به نام يزدان

شيراز

تهيه کننده : امید خنچه-مجتبی ملاپور

استاد: خانم ابی زاده

دانشگاه علمي کاربردي فرهنگ و هنر واحد 13

بهار1392








فهرست مطالب
مقدمه ...................................................................................................................................................................... 1
موقعيت جغرافيايي شيراز ..................................................................................................................................... 2
زبان و لهجه مردم شيراز ........................................................................................................................................ 2
اقتصاد شيراز ............................................................................................................................................................ 3
قدمت باستاني شيراز ................................................................................................................................................. 3
آداب و رسوم مردم شيراز.......................................................................................................................................... 5
عيد نوروز.......................................................................................................................................................................5
مراسم ازدواج .................................................................................................................................................................5
دلالگي ...............................................................................................................................................................................6
بله برون ..........................................................................................................................................................................6
رخت برون ......................................................................................................................................................................7
عقدکنون ......................................................................................................................................................................... 7
دست بوسون .................................................................................................................................................................8
پاگشا ..............................................................................................................................................................................8
باورهاي مردم شيراز در مورد عروس و داماد ........................................................................................ ..9
مراسم عقيقه .....................................................................................................................................................9
عروسي درخت نارنج.....................................................................................................................................10
آب مقدس حوض ماهي ها ..........................................................................................................................10
آداب رسوم مردم شيراز و مراسم کلوخ اندازون در ماه رمضان ........................................................12






مقدمه
به نام او که از رحمت بي کرانش اين سعادت را يافتم که در محضر استاد گرامي جناب آقاي رحيمي کسب علم و معرفت نموده و دراين وادي از روشنايي شمع وجودي که بي دريغ مي سوزد ، بهره مند گشته و ادامه طريق دهم . اين گزارش را بنا به توصيه استادم گران قدرم درخصوص آداب و رسوم مردم شيراز تهيه نمودم . اميد است که بتوانم نظر استاد ارجمندم را با تهيه اين گزارش تامين بنمايم .
موقعيت جغرافيايي شيراز
شيراز يکي از شهرهاي بزرگ ايران و مرکز استان فارس در جنوب غربي کشور است . اين شهر در ارتفاع 1486 متري از سطح دريا در دامنه کوه هاي دراک ، بمو ، سبز پوشان ، چهل مقام و باباکوهي از رشته کوه زاگرس در فاصله 919 کيلومتري جنوب تهران واقع شده است . شيراز با جمعيت 1727331 نفر در سال 1385 چهارمين شهر پر جمعيت ايران است . اين شهر داراي آب و هواي معتدلي است . يک رود فصلي از وسط شهر عبور مي -کند که به رودخانه خشک معروف است تنها در فصل زمستان و بهار آب دارد . اين رود به درياچه مهارلو شيراز با مساحتي معادل 340 کيلومتر مربع واقع در جنوب شرقي شيراز مي ريزد و از نظر وسعت سومين شهر پس از تهران و مشهد مي باشد . شهر شيراز به 9 منطقه شهري بخش شده است که هر منطقه داراي يک شهرداري است .
زبان و لهجه مردم شيراز
لهجه شيرازي يکي از لهجه هاي زبان فارسي است و از زمان تشکيل شيراز بزرگ به سه گونه مي باشد. شيرازي ميانه ، شيرازي پودنکي ، شيرازي قصر دشتي که اين سه نوع لهجه از يک ريشه مي باشد .
اقتصاد شهر شيراز :
کشاورزي همواره بخش مهمي از اقتصاد شيراز و حومه آن بوده است که دليل آن فراواني آب در اين منطقه نسبت به بيابان هاي اطراف است . توليدات کشاورزي اين شهر : انگور ، نارنج ، خرمالو ، ازگيل ، شليل ، انار ، برنج و گندم است . اين شهر در توليد فرش و گل نيز معروف است . شيراز يکي از سه قطب صنايع دستي ايران است . از صنايع دستي شيراز مي توان به خاتم سازي ، معرق کاري ، قالي بافي و منبت کاري اشاره کرد .
