مقدمه

عناصر طبیعی و تزیینی مانند گل و گیاهان و یا آبنما ها و فواره ها نزد مردمان ایران از زمان باستان تا تا کنون اهمیت ویژه ای داشته.ابتدا در زمان ما قبل تاریخ (پارینه سنگی) کشاورزی رونقی نداشت و مردم آن دوره فقط به شکار می پرداختند.(مشهدی میرزایی،1386).دانشمندان با مشاهده آثار نقاشی های به جای مانده برروی دیوارهای غارها مثل غار باستانی التامیرا در اسپانیا به این موضوع پی بردند.(میر دانش،1381،3 ) با رشد فکری مردم باستان در کنار شکار به کار کشاورزی هم می پرداختند حتی از نوشته های باستانی آمده است که کوروش کبیر خود به کشاورزی می پرداخت و برای آباد نگاه داشتن باغی که درکاخش وجود داشت خود به آن رسیدگی می کرد اصولا یکی از ویژگی های ایرانیان کهن میل به آباد کردن باغ ها و مزارع بود تا آنجا که حتی به تقلید از طرح های قالی باغ های خود را آرامش و تزیین می کردند.(مشهدی میرزایی،1386 ).آنها باور به تقلید درست را بهتر از نو آوری بد می دانستند و چون آریایی ها مردمی کشاورز بودند،خوی آشتی پذیر و سازگارشان باعث شد تا در صدد ایجاد شرایط زندگی سازگار باشند به گمان فراوان آنها هنگام کوچ و گذر از کنار دریاچه ارومیه در برخورد با معماران اورارتویی از آن الگو گرفته و آن را "برساو" کردند.برساو کردن برابر الگو گرفتن از نگاره های طبیعت و دگرگون کردن آنها به ریخت های ناب هندسی است.ایرانیان کهن تقلید از طبیعت را ناپسند می شمردند برای همین نگاره ها را به گونه" یله " به کار می بردند(یله یعنی آزاد که امروزه به آن برداشت انتزاعی یا ذهنی می گویند.که این امر را در جانوران خیالی تخت جمشید به خوبی می بینیم. )


در زمان هخامنشیان بر بدنه کاخها و ستونها و بر روی سفالها و فرشها نقش های فراوانی ترسیم شده است. همچنین از نقوش گیاهی جهت تزئینات درون کاخها و اطراف آنها به وفور استفاده شده است.

بر اساس بررسی های مایکل رف،بیش از سه هزار نقش بر روی ساختمان ها و مقبره های تخت جمشید ایجاد شده است. در حدود هشتصد نقش از آنها بر روی جبهه شرقی آپادانا ودر حدود چهارصد نقش برجسته در پلکانهای شمالی کاخ مرکزی دیده می شود،در حالی که در هیچ بنای دیگری در دوران باستان این مقدار نقش مورد استفاده قرار نگرفته بود. (سلطان زاده،1386،68)

برای آشنایی بیشتر در اینجا به بررسی چند نمونه از این عناصر و بحث در مورد آرایش نقش ها و علل شکل گیری آنها در هنر هخامنشی پرداخت شده است.

نبرد شیر و گاو در تخت جمشید


شیر و گاو از آن عناصری هستند کهد در هنر و همین طور تفکر مردم باستان نمودی بارز دارند و در بسیاری از مواقع در ارتباط با هم دیده می شوند. برای بررسی نماد شیر و گاو بهتر است که در ابتدا آنها را به طور مجزا بررسی کنیم و سپس به ارتباط میانشان بپردازیم.

شیر

نماد شیر از نمادهایی است که هم در معنی خوب به کار رفته و هم در معنی بد . شیر به عنوان سلطان جنگل شناخته شده است، پس با پادشاهان و سلاطین در ارتباط است در واقع همان طور که شیر سلطان حیوانات است شاه نیز سلطان آدمیان است. شیر نماد عظمت و قدرت و دلیری وعدالت و قانون است و از طرفی دیگر نماد بی رحمی و جنگ است. در کهن ترین نقوش و تصاویر شیرها نگهبان پرستشگاهها و قصرها و آرامگاهها بودند و تصور می رفت درنده خویی آنها موجب دورکردن تاثیرات زیان آور باشد. بنا بر کتابهای جانور شناسی قرون وسطی شیر نماد رستاخیز است زیرا تصور می کردند که شیرههای مرده متولد می شوند و تنها در روز سوم هنگامی که پدرشان نفس خود را بر آنها می دمد زنده می شوند. در ادبیات، شیر استعاره ای شایسته برای پادشاهان دوستار جنگ است.

