تكامل اخلاقي در فرد و جامعه، مهم ترين هدفي است كه اديان آسماني بر آن تكيه مي كنند و ريشه همه اصلاحات اجتماعي و وسيله مبارزه با مفاسد و پديده هاي ناهنجار مي شمرند.(مكارم شيرازي، اخلاق در قرآن1/9)

اخلاق جمع خُلق و خُلق به معناي سرشت،خوي، طبيعت و مانند آن به كار مي رود و به معناي صورت دروني و باطني و نا پيداي آدمي است كه با بصيرت درك مي شود.
علم اخلاق نيز علمي است كه صفات نفساني خوب و بد و اعمال و رفتار اختياري متناسب با آن ها را معرفي مي كند و شيوه تحصيل صفات خوب و انجام اعمال پسنديده و دوري از صفات نفساني بد و اعمال ناپسند را نشان مي دهد.(ابن مسكويه، تهذيب الاخلاق و طهار الاعراق51، طوسي ،اخلاق ناصري48)
جايگاه اخلاق در قرآن
براي تبيين اهميت بحث هاي اخلاقي در قرآن به چند امر اشاره مي شود:
الف) اهميت و ضرورت اخلاق از نظر قرآن، در آيات فرواني مورد توجه قرار گرفته است تا آن جا كه قرآن كريم براي هدايت كساني كه متخلّق به اخلاق الهي اند – متقين- نازل شده است:" ذلِكَ الكِتابُ لا َريبَ فيِه هُديً لِلمُتَّقينَ" (بقره/5) اين كتاب كه هيچ شكي در آن نيست، هدايتي براي تقوا پيشگان است.
ب) قرآن كريم تهذيب نفس و كسب ملكات اخلاقي را از مهمترين واجبات شمرده است به گونه اي كه اگر كسي در قيامت از فضايل اخلاقي برخوردار نباشد، روي سعادت را نخواهد ديد:" يَوم لا يَنفَعُ مالٌ وَ لا َبنونَ الَّا مَن اَتي اللَهَ بِقَلبٍ سَليمٍ" (شعرا/88-89) قيامت روزي است كه مال و فرزندان به كسي سودي نمي رسانند، مگر كسي كه با قلب سليم به نزد خدا حاضر شود.
ج) قرآن كريم اخلاق حسنه و تهذيب نفس را مايه رستگاري آدمي و رذايل و گناهان را موجب خسران و زيان انسان شمرده و مي فرمايد: "قَد اَفَلحَ مَن زَكَّيها وَ قَد خابَ مَن دَسَّيها".(شمس/9-10)، كسي كه نفس خويش را مهذّب كند، به راستي به فلاح و رستگاري رسيده است و كسي كه آن را آلوده سازد، به راستي زيان ديده است.
د) از ديدگاه قرآن، يكي از اهداف مهم انبيا تزكيه نفوس و تهذيب اخلاقي انسان هاست. در سوره جمعه آمده است:" هُوَ الَذي بَعث في الاُمّيينَ رَسُولاً مِنهُم يَتلوُاعَلَيهِم آياتِهِ وَ يُزكّيهِم و يُعَلّمُهُمُ الكِتابَ وَ الحِكمَة."(جمعه/2)، خداوند كسي است كه در بين درس ناخواندگان رسولي از خودشان برانگيخت كه آيات وي را برآنان بخواند و آن ها را از آلودگي تزكيه كند و به آنان كتب و حكمت بياموزد.
و در سوره مائده مي فرمايد:" قَد جائَكُم مِن الله نُورٌو كِتابٌ مُبينٌ يَهدي بِه الله مَنِ اِتَّبَعَ رِضوانَهُ سُبُلَ السَّلام و يَخرِجُهُم مِن الظُلُماتِ اِلَي النُّور بِاذنِهِ و يَهديهِم اِلي صِراطٍ مُستقيمٍ"(مائده/16)، به تحقيق، از جانب خدا براي شما نور و كتابي آشكار آمده كه خداوند به وسيله آن، كساني را كه در پي رضايت اويند، به راه هاي سلامت راهنمايي مي كند و آنان را از تاريكي ها به سوي نور به اذن خود خارج مي سازد و به راهي مستقيم و راست هدايت مي نمايد.
