تهيه كنندگان: ليلا باحجب - اكرم باغبان - زيبا معروفي - مريم يونسي ثابت مقدم - الهام فدائيان

چكيده:
گردشگري پديده ايست كهن كه از ديرزمان در جوامع انساني وجود داشته و به طور پيوسته در طول تاريخ، متأثر از شرايط اقتصادي، اجتماعي - فرهنگي و فني در حال تغيير و تحول بوده است. از دهه هاي اخير خصوصاً 1980 و 1990، تقاضا و بازار گردشگري، متأثر از گسترش شتابان شهرنشيني، ارتباطات و تكنولوژي، تغييرات بسياري كرده است.
اساس گردشگري نوين، مبتني بر فعاليتهاي تفريحي - ورزشي است كه اغلب از آن تحت عنوان گردشگري تفريحي ياد مي شود. اشكال نوين گردشگري، تحت تأثير الگوي جديد مصرف گردشگري، به گردشگري علايق خاص معروف شده قرار دارد. در اين قبيل گردشگريها، گردشگران اغلب به دنبال محركهاي مهيج و كسب
تجربه هايي پر از پيچيدگي و هيجان هستند. گردشگري ماجراجويانه، كه امروزه رشد و توسعه بسياري در جهان يافته، را ميتوان يكي از مصاديق آن قلمداد كرد. اين نوع از گردشگري، در كنار علاقمندان خاص و بازار مناسب، داراي پتانسيلهاي مناسبي براي ايجاد اشتغال و درآمد است.


كليد واژه ها: گردشگري ماجراجويانه، گردشگري علايق خاص، ريسك، مديريت ريسك.



مقدمه
صنعتي شدن و توسعه سريع شهرنشيني در طول قرن 19 و 20، در اغلب كشورهاي توسعه يافته، تغييرات عميقي را در امر گردشگري ايجاد كرده است. اين تحولات كه تحت تأثير عواملي نظير راه آهن، افزايش مالكيت خودرو، پيشرفتهاي تكنولوژيكي، اوقات فراغت و درآمد بوده، در دهه هاي اخير خصوصاً 1980 و 1990، باعث ايجاد تغييرات مهمي در تقاضا و بازار گردشگري شده است. اشكال جديد گردشگري، ديگر منحصر به تعطيلات تابستاني نيست. بلكه تأكيد و اولويت با سفرهاي كوتاه مدت خصوصاً تعطيلات آخر هفته است و اساس آن، مبتني بر فعاليتهاي تفريحي – ورزشي است كه از آن تحت عنوان گردشگري تفريحي ياد مي شود.
به نظر شوسكي در قرن 21 كسي كه به تعطيلات مي رود، خريدار تفريح و هيجان است. الگوي جديد مصرف گردشگري كه به گردشگري علايق خاص معروف شده است، از ويژگيهاي جامعه ي مدرن است. اين گردشگران اغلب به دنبال محركهاي مهيج و كسب تجربه هايي پر از پيچيدگي و هيجان هستند.
گردشگري ماجراجويانه يكي از انواع گردشگريهاي مدرن است كه اغلب در مناطق بكر و دور از هياهوي شهري انجام مي گيرد و ميتوان آن را از مصاديق گردشگري مدرن و به دليل علاقمندان خاص گردشگري علايق خاص نيز قلمداد كرد. به هر حال اين نوع از گردشگري سريعاً در جهان رو به گسترش است، زيرا دركنار علاقمندان خاص، داراي پتانسيلهاي مناسبي براي ايجاد اشتغال و درآمدزايي است و اخيراً بازار وسيعي را به خود اختصاص داده است، بطوريكه آمار نشان ميدهد از سال 1995 به بعد ساليانه 15 درصد در دنيا رشد داشته است. در سالهاي اخير به علت افزايش تقاضا براي گردشگري و تفريحات ماجراجويانه و بدنبال رشد سريع عرضه ي آن توسط تورهاي بزرگ جهان، از نظر بسياري از محققين به سوي آن جلب شده است. البته علاقه به ماجراجويي پديده ي جديدي نيست و از گذشته هاي دور، همواره وجود داشته است. ولي نوع آن در طول تاريخ تغيير و تحول يافته و به اشكال و انواع كنوني رسيده است. گردشگري ماجراجويي با گردشگري اكتشافي در ارتباط است. در اصل ماجراجويي با كشف مكانهاي خارجي و دور و تحقيق براي شناخت سرزمينهاي جديد و پيشرفتهاي علمي همراه بوده است. تفريحات بيروني ماجراجويي بصورت گسترده مورد پذيرش نبوه و در
دهه هاي اخير به شكل فراگير كنوني درآمده است. بايد در نظر داشت كه تفريحات و ورزشهاي ماجراجويانه در قلب گردشگري ماجراجويانه قرار دارد و جزء جدايي ناپذير آن محسوب مي گردند. گردشگري ماجراجويانه درعصر حاضر سفر، ورزش، تفريحات بيروني را يكجا با هم دارد.

