نظامي گنجوي
نظامی داستان سرای بزرگ سده پنجم است ، در ادب پارسی داستان پردازی ، به ویژه آن داستان سرایی که با سروده شدن ویس و رامین به خامه توانای فخرالدین اسعد گرگانی در سده پنجم هجری آغاز شده بود ، در زمینه های پر آواز جمال الدین ابومحمد الیاس بن یوسف معروف به نظامی گنجوی ، به اوج خود رسید و به عنوان یکی از انواع ادبی توجه بسیاری از سخن پردازان فارسی را به خود جلب کرد . و عده بسیاری از شاعران به گمان آنکه با این گونه داستان سراییها می توانند آبرو و آوازه ای همپایه نظامی به دست آوردند ، به سرودن داستانهای همانند منظومه های او روی آوردند و بازار تقلید از آثار نظامی رو به گرمی نهاد
اثار نظامي
مهم ترین چیزی که دولت جاویدان داستان سرای گنجه را سبب شده است ، پنج دفتر شعر پر آوازه اوست در پنج وزن گوناگون که به نام ( پنج گنج ) یا ( خمسه ) نامبردار شده است و شاعر بر روی هم نزدیک به سی سال از زندگی خویش را بر سر نظم و تدوین آن گذاشته است .
نخستین منظومه پنج گنج نظامی مخزن الاسرار است ، در بیست مقاله ، راجع به زهد و حکمت و عرفان ، که شاعر در ابتدای کار و سالهای جوانی پرداخته و در آن با گستاخی و بی پروایی خاص جوانان بر بیدادگران و دورویان و رشک بران تاخته است . این منظومه اندرزی و اخلاقی ، که به پیروی از حدیقه الحقیقه سنایی گفته شده 2260 بیت دارد و در سال 570 هجری و در آستانه چهل سالگی شاعر سروده شده است
دومین مثنوی نظامی خسرو و شیرین نام دارد که به سال 576 در 6500 بیت گفته شده و موضوع آن داستان دلدادگی و ماجرای خسرو شاهزاده ایرانی است با شیرین ، برادرزاده بانوی ارمن ، که به راهنمایی شاپور ، ندیم خسرو ، سرانجام به هم می رسند و هیچ چیز حتی سوز و نیازهای شیفته وار فرهاد کوه کن هم نمی تواند آن دو را از یکدیگر منصرف کند
داستان لیلی و مجنون سومین منظومه پنج گنج نظامی است که در سال 584 تمام شده و موضوع آن ماجرای دلباختگی قیس از قبیله بنی عامر معروف به مجنون است بر دخترک همسال او لیلی که بناخواه به عقد مردی دیگر به نام ابن سلام در می آید . بعد از این واقعه ، قیس سر به بیایان می گذارد و مجنون واقعی می شود . در این میان لیلی به ناکام می میرد و مجنون هم چون بر تربت او حاضر می شود ای دوست می گوید و جان به جان آفرین تسلیم می کند
هفت پیکر یا هفت گنبد ، که گاهی بهرام نامه ، نیز خوانده شده چهارمین داستان پنج ، گنج نظامی است که شاعر آن در 5136 بیت به سال 593 پرداخته است
پنجمین مثنوی از مجموعه خمسه اسکندنامه است که خود به دو بخش شرفنامه و اقبالنامه تقسیم می شود . این منظومه ، که سرگذشت اسکندر و کارها و اقدامات اوست ، مجموعا 10500 بیت دارد و آخرین تجدید نظر را نظامی به سال 599 در این کتاب کرده است
علاوه بر منظومه های پنج گنج ، نظامی را سروده های دیگر از قصیده و غزل و قطعه است که وحید دستگردی آنها را در مجموعه ای به نام گنجینه گنجوی گردآورده و در تهران به چاپ رسانیده است
شعر و اندیشه نظامی
نظامی اگر جزوء سه چهارم شاعر طراز اول زبان فارسی نباشد ، بی تردید در صف مقدم سه چهار نفر دومی است که هر منتقد با انصافی از میان شاعران زبان فارسی بر می گزیند . او از زمره گویندگانی است که نه تنها برای خود سبک و روشی جداگانه دارد ، بلکه تاثیر شیوه او در شعر فارسی نیز انکار ناپذیر است
اهمیت دیگری که در کار نظامی سزاوار یاد کردن است این که وی ، با گشودن این مسیر و همچنین توجه به مضمونهای اخلاقی و اندرزی ، به خصوص در مثنوی مخزن الاسرار ، تکیه گاه تازه ای برای شعر فارسی ایجاد کرد و نشان داد که شاعر می تواند چیزهای دیگری غیر از مدیحه و توصیف و غزل را وارد قلمرو شعر کند و به عبارت روشن تر ، به شاعران پس از خود نشان داد که می توان شاعر بزرگی بود اما به دربارها و زورمندان تکیه نداشت
نظامی هر چند نمونه عالی کار فخرالدین اسعد گرگانی در ویس و رامین را پیش روی داشته ، با زیرکی و جوهر شناسی خاص خود داستانهایی را برای منظوم کردن پیش کشیده که بیشتر مقبول طبع ایرانیان مسلمان واقع شده است . با همه آن که در نظم مخزن الاسرا به حدیقه و در نظم بقیه داستانها جر لیلی و مجنون بدون تردید به شاهنامه نظر داشته ، روی هم رفته به دلیل تازگیها و نوآوریهایی که در شعر نظامی در قلمرو و ترکیب و معنی و ساختار داستانی هست ، هرگز نمی توان او را وامدار شاعران پیشین دانست و ذره ای از پایگاه بلند او در شعر فارسی کاست ، بلکه ، برعکس باید گفت دولت جاویدی که برای وی قلمرو داستان سرایی فارسی به دست آمده ، امروز هم همچون گذشته پاینده و شکوهمند مانده است ، زندگی این سخن سرای بزرگ سرانجام در تنهایی و گوشه نشینی ، به سال 608 ه . ق به سر آمد و او را در شهر گنجه به خاک سپرد