صنايع مهم شيراز عبارتند از : صنايع الکترونيک ، پالايشگاه نفت ، مجتمع پتروشيمي ، کارخانه سيمان ، صنايع نساجي ، صنايع لاستيک سازي . محصولات اصلي صادراتي اين شهر پنبه ، فرش ، خورجين، صمغ ، بادام ، کشمش ، خشکبار ، هلو ، پوست روباه و گوسفند و شاخ مي باشد .
سوغاتي عمده شيراز : خاتم ، آبليمو ، آبغوره و بهار نارنج مي باشند . معروف ترين خوردني شيراز فالوده شيرازي است.
قدمت باستاني شهر شيراز
در افسانه ها آمده است که شيراز فرزند تهمورس از پادشاهان پيشداديان شهر شيراز را تاسيس کرده است و نام خود را بدان داده است . به روايتي ديگر نام اين ديار شهررازبوده است که به اختصار شهراز و شيراز خوانده است . براساس تحقيقات تدسکو شيراز به معناي انگور خوب است . ابن حوقل جغرافي دان مسلمان علت نامگذاري شيراز را شباهت اين سرزمين به اندرون شير مي داند .
در کتاب صورالاقليم ، به جهت وجود دام هاي فراوان در دشت شيراز ، آن جا را شير- ساز ناميده اند . تخت جمشيد که در اطراف شيراز مي باشد نام يکي از شهرهاي باستاني ايران است که ساليان سال پايتخت هخامنشيان بوده است . پس از حمله اسکندر مقدوني تخت جمشيد به آتش کشيده شد . نام تخت جمشيد به يوناني يعني پارسه شهر مي باشد نام تخت جمشيد در زمان ساخت پارسا بود . يونانيان آن را پرسپوليس نيز خوانده اند . اين بنا قصر شاهي جمشيد پادشاه اسطوره اي ايران بود . در يک لوح که متعلق به 4000 سال پيش است نام شيراز به تلفظ شيرازي آمده است . پس از حمله اعراب به ايران و سقوط شهر استخر ، شهر استخر به شيراز منتقل شد. در قرن چهارم و پنجم سلسله آل بويه شيراز را پايتخت خود کرد در حمله چنگيز خان مغول شيراز تخريب گرديد . در قرن سيزدهم به دليل رونق علم ، فرهنگ و هنر، شيراز به دارالعلم مشهور شد. که از بين آنان مي توان سعدي ، حافظ ، روزبهان و ملاصدرا را نام برد . در دوره صفويه و حکومت شاه عباس شيراز تحت زمام امام قلي خان پر رونق شد و بناهاي با شکوهي را تاسيس کرد . کريم خان زند شيراز را به عنوان پايتخت سلطنت خود برگزيد و با استخدام 12000 نفر به ساخت مسجد ،حمام ، آب انبار و بازار اهتمام ورزيد . در زمان حکومت آقا محمد خان قاجار پايتخت به تهران منتقل شد . مدرن سازي شهر شيراز از دوره پهلوي آغاز شد در اين دوره بيمارستان نمازي ، دانشگاه شيراز و پالايشگاه نفت تاسيس گرديد .
آداب و رسوم مردم شيراز :
عيد نوروز:
عيد نوروز نزد مردم شيراز بسيار گرامي است مردم 15 روز قبل از تحويل سال خانه تکاني مي کنند . لباس نو براي خانواده تهيه مي کنند . شيريني و تنقلات نيز تهيه مي کنند . در اين ايام مردم به تهيه نان شيريني مي پردازد که هنگامي که اين نان شيريني را از تنور خارج مي کنند تا نرم است ، چند بار تا مي کنند تا به صورت يک مربع به اندازه کف دست در آيد اين نان بعد از چند دقيقه ترد و شکننده مي شود . تنقلات آنان شامل برنجک ، اخرک ، دنگو است .
مراسم ازدواج :
جواني که به سن ازدواج رسيده است موضوع را باخانواده خود در ميان مي گذارد اگر خانواده داماد کسي را در نظر داشته باشد که کار ساده است. در غير اين صورت به اين خانه و آن خانه براي دلالگي که همان خواستگاري است مي روند.
