اسماعیلیه فرقه‌ای از شیعه می‌باشد که در نیمه دوم قرن دوم هجری، براساس اعتقاد به امامت اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق (علیه السلام)، شکل گرفت. اینان در رابطه با امامت معتقدند که امامت به واسطه نص از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله) یا امامی كه جانشین پیامبر(صلی الله علیه و آله) است، تحقق می‌یابد و حدّی برای امامان قائل نیستند. امامت از دیدگاه اسماعیلیه وراثتی می‌باشد و فرزند امام، امام است و اگر امامی بیش از یك فرزند داشت با قرائن و شواهد خاص، یكی از آنان به عنوان امام شناخته می‌شود.(1)



اسماعیلیان از امام با نام‌های وجه الله(چهره خدا) و نورالله(روشنایی خدا) یاد می‌کنند؛ از نظر ایشان تفاوت میان امامان ظاهری است و از نظر باطنی تفاوتی میان ایشان نیست، و همه در یک درجه و مرتبه قرار دارند. مانند دیگر شیعیان، اسماعیلیان نیز امامت را منحصر به خاندان علی بن ابی طالب می‌دانند و برای علی(علیه السلام) جایگاه ویژه‌ای قائل هستند. بنا به باور ایشان، امام شخصی پاک است و سخن او با قرآن برابری می‌کند. این افراد وجود امام را در جامعه ضروری دانسته و صفاتی متعالی همچون علم ویژه و عصمت را برای آن لازم می‌دانند. تفاوت اساسی این فرقه با شیعه دوازده امامی در این است كه فرقه اسماعیلیه به هفت امام معتقدند و به جای امام موسی كاظم علیه‌السلام، اسماعیل و یا محمد بن اسماعیل را پس از جعفر صادق علیه‌السلام امام خود می‌دانند.(2)



جایگاه امام در نظام هستی و ویژگی‌های او
اسماعیلیه برای امام ویژ‌گی‌هایی را قائل هستند كه با توجه به آن می‌توان به جایگاه امام در نظام هستی از دیدگاه آنها پی برد. این ویژگی‌ها عبارتند از:

1. امام و نظام آفرینش

در نگاه اسماعیلیان، امام مركز آسمان ها و قطب زمین است. برپایی نظام هستی به وجود امام و بقای عالم نیز به بقای اوست. امام صاحب اختیار انسان‌ها و دارنده همه اسباب و امكانات زمینی و آسمانی است. از نظر اسماعیلیه امام در عالم همه كاره است و از سوی خداوند متعال اذن دارد كه در تمام امور صاحب اختیار همه انسان ها، جنیان و ملائكه باشد. در واقع اسماعیلیه در زمینه توحید الوهیت را از آن خدا می‌دانند؛ اما توحید ربوبی را به ائمه نسبت داده‌اند. عبادات بندگان در صورتی مورد قبول است كه به ولایت ائمه معتقد باشند. نقش ائمه در نظام هستی و عالم كبیر مانند نقش قلب و یا عقل در عالم صغیر و وجود انسان است.(3)

تفاوت اصلی فرقه اسماعیلیه به عنوان فرقه‌ای شیعی با شیعه اثنی عشری در سلسله امامان پس از امام جعفر صادق (علیه‌السلام) است؛ البته این را نیز باید خاطرنشان ساخت كه امامت از دیدگاه اسماعیلیان اشتراكاتی نیز با شیعیان دوازده امامی دارد كه از جمله آن ها می‌توان ویژگی های امام: عصمت، علم ویژه و مخصوص بودن امامت ائمه (علیهم السلام) را به عنوان نمونه ذكر كرد 2. امام و تعلیم و تشریع و هدایت

قوام و صیانت شریعت و احكامش به امام وابسته است چرا كه او قائم مقام ناطق الهی است و مسئولیت دعوت ناطق را برعهده دارد. او به مثابه «نور هدایت»، «قندیل عزت صمدی» و «شخص معرفت و محبت» فوق احكام شریعت قرار می‌گیرد و فقط با تعالیم اوست كه معرفت صحیح كسب می‌شود.(4)

3. امام و مسائل سیاسی و اجتماعی

یكی از ابعاد وجودی امام ناطق، تشكیل سازمان سیاسی و اجتماعی و مدیریت آن در تعلیم و اجرای حدود و اقامه احكام آن است. همچنین جریان اوامر و نواهی الهی در جهت تزكیه و تعالی انسان‌ها به عهده امام است. امام حتی در دوره ستر كامل نیز از طریق داعیان با طبقات مختلف جامعه در ارتباط است و دستورها و خواسته‌های خود را از طریق آنان در جامعه گسترش می‌دهد.