تعريف و مفهوم گردشگري ماجراجويانه
گردشگري ماجراجويانه يك فعاليت بيروني است كه عموماً در اوقات فراغت و در محيطهاي دورافتاده و بكر انجام مي گيرد.
گردشگري ماجراجويانه فعاليتي است كه در اوقات فراغت و درمقاصدي غيرمعمول، نامتعارف و بكر و پرت و بعضاً روستايي انجام مي گيرد و متقاضيان آن انتظار دارند ريسك را در سطوح مختلف تجربه كنند.
تعريف هال و وايلر ازگردشگري ماجراجويانه يكي از تعاريف معروف و معتبر است:
«طيف وسيعي از فعاليتهاي گردشگري بيروني است كه اغلب جنبه تجاري داشته و تعاملي با محيط بيروني ودور از خانه¬ي شركت كنندگان است و درجات مختلف ريسك را در بردارد كه نتايج آن متأثر از رفتار شركت كنندگان، مكان و مديريت مجموعه گردشگري است. در اين باب مفهوم خطر از جراحت هاي بسيار كوچك تا جراحت هاي جدي حتي خطر مرگ يكسان است»
تعريف باكلي از گردشگري ماجراجويانه، تعريفي جديد و تجاري از گردشگري ماجراجويانه است:
«گردشگري ماجراجويانه عبارت است از تورهاي تجاري و برنامه ريزي شده اي كه جذابيت آن به خاطر فعاليتهاي بيروني و ريسك پذير است. معمولاً تجهيزات تخصصي نياز دارد و براي مشتريان تور بسيار مهيج است. فرد ممكن است خودش به تنهايي تجهيزات را بكار بياندازد و يا ممكن است بصورت سرنشين باشد. او تصريح ميكند كه اين يك تعريف توليد - محور از گردشگري ماجراجويانه است.