دلالگي :
مادر و خواهر داماد و چند نفر از نزديکان به خانه اي که دختر داشته باشند مي روند . خانواده دختر در صورتي که موافق باشند علاوه بر چاي ، شربت هم براي خانواده داماد مي آورند . در صورتي که خانواده دختر تنها به چاي اکتفا کنند ، نشانه آن است که به اين وصلت رضايت ندارند و موضوع منتفي است .

بله برون :
خانواده عروس حتما" درباره داماد تحقيق مي کنند و يک روز هم سرزده به خانواده داماد مي روند و به دنبال آن مراسم بله برون انجام مي شود . در اين مراسم بزرگترهاي خانواده در منزل عروس جمع مي شوند تا درباره مهريه ، پول حمام ، لباس و ساير مسائل ضروري صحبت کنند و اگر شرايط خاصي دارند مطرح کنند و به توافق برسند و يک نفر آنچه را که مطرح شده روي کاغذ مي آورد و در اصطلاح رقعه نوشته مي شود . سپس روزي را تعيين مي کنند تا به اتفاق عروس به بازار وکيل بروند و پارچه هاي مورد نياز را خريداري کنند.
رخت برون :
در اين مجلس دوستان عروس و داماد شرکت دارند که به آنها سوري مي گويند . سوري هاي داماد يک خياط همراه مي آورند تا اندازه عروس را بگيرند و پارچه هايي را که خريده اند با خود ببرند . پذيرايي از مهمانان به عهده مادر عروس است . مادر داماد نيز همراه پارچه و مقداري نقل و هديه که در اصطلاح به آن گل مي گويند با خود مي- آورد و زنان دايره مي زنند و واسونک مي خوانند .
عقد کنون :
براي عقد و عروسي ساعت سعد را انتخاب مي کنند و دو نوبت عقد مي گيرند . عقد خصوصي که تنها عده اي از نزديکان عروس و داماد شرکت دارند و معمولا" خطبه عقد در همين مجلس خوانده مي شود و ديگر مجلس عقد که همه دوستان و آشنايان دو خانواده در آن شرکت دارند . روز عقد، خانواده داماد همه چيز را به خانه عروس مي برند و تنها از بردن ذغال و تنباکو خودداري مي کنند . چون معتقدند تنباکو و ذغال ، تلخي و سياهي به همراه مي آورد .
دست بوسون :
روز قبل از عروسي حجله مي بندند . برنج پاک مي کنند . اين مراسم با شادي و خواندن واسونک همراه است . براي آوردن عروس عده اي به خانه عروس رفته و در آنجا با شربت و فالوده از سورها پذيرايي مي شود . رسم اين است که ياران داماد چيزي مانند ليوان ، قاشق يا استکان از خانه عروس برمي دارند . هنگام بردن عروس ، پدر عروس تا قباله را از داماد نگيرد اجازه بردن عروس را نمي دهد . خواهران داماد زير بغل عروس را مي گيرند و آيينه سنگي بزرگي در برابر عروس مي گيرند و به طرف خانه داماد مي روند . اهالي محل به پيشواز عروس مي آيند و روي سر آنها گلاب مي ريزند . و عروس را به خانه مي برند . در حجله بزرگ ترها عروس و داماد را دست به دست مي کنند و دست داماد را روي دست عروس قرار مي دهند تا هميشه داماد مسلط به عروس باشد
پاگشا:
در شيراز رسم است که هفته ي بعد از عروسي پدر عروس، داماد و يارانش را به شام يا ناهار دعوت کند و بعد از پدر عروس، نوبت ديگران است که اصطلاحا " آنها را پاگشا کند . همچنين جواني که دختري را نامزد کرده بعد از هر عيد بايد براي نامزدش هديه بفرستد در اين مراسم عيدي در خوانچه مي گذراند و به خانه عروس مي برند هنگامي که عروس به خانه داماد رفت مادر عروس به مناسبت هر عيدي به خصوص عيد فطر ، عيدي به همراه خوانچه براي داماد مي فرستد . در ماه رمضان هم مادر عروس يک افطار کامل که به آن روز والوان مي گويند براي داماد مي فرستد .