گاو نر

گاو نر قدرت و نیروی تولید مثل است. پرستش گاو نر رسمی عمده در مصر،خاورمیانه، مدیترانه و هند بوده که بعدها به یونان و روم و بخش هایی از اروپا نیز سرایت کرد. در بین النهرین و مناطق همجوار تصاویر گاوهای نر با حاصلخیزی و تجدید حیات در ارتباط بوده . در ادوار بسیار کهن گاو نر معمولا نماد خدای قدیم شهر به شمار می رفت. گاهی نماد گاو نر وابسته به آلت رجولیت آن است. گاو نر دارای سر آدمی و بال نقش حفاظت و نگهبانی را به ویژه در تندیس های نوآشوری داشت. در دروازه شرقی کاخ ملل تخت جمشید همچنین چیزی دیده می شود.

رسم قربانی درسال نو و جشن های بهاری در بین النهرین و نقاط دیگر با قربانی کردن گاو نر، قوچ یا بز برای تامین پربرکتی فصل درو انجام می شد. تصویری از میترا که گاو را می کشد، خوشه هایگندمی که نشان می دهد که از خون این حیوان جوانه می زند بسیاری از ظروف میگساری و ریتون ها را به شکل سر گاو درست می کردندو عقیده داشتند که قدرت درون آن به کسی که آن ظروف استفاده می کند منتقل می شود. علامت گاو با نام ثور یکی از صورت های فلکی است و احیای بهار را نوید می دهد. نقش گاو در سرستون های تخت دجمشید و هم در درگاه کاخ ملل به کار رفته است. در نقش شیر گاو شکن هم گاو دیده می شود. ( خبر گزاری میراث فرهنگی و گردشگری ) www.chn.ir.com

نبرد شیر و گاو

گاو در هنر هخامنشی پاینده و نگه دارنده به شمار می رود و به همین دلیل در سرستون ها و درگاه ها بهد کار رفته است. اما از طرفی گاو به ماه هم مربوط می شود و بهخ حاصلخیزی و باروری هم ربط دارد. گاو نماد ماه و شیر نماد خورشید است. شاید فائق آمدن شیر بر گاو فائق آمدن خورشید بر ماه و روز بر شب و روشنایی بر تاریکی است. اما بهترین تعبیری که از نقش شیر گاو شکن وجود دارد به شرح زیر است:صورت های فلکی هستند در نزدیکی اعتدال ربیعی (نوروز) برج اسد بر برج ثور تفوق می یابدو بهار می شود و حاصل خیزی و تجدید حیات آغاز می شود.

از نظر شاپور شهبازی در کتاب تخت جمشید(1386) بهترین تفسیری که با مراسم جشن نوروزی در تخت جمشید هم مطابقت دارد. هم گاو و هم شیر از علائم فلکی هستند و شیر از برج های فلکی است که همیشه با خورشید مترادف بوده است. نزدیک به 50 سال پش از میلاد مسیح ورود خورشید به برج گاو و همزمان با فرارسیدن بهار بوده است.از آن پس (هخامنشیان) و آن گاه تمام ایرانیان ،هر سال چین رخداد آسمانی را آغاز سال جدید دانسته و آن را جشن می گیرند.چرا که در آن موقع شیر جوان و نیرومند سال نو، برگاو پر برکت سال گذشته چیره شده است.

و از نظر حبیب الله پور عبدالله در کتاب تخت جمشید (1382) تنها نقش خشتی در حجاری های تخت جمشید جدال شیر و گاو است.عده ای آن را جدال نیکی و بدی و یا خیر و شر می دانند، اما از آنجا که هیچ کدام از این دو حیوان بد و اهریمنی نمی باشند نمی توان آن را این چنین تعبیر نمود.جدال شیر و گاو نقشی است که هزاران سال پیش از هخامنشیان از روزگاران کهن ایران به یادگار مانده است.