ريسك و گردشگري ماجراجويانه
وال يكي از محققين معروف در زمينه گردشگري ماجراجويانه است. او بيان مي دارد كه بين دو نوع گردشگري ماجراجويانه بايد تفاوت قايل شد:
- ماجراجويي براي ريسك كردن
- ماجراجويي براي كسب دانش و بينش
او كه در جستجوي گسترش مفهوم ماجراجويي بود در جاي ديگر بيان مي دارد كه بين اقدام به ريسكي كه حمل بر ماجراجويي است و ماجراجويي كه به دنبال كسب بينش است بايد تفاوت قايل شد.
او در ادامه اظهار ميدارد كه برخي فعاليتها مانند تماشاي پرندگان هم مي تواند جزء فعاليتهاي ماجراجويي باشد به شرط اينكه شركت كنندگان به دنبال كسب دانش و بينش باشند. او مي خواهد تفهيم نمايد كه اكوتوريسم در سطح گسترده، در صورتي كه شركت كنندگان هدفشان كسب بينش باشد نيز مي تواند جزء گردشگري ماجراجويانه محسوب گردد. در حاليكه اغلب فعاليتهاي اكوتوريسم ريسك واقعي را براي شركت كنندگان در بر ندارد، برخي از اين فعاليتها، براي مثال تماشاي پرندگان، هيچ گونه ريسكي ندارد. وال اخيراً به تعريف دوباره اي از گردشگري ماجراجويانه پرداخته است. او معتقد است كه گردشگري ماجراجويانه تلاشي است براي كسب بينش و دانش (به جاي ريسك)
ريسك كردن به يك عامل مهم در زندگي مدرن مردم تبديل شده است كه بطور فزآينده اي نيز در حال افزايش است. در دنياي امروز، خصوصاً جوامع پيشرفته، افراد تمايل بيشتري براي تجربه ي ريسك دارند. بطوريكه تعداد شخصيت هاي ماجراجو، در بين مردم عادي رشد بسياري يافته است. افراد مايلند تفريحات اوقات فراغت آنها همراه با ريسك باشد.
ريسك به عنوان بخشي از جذابيت ظاهري برخي فعاليتهاي تفريحي مطرح است و نوع اختياري آن در فعاليتهاي تفريحي اوقات فراغت عامل مهمي در جذب گردشگران است.
خاستگاه گردشگري ماجراجويانه
خاستگاه واقعي گردشگري ماجراجويانه، هنوز مشخص نيست اما از نيوزيلند و استرالياه عنوان نمونه هاي مناسب گردشگري ماجراجويانه مي توان نام برد زير در اين زمينه برا يجذب گردشگر بسيار برنامه ريزي گرده اند. كويئينز تاون در نيوزيلند به مركز ماجراجويي جهان شهرت دارد

علاقه مندان گردشگري ماجراجويانه
برخي ويژگيهاي علاقه مندان و متقاضيان گردشگري ماجراجويانه، كه منتج از بررسي هاي موردي در نقاط مختلف جهان عبارتند از:
- تمايل اين قبيل فعاليتها اغلب در گروه سني 25-55 وجود دارد، البته برخي از انواع بسيار سبك نيز براي سنين بالاتر وجود دارد.
- تفاوتي بين زنان و مردان در تمايل و توانايي پرداختن به آنها وجود ندارد، البته در آن فعاليتهايي كه تحت عنوان فعاليتهاي ماجراجويانه بسيار سخت معروف هستند مردان و خصوصاً جوانان تمايل بيشتري دارند.
- اين گردشگران اغلب تحصيلكرده، داراي مشاغل تخصصي، ساكن در مناطق شهري بوده و معمولاً از سطح درآمد مناسبي برخوردار هستند.
- اغلب تمايل دارند كه در زمان تعطيلات به آن بپردازند.
- از دلايل اين نوع گردشگري براي اين افراد: ديدن، تجربه كردن، ريسك كردن، هيجان و دور بودن از جمعيت و تمدن شهري است.


طبقه بندي فعاليتهاي ماجراجويانه
فعاليتهاي ماجراجويانه به سه دسته تقسيم مي شوند و هريك شامل مجموعه اي متنوع ازفعاليتها است كه البته بعضاً تفاوتهاي بسياراندكي باهم دارند:
1- زميني
2- آبي
3- هوايي يا هوانوردي

1- فعاليتهاي ماجراجويانه زميني باتوجه به تنوعي كه دارند، مي توانند در سرزمينهاي پست و جلگه اي و ناهموار و كوهستاني به اشكال ذيل انجام شوند:
اسكي سرعتي در شيبهاي تند Downhill Skiing
هلي اسكي Heli Skiing
اسب دواني Horse Riding/Trekking
صخره نوردي Rock /Climbing
غارنوردي Caving
شكار Hunting
كوهنوردي Mountain Biking
پياده روي ( طولاني و اغلب گروهي ) Trekking/Tramping
پرش يا سقوط از ارتفاع Bungee Jumping