باورهاي مردم شيراز در مورد عروس و داماد :
اگرعروس ته ديگ دوست داشته باشد شب عروسي باران مي بارد و چون در شب عروسي، عروس برقصد نان ارزان مي شود . اگر آينه عروس بشکند عروس بدبخت مي شود . اگر عروس را عقد کنند ولي عروسي نکنند ، يکي از اقوام عروس و داماد مي ميرد و در اصطلاح مي گويند شکار کرده است.
مراسم عقيقه
عقيقه به معني موي شکم نوزاد در هنگام تولد است و معني ديگر آن ذبح گوسفند در هفتمين روز تولد نوزاد است . امروزه در هر فرصتي که دست داد مي توانند ذبح گوسفند را براي نوزاد انجام دهند و تا هفت سالگي مي توانند به تعويق بيفتد اما تا هنگام مراسم عقيقه نبايد موي سر کودک را بتراشند .
عروسي درخت نارنج:
در شيراز رسم بر اين است که اگر درخت نارنجي که در خانه است نارنج کم بدهد يا اصلا" نارنج ندهد آن درخت را عروس کنند و برايش مراسم عروسي بگيرند . براي اين کار ابتدا زن صاحبخانه زنان همسايه را دعوت به عروسي درخت نارنج مي کند. همه در يک زمان معين در خانه جمع مي شوند وصاحبخانه اره اي را برمي دارد تا شاخه هاي درخت را ببرد يکي از زنان همسايه مي آيد وضامن درخت مي شود . سپس تور بسيار نازکي بر روي درخت مي کشند وشکر پنير روي درخت مي ريزند و کل مي زند . واسونک مي خوانند و شادي مي کنند. آنها بر اين باورند که آن درخت سال بعد در فصل بهار ، بار نارنج خواهد داد.
آب مقدس حوض ماهي ها :
تا 50 سال پيش در فارس سه حوض ماهي در شيراز ، فسا و زرقان وجود داشت و مراسمي براي اين حوض ماهي ها وجود دارد چشمه اي از زير کوه سعدي بيرون مي آيد که چند چاه براي استفاده از آن در خانه هاي بالا دست آرامگاه حفر شده است . حوض ماهي آرامگاه سعدي هم سطح زمين و مظهر قنات و چشمه است که مقدس مي باشد . به همين دليل سعدي براي اين آب اهميت زيادي قائل بود . هر سال حدود هزاران نفر در چهلمين روز پس از عيد نوروز در محوطه ي جلوي آرامگاه سعدي جمع مي شوند ،آش نذري که اصطلاحا" ديگ جوش ناميده مي شود مي پزند و از بامداد تا شب شادي مي- کردند و بر اين باور بودند که يک ماهي قرمز که يک حلقه طلايي در بيني دارد از آب بالا مي پرد و مي رود . ماهي هاي اين آب مقدسند و کسي حق صيد ندارد . امروزه هنوز مردم کوي سعدي بر اين باورند و در حوض ماهي سکه مي اندازند تا آرزوهايشان بر آورده شود . ولي آداب و مناسکي در اين زمينه وجود ندارد . پس از ساخت مجدد آرامگاه سعدي از آب تني در اين حوض جلوگيري شد . اما حدود 150 متر بعد از آرامگاه در کوچه اي که اصطلاحا" کوچه حمام سعدي مي نامند مردم از آب چشمه و قنات استفاده مي کنند . مردم شيراز باورهاي خاصي نسبت به حوض ماهي دارند . عده اي معتقدند صاحب اين آب امام حسن (ع) است . گروهي معتقدند اگر دختر يا پسري دست و روي خود را با اين آب بشويند بخت آنها باز مي شود . در گذشته با جام چهل کليد روي سر خود آب مي ريختند . آب تني در دوره قبل از ساخت جديد آرامگاه در روز چهارشنبه سوري انجام مي شد . امروزه از ساعت 12 بعدازظهرروز چهارشنبه سوري تا ساعت 24 بامداد به پسران و مردان اختصاص دارد . مردم معتقدند اين آب مشکلات و گرفتاري ها را برطرف مي کند . گاهي نيز نامه اي براي امام زمان (عج) در آب حوض مي انداختند و مشکل خود را مطرح مي کنند .
