اول قبل از میلاد است.در دوره هخامنشی به هنر شیشه گری توجه بیشتری شد. از دوران اشکانی و به ویژه ساسانی نمونه های بسیار زیبایی در مجموعه های شخصی و موزه های جهان نگهداری می شود.یکی از علل مهم پیشرفت این صنعت نوآوری روش فن دمیدن در شیشه بود که برای اولین بار در نیمه اول حکومت پارتها ظاهرا در سوریه پدیدار شد و باعث تولید انبوه شیشه گردید
شیشه گری در دوران اسلامی ایران
شیشه گری در سده های اولیه اسلامی در حقیقت تداوم هنر شیشه گری ساسانی بود.با برقراری روابط سیاسی-بازرگانی و هنری بین کشورهای مسلمان تلفیقی از هنرهای ایرانی و اسلامی به وجود آمد.در سده های دوم و سوم هجری قمری شهر سامره مرکز تجمع هنرمندان مناطق مختلف شد.آثار به دست آمده از این شهر قابل مقایسه با نمونه هایی از شوش-ری-ساوه و نیشابور است همین مساله تشخیص آثار شیشه ایران و سامره را از هم بسیار دشوار ساخته است. مجموعه شیشه سامره ادامه سبک شیشه های ساسانی متعلق به شهرهای تیسفون و کیش در بین النهرین است که با عناصر اسلامی پیوند خورده است. در سده های سوم تا ششم هجری قمری شهرهای نیشابور- ری- جرجان و سمرقند از مراکز عمده شیشه گری بودند.بندر سیراف در سده های سوم و چهارم هجری قمری یکی از مراکز مهم ساخت آبگینه به شمار می آمد. کوره های شیشه گری در سیراف این نظر را تایید می کند. سلجوقیان از نظر هنری پیرو شیوه های ایرانی شدند و با حمایت آنان هنر شیشه گری به موفقیتهای چشمگیری به ویژه از نظر تزیینات و زیبایی رسید. هجوم قوم مغول در سده هفتم هجری قمری تا آغاز حکومت غازان خان توام با رکود هنر بود. از دوره غازان خان تعداد کمی آثار شیشه ای باقی است. با حمله مغول تعدادی از هنرمندان ایرانی از جمله شیشه گران به کشورهای اسلامی مهاجرت کردند و در شهرهای موصل و حلب و قاهره به همراه هنرمندان بومی به خلق آثار ارزشمند پرداختند. در زمان تیموریان اواخر سده هشتم تا اوایل سده دهم هجری قمری شهر سمرقند پایتخت تیمور مرکز تجمع هنرمندان گشت و هنرمندان ایران و عراق و سوریه به آنجا مهاجرت کردند. سمرقند در این دوره مرکز هنر شیشه گری سبک سوری با ویژگیهای ایرانی شد. در زمان شاهرخ فرزند تیمور شهر هرات به پایتختی انتخاب شد و آنجا محل تجمع هنرمندان گردید. در دوره صفوی در سده های دهم تا دوازدهم هجری قمری اصفهان به عنوان پایتخت انتخاب و مرکز تجمع هنر و هنرمندان شد. با توجه به اینکه هنر شیشه گری در ایران از زمان مغول متروک مانده بود شاه عباس با دیدن ظروف شیشه ای و نیزی که به او اهداء شده بود شیشه گران و نیزی را به ایران دعوت کرد و آثار شیشه ای به سبک و نیزی در شهرهای شیراز و اصفهان تولید شد. در دوره زندیه در نیمه دوم سده دوازدهم هجری قمری فعالیتهای مختصری برای بر پایی کارگاههای شیشه گری در شهر شیراز انجام شد ولی توسعه نیافت. در حال حاضر شیشه گری ایران با توجه به استقبال گسترده از آن و حضور طراحان و سازندگان چیره دست پیشرفتهای قابل توجهی داشته و آثار شیشه ای هنرمندان ایرانی به نقاط مختلف دنیا صادر می شود.کارگاههای شیشه دست ساز بیشتر در استانهای تهران و آذربایجان شرقی تمرکز دارند.
شیوه های ساخت و تزیین
در سده اول میلادی ابتکاری در صنعت شیشه گری پدید آمد که شیوه دمیدن در شیشه بود. برخی از شیشه ها به صورت دمیده آزاد و برخی دیگر به صورت دمیده در قالب تولید می شدند. شیوه های پیشین شامل فشردن در قالب- هزار گل (خاتم شیشه)- تراش- صیقل و قالب گلی بود. زیباترین انواع تراشهای پیش از اسلام به دوران ساسانی بر می گردد. این نوع تراش با سنگ ساب یا چرخ انجام می شد و افزودن رشته های شیشه ای بر آثار ساخته شده در آن زمان مرسوم بود. در سده های اولیه اسلامی از قالب های نقش دار استفاده می شد و بدین وسیله به آسانی و با سرعت بیشتر ظروف مختلف شیشه ای تولید می شد که به اشکال مختلف از جمله پیاله –صراحی –تنگ –پارچ –ظروف مواد آرایشی و دارویی بود. تراشهای سطحی گیاهی و هندسی و جانوری به ویژه به شکل پرندگان و خرگوش و شیر رایج بود. ساخت ظروف قرع و انبیق و شاخ حجامت شیشه ای در این دوران رواج یافت. در دوران سلجوقی انواع ظروف با تزییناتی چون افزودن رشته های شیشه ای و تراش و نقوش قالبی به ویژه نقش لانه زنبوری یادآور تراشهای ساسانی بود و در قرن هشتم هجری قمری در بین النهرین نقاشی روی شیشه ها با روش مینایی و زراندود و زرین فام انجام می گرفت. در دوره صفوی نقاشی سرد روی شیشه رایج شد که تا دوران قاجار ادامه داشت.