2- فعاليتهاي ماجراجويانه آبي براي مناطقي كه داراي رودخانه هاي دائمي7، درياچه هاي طبيعي و مصنوعي و نيز مرز آبي با آبهاي آزاد هستند مناسب مي باشد.
برخي از اشكال رايج آن عبارتند از:
غواصي Diving
موج سواري با قايق White and Black water Rafting
اسكي روي آب Water skiing
ماهيگيري Fishing
كاياك سواري در رودخانه هاي پرخروش Kayaking
قايق هاي موتوري تندرو Jet- Boating
3- فعاليتهاي ماجراجويانه هوايي شامل موارد ذيل مي باشد:
بالن سواري Ballooning
اسكاي دايوينگ (غوطه ورشدن در آسمان )‌ Sky Diving
پرواز با هلي كوپتر يا هواپيماي سبك Helicopter Flights/Small /Aircrafts
باراگلايدينگ Para gliding
پاراسيلينگ Pars sailing
هنگ گلايدينگ (‌كايت )‌ Hang gliding

يك كارآفرين گردشگري ماجراجويانه مي تواند يك نوع منفرد و ياتركيبي از چند نوع فعاليت ماجراجويانه را از نوع زميني، هوايي، آبي و نيز تركيبي از آنها را در محيط هاي بكر و جذاب براي گردشگران فراهم نمايد. در اين ميان برخي از انواع هوايي آن، به علت سادگي و كوتاه بودن دوره آموزشي و تجربه كردن پروازي آرام و
لذت بخش، ذاتاً پرطرفدار است. بعنوان مثال انواع بالن سواري (‌پرواز ملايم و آرام تا ارتفاع كمتر از 1000 پا هم در شب و هم در روز) ‌پراگلايدينگ و هنگ گلايدينگ (پروازي لذت بخش همراه با هيجان) و ...
برخي زيرساختها و تجهيزات مورد نياز انواع هوايي فعاليتهاي ماجراجويي:
- از آنجائيكه در بيشتر انواع هوايي، پرواز از روي يك تپه شروع مي شود بنابراين فرد بايد دسترسي راحت و ايمن را به نقطه ي پرواز داشته باشد، اين نقطه بايد خالي از هرگونه مانع ثابتي مانند صخره باشد زيرا منجر به جراحت مي شود. تپه اي كه در كنارآن دشت نسبتاً وسيعي باشد، مكاني مناسب براي پرواز است.
- خدمات كمكهاي اوليه و بهياران كمكهاي اوليه (‌كسانيكه دانش كافي مرتبط با سوانح را داشته باشند)‌ به همراه مقدمات رساندن به بيمارستان درمواقع اورژانس، حتي الامكان يك مركز درماني مناسب درمحل وجود داشته باشد.
- فرد بايستي گزارش هاي مربوط به وضعيت هوا را دقيقاً دريافت كند و فعاليتش با شرايط آب و هوايي همساز باشد.
- وسيله پرواز بايد تأييديه ي جهاني APCUL DHV OR CEN را داشته باشند.
- داشتن لباسهاي ايمني مانند كلاه و كفش ضروري است.
- پروازهاي انفرادي بايدحداقل 2 روز كامل آموزش تئوري و عملي داشته باشند و ضمناً آموزشيار از توانايي فرد مطمئن باشددر 15 پرواز اول بيش از 500 پا نبايد ارتفاع بگيرد.

گردشگري پايدار
براساس آخرين تعريف سازمان جهاني گردشگري در 1996، گردشگري پايدار بايد:
- كيفيت زندگي جامعه ميزبان را بهبود بخشد.
- تجربه اي ارزشمند و باكيفيت را براي گردشگري فراهم كند.
- كيفيت محيط زيستي راكه جامعه ميزبان و مهمان به آن وابسته هستند، حفظ كند.
در واقع اساس توسعه پايدار گردشگري در نظر داشتن رابطه¬اي است كه ميان سه جزء سازنده محيط زيست گردشگري برقرار است، اين سه جزء عبارتند از: گردشگران، مقصد و جامعه ميزبان. اين رابطه مي-تواند پيچيده و پويا و سازنده و يا مخرب باشد.
بنابراين هدف گردشگري پايدار اين است كه: با حفظ منابع طبيعي در دراز مدت، بين اين سه جزء تشكيل دهنده گردشگري اعتدالي موزون برقرار كند. در نظر گرفتن اين چارچوب، در برنامه ريزي و گسترش گردشگري ماجراجويانه نيز از اهميت بسيار زيادي برخوردار است.