در گذشته مردم معتقدند بودند که اين آب سحر و جادو را بر طرف مي کند . معمولا"کشاورزان يک ظرف از اين آب بر مي داشتند و هنگام آبياري مزارع در جوي آب مي ريختند تا از ايجاد کرم ساقه خوار جلوگيري کنند . همچنين معتقد بودند که اگر لباسهايشان را در اين آب بشويند بيماري از بدن صاحب لباس زدوده مي شود . بنابراين در کوچه حمام سعدي لباس هم شسته مي شد . البته امروزه کمتر دست به چنين کاري مي زنند .
آداب و رسوم مردم شيراز ومراسم کلوخ اندازون در ماه رمضان :
مردم شيراز با مراسم کلوخ اندازون به پيشواز اين ماه مي روند اين سنت در واقع براي دور ريختن کينه ها و استحکام و تقويت پيوندها است که به يمن ماه مبارک رمضان بر گزار مي شود . در اين آيين چند روز مانده به ماه رمضان ميهماني مي دهند که اغلب به صورت افطار است و ميهمانان افرادي هستند که کدورتي با هم دارند يا تازه به جمع فاميل پيوسته اند . کلوخ اندازون تمثيلي است از دور ريختن کژي ها و کدورت ها و سنگ اندازي به وسوسه هاي شيطان است وکه تا سحر به شب نشيني ادامه مي دهند . زدن زنگ در خانه ها در سحر گاه نيز از ديگر رسومات اين شهر است . از ديگر رسوم اين ماه رسم شاووشي است که عده اي با صداي دلنشين قبل ازاذان صبح در کوچه ها مناجات خاصي با صداي بلند مي خوانند و زماني که اذان صبح خوانده مي شود ، عده اي جوان در پشت بام فرياد مي زنند < آب است ترياک > که با شنيدن اين جمله مردم متوجه مي شوند که وقت سحري خوردن تمام است . شليک توپ حاج محمد حسن در روزگار قديم از جمله رسومي بود که مردم را متوجه سحر مي کرد . در زمان افطار مردم در کنار مغازه و منزل خود شروع به توزيع آب گرم و گلاب مي کردند . سحري که مردم شيراز تهيه مي کنند اغلب پلو و خورشت است . براي افطار از غذاهاي خاصي که فقط مخصوص اين ماه است استفاده مي کنند مثل: ترحلوا ، زولبيا باميه و رنگينک . مردم شيراز مانند ديگر شهر ها در ماه رمضان به عبادت و ختم قرآن مي پردازند . و بعد از افطار به ديدن يکديگر مي روند که اصطلاحا" اين ديد و بازديد را ماه رمضاني مي گويند . شيرازي ها آخرين جمعه ماه رمضان را کلوک اندازون مي گويند . و آن روز را به اطراف شهر و باغهاي سرسبز براي گردش مي روند و روزه را به خوبي و خوشي به شام مي رسانند . در مهماني هاي ماه رمضان بعضي افطاري و نذري مي دهند و تا سحر دور هم نشسته و با هم صحبت مي کنند که به آن شبچره مي گويند . خوراکي هاي ماه رمضان :رنگينک قنبر پلو ،حليم بادنجان ، عدس پلو، کلم پلو ،آبگوشت ، نان و پنير و سبزي ، ترحلوا ،کوفته هلو کشمش پلو، زولبيا و باميه است و نوعي نان شيريني که به نام < نان چاهي> که با چاي ميل مي کنند معمولا" روزه اداران با يک استکان عرق گاو زبان روزه را باز مي کنند چون روزه سرد است و عرق گاو زبان گرم است .
خانواده هايي که دختر شوهر داده اند در اولين ماه رمضان بعد از عروسي ،بخصوص پدر و مادر عروس موظفند يک افطاري کامل تهيه ديده که به همراه گل ( کادوي عروسي مثل گوشواره النگو سينه ريز ) به خانه داماد بفرستند روز شهادت امير المومنين (ع) شيرازي ها به قبرستان شهر که دارالسلام و سفره تربت مي گويند رفته ضمن فاتحه به اموات خود به نذر و نياز مي پردازند . يخني نخود و سياه پلو نيز از جمله غذا هاي اين شهر مي باشد که در 21 رمضان اقدام به تهيه سياه پلو و خوردن آن مي نمايند . سياه پلو در واقع نمادي از عزادار بودن مردم است که در کنار ساير عزاداري هاي آنان براي مولاي متقيان علي (ع) مي باشد که حتي در خوراک آنها نيز متبلور شده است .