4. قائم القیامه بودن امامان اسماعیلی

اسماعیلیان امامی را قائم می گویند كه در شریعت تصرف كند و او دارای دو ظهور است ظهور شكلی و معنوی. در ظهور شكلی امام به دعوت فعلی می پردازد نه قولی. و در این مرحله او را مالك الرقاب یعنی صاحب اختیار دیگران می‌گویند. در ظهور معنوی به دعوت قولی و فعلی می‌پردازد در اینجا او را مالك القلوب می‌گویند.(5)

5. عصمت امام

یكی از صفات ممتاز امام در نگاه اسماعیلیه، عصمت امام است. امام از هرگونه خطا و اشتباه و گناه مصون است چه در مقام دریافت حقایق و درك واقعیات و چه در مقام ضبط و نگهداری معارف و احكام و قوانین یا اظهار و ابلاغ آن و چه در مقام عمل و به كارگیری و اجرای قوانین و احكام. علت عصمت امام نزد اسماعیلیه همانند علل عصمت امام از نظر امامیه و عصمت انبیا نزد سایر فرق اسلامی است. برخی دلایلی كه برای عصمت امام ذكر شده به شرح زیر است:

الف- از آنجا كه امام در امور دین و حفظ نظام، جانشین پیامبر است، اگر احتمال خطا در او باشد ممكن است امت را در غیر راهی كه پیامبر رفته است برده و منحرف سازد.

ب- میل به مال و ثروت و امكانات اجتماعی جزء سرشت انسان هاست. اگر امام معصوم نباشد این امكان وجود خواهد داشت كه اموال عمومی و بیت المال را برای مصارف شخصی به كار ببرد و در نتیجه اعتماد مردم از او سلب شود و غرض خداوند و رسولش حاصل نشود.

ج- امام جانشین پیامبر در هدایت بشر به سوی كمال است اگر او مصون از خطا نباشد، امكان ضلالت و گمراهی مردم و به بیراهه كشاندن آن‌ها وجود دارد كه با خاستگاه نظام آفرینش منافات دارد.

د- خداوند بر اساس آیه «یا ایها الذین آمنوا، اطیعوالله و اطیعوالرسول و اولوالامر منكم» اطاعت از اولوالامر را هم تراز اطاعت از خدا و پیامبر قرار داده است و این در حالی است كه خدا و رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مصون از هرگونه خطا و معصیت‌اند پس امام نیز مثل پیامبر باید ایمن از خطا و گناه باشد.

هـ- امام مسئول اقامه شرع، برپایی نماز و سایر عبادات و ادای امانت الهی است چنانچه در امام احتمال خطا وجود داشته باشد، مردم در عبادات و دینشان دچار تردید خواهند شد.

اسماعیلیه همچون امامیه قائل است كه خداوند تنها كسی است كه به وسیله پیامبر، امام را تعیین و به مردم معرفی می‌كند زیرا همه شئونات امام اعم از علم و عصمت و افضلیت از امور باطنی است و تنها خداوند قادر به تشخیص وجود این صفات است 6- از دیگر ویژگی های امام كه به طور كلی می توان نام برد عبارتند از:

علم غیب، دانستن اسرار بواطن انسان‌ها، افضل افراد امت ناطق دوره خود. اسماعیلیه همچون امامیه قائل است كه خداوند تنها كسی است كه به وسیله پیامبر، امام را تعیین و به مردم معرفی می‌كند زیرا همه شئونات امام اعم از علم و عصمت و افضلیت از امور باطنی است و تنها خداوند قادر به تشخیص وجود این صفات است.(6)



کلام آخر:
با توجه به مطالب مذکور می توان گفت كه تفاوت اصلی فرقه اسماعیلیه به عنوان فرقه‌ای شیعی با شیعه اثنی عشری در سلسله امامان پس از امام جعفر صادق (علیه‌السلام) است؛ البته این را نیز باید خاطرنشان ساخت كه امامت از دیدگاه اسماعیلیان اشتراكاتی نیز با شیعیان دوازده امامی دارد كه از جمله آن ها می‌توان ویژگی های امام :عصمت، علم ویژه و مخصوص بودن امامت ائمه (علیهم السلام) را به عنوان نمونه ذكر كرد.



پی نوشتها:

1ـ سبحانی،المذاهب الاسلامیه، ص 24 6.

2ـ تاریخ تشیع و فرقه های اسلامی تا قرن چهارم ترجمه فرق الشیعه نوبختی، ص 234.

3ـ درسنامه تاریخ و عقاید، صص 202-201.

4ـ سیر كلام در فرق اسلام، صص 41- 44.

5ـ اسماعیلیه (مجموعه مقالات)، ص 140-138.

6ـ درسنامه تاریخ و عقاید، صص 202-201.



منبع:

سایت intjz


سایت andisheqom


سایت fa.wikipedia