مديريت ريسك در گردشگري ماجراجويانه
حفظ سلامتي و ايمني گردشگران امروزه يكي از مقدمات اوليه صنعت گردشگري محسوب ميگردد و اين مسئله، مسئوليت مهمي را بر دوش دست اندركاران تورها نهاده است. حوادث گردشگري ميتواند اثرات جبران ناپذيري بر تصوير گردشگري از يك كشور وكاهش تقاضا برجاي بگذارد. مانند حادثه ي 1999 در سوئيس كه پيامدهاي اقتصادي، اجتماعي بلندمدتي را بر صنعت گردشگري اين كشور داشت، كشوري كه اقتصاد آن وابسته به صنعت گردشگري است. به همين دليل تدابير جديدي تحت عنوان مديريت ريسك براي كاهش خطرات جاني در گردشگري ماجراجويانه مطرح شده است. مديريت ريسك برخي ويژگيها را براي گردشگري استاندارد ماجراجويانه در نظر گرفته است كه تمامي جنبه هاي يك تفريح ماجراجويانه¬ي سالم را درخود دارد. از جمله:
- تدوين قانون و مقررات خاص، براي اين فعاليتها و نظارت بر اجراي آنها
- ايجاد شرايط لازم براي سلامتي و ايمني افراد
- مديريت صحيح فرهنگي و محيط زيست
- مهارتها و شيوه هاي تجارت
- تسهيلات و امكانات مطلوب و باكيفيت
- آموزش كافي پرسنل
- ارايه ي خدمات مناسب
- وجود مركز درماني با امكانات لازم دركنار فعاليتهاي ماجراجويي
سه عامل كليدي، توسعه گردشگري ماجراجويانه را تسهيل ميكند:
- احترام به كنترل و نظارت كارشناسان
- افزايش تبليغات رسانه اي
- استفاده از تكنولوژي مناسب در مجموعه ي گردشگري ماجراجويانه

لازم به ذكر است كه بسياري از تحقيقات درباره گردشگري ماجراجويانه توسط تحقيقات ميان رشته اي مانند پزشكي سفر، علوم ورزشي، علوم ايمني و غيره انجام مي گيرد.
از آنجائيكه برخي از اين فعاليتها ذاتاً بسيار پرخطر هستند، در بسياري از كشورها حتي پرداختن به آنها غيرقانوني محسوب مي گردد.

در مجموع با توجه به ويژگيهاي خاص اين نوع فعاليتها تدوين برخي مقررات ضروري است. چنانچه دركشورهايي كه اين فعاليتها انجام مي شود چنين مقرراتي وجود دارد، از جمله:
حفاظت: برخي از فعاليتهاي ماجراجويانه ذاتاً خطرناكند و باعث جراحت سخت و حتي مرگ مي شوند، بنابراين هر مؤسسه اي كه امكان دسترسي به اين فعاليتهارا فراهم ميكند براي اينكه خودش را در مقابل دعاوي حقوقي مبني بر خسارات و صدمات محافظت كند بايستي تجهيزات سلامتي و ايمني را براي افراد فراهم كند.
آموزش: اولين قدم در حفاظت، بررسي افراد به لحاظ آموزش كافي درفعاليت مورد نظر و اينكه آيا آنها تجهيزات كافي و مناسب دارند و نسبت به استفاده از آنها نيز آگاهي دارند.
مقررات قانوني: به دليل ريسك موجود، اين فعاليتها ، قوانين خاص خود را مي طلبد، كه بايد وضع شود و كارفرما و گردشگران نيز بايد نسبت به آنها آگاهي داشته باشند.
بيمه: قبل از شروع هر فعاليت يا مسابقه اي، افراد بايد از تعهد كافي بيمه نسبت به فعاليتها آگاهي و اطمينان داشته باشند.
بنابراين مسئوليتهاي قانوني براي كارآفرينان گردشگري ماجراجويانه دركشورهاي پيشرفته تدوين شده، كه همگي براي رفاه و وامنيت بيشتر افراد است. مديريت ريسك و بيمه درگردشگري ماجراجويانه، اسكي و اكوتوريسم اهميت بيشتري دارد.