شيرازي ها به آخرين جمعه ماه رمضان جمعه الوداعي مي گويند . روز جمعه الوداعي مسجد جامع شيراز بسيار شلوغ مي شود و مردان بخصوص زنان به هر نيت خاصي براي گرفتن جا قبل از ظهر به مسجد مي روند. گروهي براي درست کردن چل بسم ا... گروهي براي گرفتن دعاي کيسه از دست پيش نماز و يک گروه براي نوشتن دعاي سياه سرفه روي پوست کدو، همچنين عده اي از دختران به نيت گشايش بخت ، و نيز گروهي از زنان نروک و بي فرزند به نيت بچه دار شدن ، همينطور گروهي از زنان براي گرفتن شير مادر از فرزندشان به مسجد مي روند .
خلاصه هر کسي به اميد و نيتي به مسجد جامع مي رود . اين مسجد داراي منبر بلند و قديمي است که به منبر امام حسن(ع) معروف است . روز جمعه الوداعي بعد از نماز عده زيادي از زنان اطراف منبر جمع مي شوند . مثلا" دختران با نيت گشايش بخت سه مرتبه از منبر بالا و پايين مي روند . زنان بي فرزند يک عروسک قنداق مي کنند و داخل ننو مي- گذارند و با خود به مسجد مي آورند و در گوشه مسجد ننو را مي جنبانند به نيت اينکه سال بعد صاحب فرزند شوند و داخل صحن در سال آينده خيرات بدهند . زنان بارداري که شکم اولشان است مقداري پارچه و ريسمان و قيچي و سوزن و انگشتانه با خود مي- آورند بعد از نماز ظهر و عصر پارچه را مي برند و رختکي مي دوزند و بقيه رختک در منزل تکميل مي کنند . و اين رختک را تا زمان تولد فرزند نگه مي دارند و بعنوان اولين لباس تن نوزاد مي کنند و براين باورند که فرزندشان تا آخر عمر لباس عافيت مي پوشد و ناخوش و بيمار نمي شود . مادراني که مي خواهند بچه را از شير بگيرند روز جمعه- الوداعي چند عدد انار شيرين به مسجد مي آورند و سوره مبارکه ياسين را مي خوانند و به انار مي دمند و انارها را تا زماني که مي خواهند بچه را از شير بگيرند نگه مي دارند و چندين روز از اين آب انار شيرين به طفل مي دهند تا به برکت سوره ياسين و انار که ميوه بهشتي است ، بچه صبور شود و بي تابي نکند و بهانه نگيرد . بسياري از زنان شيراز بعد از مراسم الوداعي در مسجد جامع به مسجد فتح در محله يهوديان مي روند زنان و دختران حاجتمند در شبستان مسجد شمع روشن مي کنند عده اي از زنان مشغول پختن حلوا مي شوند . در حياط مسجد درخت نارنج و حوضي مي باشد که هر حاجتمندي برگ درخت نارنج را مي چيند به نيت بر آورده شدن حاجتش به حوض مي اندازد و در آخر نيز دو رکعت نماز تهيه مي خوانند و ثواب آن به بانيان مسجد مي رسد . يهوديان نيز بيرون از مسجد آمد و شد مسلمانان را تماشا مي کنند . روز آخر ماه رمضان پس از رويت ماه و اعلام عيد فطر؛ خيرين ، صبحانه اي که شامل نان و پنير و سبزي است بين مردم تقسيم مي کنند . فطريه از اذان مغرب آخرين روز رمضان بايد جدا گذاشته شود و صبح عيد فطر به فقرا بخشيده شود و چنانچه کسي در مهماني باشد فطريه وي را صاحب خانه بايد پرداخت کند .


































































































منبع
دکتر محمدي ملايري ، محمد ، تاريخ و فرهنگ ايران