جدالی که آثار پیروزی شیر و گاو در هیچ کدام از آنها دیده نمی شود اما آثار باقیمانده از پیش از هخامنشیان گاه شیر و گاو بر دیگری غلبه دارد که پیروزی شیر نماد سپری شدن زمستان است و پیروزی گاو سپری شدن تابستان را نشان می دهد.(سلطان زاده،1386،56 ؛ پورعبد الله،1382،148،سایت خبرگزاری میراث فرهنگی و گردشگری).www.chn.ir.com

گل نیلوفر آبی (نشانه حکومت)

گل لوتوس یک گل ورجاوند (مقدس)و نمادی (سمبلیک)است که با مهر پرستی و پادشاهی هم بستگی دارد و از این روست که در دوره هخامنشی در آرایش جامه های شاهنشاه و جام ها و ساغر ها زرین و سیمین و ستون ها و حاشیه ها و پیاله طلایی و سفال نقش دار سیلک و روی دسته خنجر لرستان و بیشتر بخش های ساختمانی پادشاهی از گل و ساقه آن سود جستند.در نقش برجسته های تخت جمشیدبارها دیده می شود که شاهنشاهان هنگام نشستن بر اورنگ شاهی در یک دست عصا یا چوگان شاهنشاهی و در دست دیگر شاخه ای از گل لوتوس گرفتند و بیشتر بزرگان مادیو پارسی نیز که برای شاد باش و درود جشن مهرگان یا نوروز به پیشگاه آنان می رود شاخه هایی از این گل به دست دارند.پیش از در آمدن آریاییان به سرزمین درخت انار و میوه آن آرایش می یافت اصولا چنین پیداست که گل نیلوفربرای آریائیان باستان مظهرپیدایش مینویی وجاودانی بود زیرا نیلوفر آبی تنها آفریده ایی بودکه در مردابهای خاموش وبی جنب وجوش پدید می آید. (

در دوران هخامنسیان زینت تمدن این دوره شده که در تمام کارهای هنری این گل را میتوان دید.(قدیانی،1382،52) این گل دایره ایی شکل 12 پردارد که هرکدانم ازآن ها نشان دهنده یک ماه سال وپرتوهایش مانند پرتوهای خورشید است .از طرفی چون نیلوفر آبی در آب رشد می کند نماد آناهیتا هم هست آناهیتا الهه ایی است که ایرانیان قدیم آنرا حاغظ آبهای روان می دانستند





سربازان ملل های مختلف


و اما جبهه بیرونی رو به حیاط آپادانا آراسته است به نقوشی از سربازان و بزرگان و درباریان که در حال آوردن هدیه نشان داده شده اند.23 گروه از نمایندگان در 3 ردیف یکی بالای دیگری تنظیم شده اند البته ردیف بالایی آسیب فراوان دیده است و مشخصات آن را از روی قرینه این سان هدیه آوران،که بر پلکان شرقی آپادانا حجاری شده،باز می توان ساخت.این گروه ها از سمت چپ بدن وهر فردی به صورت نیم رخ،نمایان شده اند و در پلکان شرقی این افراد را از سمت راست و باز به حالت نیم رخ می بینیم.بنابراین از هر فردی،دو نقش که نمایانگر سمت چپ و نمای راست او هستند،در دست است که توسط آنها میتوان یک نقش کامل مجسمه ای در نظر آورد.(قدیانی،1382،81) آنان را با حاتی رسمی و حاکی از رعایت احترام و ادب و نظمی خاص که نشان از توجه به سلسله مراتب اجتماعی دارد،نشان داده اند،در حالی که در بخشی از پلکان کاخ مرکزی که برزگان مادی و پارسی نشان داده شده اند،شیوه حجاری آنان به گونه ای است که نشان می دهد آنان در هنگام بالا رفتن از پله های کاخ به صورت آزادانه و راحت هستند و همچنین در مواردی برخی از افراد که دو به دو در حال گفتگو با یکدیگر هستند،نشان داده شده است.(سلطان زاده،1386،69 ،قدیانی،1382 ،81)