نتيجه گيري و ارايه پيشنهادات

امروزه گردشگري به يك پديده ي كاملاً تجاري و درعين حال اجتماعي و دسته جمعي تبديل شده است. تهيه كنندگان تور محصولات تجاري را بسته بندي كرده و به صورت خرد به مشتريان مي فروشند. پويايي اين صنعت، رفتار و حركت مردم، مقصد آنها، تماس ها، همگي با تركيبي از محصولات به هم پيوند مي خورند. بر مبناي نتايج يك تحقيق گسترده بر روي محصولات گردشگري ماجراجويانه، قسمت عمده¬ي بازار آن را محصولات سبك براي مشتريان بي تجربه وغيرماهر دربر ميگيرد. در مقابل، قسمت اندكي نيز به محصولات سنگين و گران ماجراجويي اختصاص دارد كه نيازمند مهارتهاي پيشين و تجهيزات پيشرفته است و ريسك قابل توجهي نيز براي مشتريان خاص به همراه دارد.
به هر حال انجام اين قبيل گردشگريها درمناطق منزوي (خصوصاً روستايي) بكر و دورافتاده، مدتهاست كه دردستور كار توسعه منطقه اي و توسعه گردشگري در جهان قرارگرفته است.
در رابطه با وجود جاذبه هاي بي شمار طبيعي، فرهنگي، تاريخي و غيره و قابليت هاي بالقوه ي فراوان انواع مختلف گردشگري كشور، هيچ شكي وجود ندارد در زمينه¬ي گردشگري ماجراجويانه ضمن داشتن
پتانسيل¬هاي مناسب و اصولي جهت گسترش گردشگري ماجراجويانه و با استفاده از روشهاي نوين تبليغات گردشگري، بازاريابي، جذب سرمايه گذاري ها و غيره ميتوان از بازار مناسب داخلي و خصوصاً خارجي آن در مناطق مستعد كشور بهره برد و موجبات توسعه منطقه اي و گردشگري را بطور توأم فراهم كرد.
در اين راستا چند راهكار پيشنهاد ميگردد:
 شناسايي مناطق روستايي مستعد و داراي پتانسيل هاي بالقوه
 مكان گزيني و طراحي سايت هاي مناسب با بهره گيري از كارشناسان مجرب
 ايجاد زيرساختهاي لازم بارويكرد توسعه پايدار
 ايجاد فدراسيون گردشگري ورزشهاي ماجراجويانه و برگزاري كلاسهاي آموزشي
 دعوت به سرمايه گذاري داخلي و خارجي
 اقدام به برگزاري مسابقات بين المللي با فراهم كردن زمينه هاي لازم
 آشنايي بيشتر باشيوه هاي جديد بازاريابي و تبليغات گردشگري و ...
لازمه¬ي تحقق شرايط مناسب براي گردشگري ماجراجويانه، بهره گيري از تجربيات كشورهاي پيشرو در جهت تشديد پيامدهاي مثبت و تحديد پيامدهاي منفي آن است.

منابع و مأخذ
1- شارپلي، ريچارد و جوليا، 1380، گردشگري روستايي، ترجمه رحمت الله منشي زاده و فاطمه نصيري، تهران، نشر منشي
2- قادري، زاهد، 1383، اصول برنامه ريزي توسعه پايدار گردشگري روستايي، تهران، سازمان شهرداريها و دهياريهاي كشور
3- فرج زاده اصل، منوچهر، 1384، سيستم اطلاعات جغرافيايي و كاربرد آن در برنامه ريزي توريسم، تهران، سمت

بسیار عالی ممنونم