روشن است كه مقصود از "سبل السّلام" راه هاي صعود اخلاقي و طرق نيل به كمالات نفساني، يعني ملكات فاضله اخلاقي است. خروج از ظلمت به سوي نور و صراط مستقيم نيز جز اين معنايي ندارد كه اين همه، غايت نزول قرآن كريم دانسته شده است.
و) بيشتر آيات مربوط به قصص قرآن و نيز آيات آفاقي و انفسي و آيات توحيدي و حتي آيات مربوط به احكام فقهي قرآن، سابقه اخلاقي دارند. اين آيات انسان هارابه سوي اخلاقيات سوق مي دهند.
در سوره شمس آمده است :علت اين كه قوم ثمود پيغمبر خود را تكذيب كردند، وجود طغيان و سركشي در نفس آنان بود:"كَذَّبَت ثَمُودُ بِطَغويها"(شمس/11)، قوم ثمود به دليل طغيان نفسشان(آيات نازل شده بر رسول خدا را) تكذيب كردند.
در سوره يونس نيز فرموده است: "اِنَّ فِي ِاختلافِ الَّليلِ والنَّهارِ وَ ما خَلَقَ الله فِي السَّمواتِ والاَرضِ لَآياتٍ لِقومٍ يَتَّقُونَ" (يونس/6)، به درستي كه در آمد و رفت شب و روز و آنچه خدا در آسمان ها و زمين خلق كرده، نشانه هايي است براي آنان كه اهل تقوا هستند. از اين آيه استنباط مي شود كه هدف خداوند از بيان نشانه هاي آفاقي، تهذيب نفس و تحصيل تقوا است. (غرويان، فلسفه اخلاق،84)
آيات ذيل بيانگر اين موضوعند كه خداوند در آيات الاحكام نيز نكات اخلاقي را ملاحظه فرموده است:
- "اَقِمِ الصَّلوةَ لِذِكري"(طه/14)،نماز را براي ياد من بپادار.
-" كُتِبَ عَلَيكم الصِّيام كَما كُتِبَ عَلي الَّذينَ مِن قَبلِكُم لَعَّلكُم تَتَّقون" (بقره/183) ، روزه بر شما نوشته شد، همان گونه كه بر پيشينيان شما نوشته شده، شايد كه تقوا پيشه كنيد.
-"اِنَّ الصَلوَة تَنهي عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنكَرِ"(عنكبوت/45)، به راستي، نماز شما را از كارهاي زشت و ناپسند نهي مي كند.
-"خُذ مِن اَموالِهم صَدَقة تُطَّهرهم وَ تُزَكّيهِم بِها" (توبه/ 103)، اي پيامبر، از اموال آنان صدقه اي بگيرتا بدان وسيله آنان را تطهير وتزكيه كني.
نتيجه اين كه، آنچه از آيات بالا استنباط مي شود، اهتمام فوق العاده قرآن مجيد به مسائل اخلاقي و تهذيب نفوس به عنوان يك مسآله اساسي و زير بنايي است كه برنامه هاي ديگر از آن نشآت مي گيرد و به تعبير ديگر، بر تمام احكام و قوانين اسلامي سايه افكنده است.
تكامل اخلاقي در فرد و جامعه، مهمترين هدفي است كه اديان آسماني برآن تكيه مي كنند و ريشه همه اصلاحات اجتماعي و وسيله مبارزه با مفاسد و پديده هاي ناهنجار مي شمرند.(مكارم شيرازي، اخلاق در قرآن1/9)
لذا اگر قرآن را منشور اخلاق بناميم و رسالت نهايي اين كتاب آسماني را تزكيه نفوس و تهذيب انسان ها بدانيم، مبالغه نكرده ايم.(غرويان، فلسفه اخلاق،85)