شیشه گری هنر صنعت روزگار ما
شیشه شکستنی است...و این تنها تصور محدود ذهنی ما از این ماده پرارزش و زیبا و کاربردی است ذهن همان بشری که آغازگر و تحول گر و عرضه گر این هنر صنعت به جهانیان بوده است. دکتر حسین یاوری در کتاب شیشه گری دستی ایران آورده است: شیشه عجیب ترین ماده ای است که بشر با آن آشنا شده است و به همین دلیل برخی از صاحبنظران معتقدند که شیشه باید به عنوان (مایع فوق تبرید شده) چهارمین حالت ماده- در کنار سه حالت دیگر جامد-مایع و گاز- یاد شود.چرا که هیچ ماده دیگری نیست که به این اندازه قوی یا به این اندازه ضعیف و تا این حد زیبا و در عین حال این قدر کاربرد داشته باشد. شیشه گری دستی در ایران از هزاره اول قبل از میلاد تاکنون به رغم فراز و فرودهای فراوان عرضه کننده آثاری تازه و زیبا در عرصه هنرهای دستی ایران بوده و ضمن آنکه هنرهای تکمیلی روی شیشه هم طی قرنهای مختلف و نیز در حال حاضر پدیدآورنده محصولات جالب و با ارزش هنری برای هنردوستان بوده است. به اعتقاد باستان شناسان شیشه هایی که روزگاری پیش از تولد آینه ها در قالب اجسام دست ساز اولیه شفاف و شکننده روایتگر چهره آدمی بوده اند نخستین بار در خاورمیانه کشف شده اند و کاوشهای باستان شناسی در شهرهای لرستان و شوش و حسنلو نمایشگر سابقه کهن این هنر صنعت در ایران است. شیشه در ابتدا به صورت توده ای و فشرده بدون شباهت به ظروف مصرفی استفاده می شده است و در دوره های بعد به مرور تکامل یافته تا دوران سلجوقیان و مغولها که ظرفهای شیشه ای با تزیینات و تراش و نقش به آن افزوده می شود و طی تحولات تاریخی دورانهای مختلف پادشاهی در ایران پیش می رود تا امروز که به سند کارشناسان اداره صنایع دستی تهران و ری اصلی ترین مکان فعالیت شیشه گری است و از گذشته کارگاههای بسیاری در آن فعالیت داشته اند که دلیلش معادن سیلیس نزدیک به این دو شهر است هر چند که همچنان مردم گوشه و کنار کشور از جمله میمند-قمصر و شیراز و جهرم نیز فعالیتهای پراکنده کارگاهی شیشه گری خود را حفظ کرده اند. به سند تاریخ نگاری های دانشگاه آکسفورد در دوران ساسانیان ایران و مقارن آن حکومت بیزانس روم هنر شیشه گری و تکنیکهای ایرانی آن به اروپا می رود و سیر پیشرفت و تحولش با ارتباط و برخورد با مسلمانان تا قرنهای نوزده و بیست دنبال میشود. تراش شیشه چند جداره از سبکهای شیشه گری اصیل ایرانی است که به اروپا راه یافته و امروزه یکی از سبکهای رایج شیشه گری آنها نیز به شمار می رود. اما پس از قرن بیستم که صنعت و ماشین خود را به تمام عرصه های دستی و سنتی تحمیل می کند و جایگزین انسان کارگر می شود علاوه بر مزیتهای ایجاد سرعت و تولید انبوه و صرفه های اقتصادی زبانهای جبران ناپذیری را نیز بر بدنه تولید کارگاهی و به ویژه هنرهای دستی که جزیی از فرهنگ هر جامعه ای است وارد آورده که شیشه گری نیز از آن جمله است و نشانه های آن هم به روشنی دیده می شود. تنها یک موزه شیشه (آبگینه) برای سرزمینی که خود یکی از پدیدآورندگان این ماده اعجاب انگیز بوده است پیشی گرفتن فلز –پلاستیک –چوب –ملامین و مواد دیگر از شیشه در ظروف کاربردی و مصرفی و عدم حمایت دولتی حتی با وجود سازمان صنایع دستی ایران و گم شدن اهداف اولیه و در بدو تاسیس سازمان صنایع دستی جهت سامان به هنرهای از یاد رفته و تعطیلی نمایشگاههای ایرانی در کشورهای دیگر و جایگزینی روشهای مدرن تراش(لیزر و سندبلاست) به جای تراش با سنگ و اسید و جشنواره های فصلی کمرنگ داخلی و خارجی و عدم حضور فعال در عرصه های دانشگاهی به ویژه در میان رشته های صنایع دستی و ... صنعت و ماشین شهرها را روز به روز آلوده تر میکند و امروز که حفاظت از محیط زیست وظیفه قانونی و وجدانی انسانها و دولتها و نیازمند عزمی ملی و جهانی است.

عنوان درس : ارتباط تصویری
استاد : جناب آقای علمی
دانشجو : محمد جعفری

پایان
17/5/92