با توجه به درخواست استاد گرامی سرکار خانم حاج علی در خصوص تحقیق درس فعالیت های فرهنگی این حقیر را بر آن داشت تا در خصوص فرهنگ و تمدن اسلامی مطلبی در خصوص موضوع فوق به صورت مختصر ارایه نمایم. امید است که مقبول استاد گرامی قرار گیرد.
تعريف واژه ها :
براي شناخت «فرهنگ و تمدن اسلامي» آشنايي با برخي مفاهيم مهم ضروري است. از جمله اين مفاهيم واژه هاي «تاريخ»، «فرهنگ»، «تمدن» و «تجدد» مي باشند. شناخت اين مفاهيم ما را براي ورود به بحث اصلي ياري مي كند لذا به اختصار معنا و مفاهيم هريك را مورد بررسي قرار مي دهيم.
1- تاريخ : براي واژه تاريخ تعاريف گوناگوني ارائه شده است.
عده اي معتقدند تاريخ علمي است كه در آن از حوادث زمان گذشته بشر بحث مي شود. تاريخ در لغت به معني وقت شناسي و در عرف و اصطلاح تعيين وقت را مي رساند .
لذا تعاريفي كه از تاريخ وجود دارد عبارتند از :
تاريخ شناسايي وقت است با استناد به آغاز واقع شدن امري شايع و رايج، همچون ظهور ملّتي يا وقوع حادثه اي حولناك چون طوفان يا زلزله اي بزرگ.
تاريخ گذشته ايست كه زمان حال را بوجود آورده است، تاريخ حركتي است كه بسوي آينده در جريان است . تاريخ عمر نوع انسان است.
2- فرهنگ : اين واژه در زبان انگليسي (Culture ) و در زبان عربي ( ثقافه ) ناميده ميشود.
در سده هاي گذشته فرهنگ به معناي آموزش و پرورش و آموختن علم و ادب بوده است. ولي در دوره هاي اخير به مجموعه آداب و رسوم «باورهاي ديني» علم و هنر و اخلاقيات اتلاق مي شود.
فرهنگ هديه كلي پيچيده اي از آداب، رسوم، انديشه، هنر و شيوه زندگي كه در طي تجربه تاريخي اقوام شكل مي گيرد و قابل انتقال به نسل هاي بعديست، می باشد.
3- تمدن : تمدن در زبان انگليسي (Civiliztion) و در زبان عربي ( حصاره ) خوانده مي شود و در لغت بمعني شهر نشيني و از ريشه مد نّيت گرفته شده است و به معناي ديگر متخلق شدن به شهرنشيني و يا خوي و خصلت شهرنشيني بخود گرفتن را مي دهد و بدان معناست كه بشر در سايه آن به تشكيل جوامعي پرداخته و شهرنشين شده است .
باستان شناسان تمدن را بوجود آثار باستاني و هنري ربط مي دهند. مورخين ميراث گذشته يك جامعه را كه به نسل آينده منتقل مي شود تمدن بحساب مي آورند؛ سياسيون آنرا به برقراري روابط خارجي و حسن جريان امور داخلي كشور تعبير مي كنند و جامعه شناسان تمدن را حالتي مترقّي ميدانند كه ملّت ها در پرتو آن تحت تاثير دانش هاي جدي قرار مي گيرند و در نهايت به ترقي و علوم و فنون دست مي يابند .
ويلدورانت در تعريف تمدن مي گويد : تمدن را مي توان بشكل كلّي آن عبارت از نظم اجتماعي دانست كه در نتيجه وجود آن خلاقيت فرهنگي امكان پذير مي شود و جريان پيدا مي كند .
از نظر ساموئل هانتينگتون تمدن بالاترين گروه بندي فرهنگ وگسترده ترين سطح هويت فرهنگي بشمار مي آيد .
4- تجدد : تجدد در لغت بمعني نو شدن و نو گرديدن مي باشد و منظور از آن نو شدن شيوه زندگي و كاربرد پديده ها و نوگرايي مي باشد. با توجه به اين معنا تجدد خواه در مقابل كهنه پرست به كسي كه رسوم كهنه را زير پا گذارد گفته مي شود؛ يعني كسي كه خواهان ايجاد تغييرات اساسي در ساختار اجتماعي و نو كردن شيوه زندگيست .
عناصر تشكيل دهنده فرهنگ و تمدن: از جمله عواملي كه در اين زمينه نقش اساسي دارند عبارتند از:
1- آنچه در مرحله اول موجب آماده شدن زمينه رشد و شكوفايي فرهنگ مي شود وجود امنيت، آرامش وكاهش اضطراب هاست .
2- دومين عنصر تشكيل دهنده فرهنگ و تمدن، تعاون و همكاري گروهي با هدف مشخص است؛ اين در واقع نوعي همبستگي مي باشد كه ابن خلدون از آن به عصبيت ياد مي كند .
3- عامل بعدي در شكل گيري اين روند رو به رشد اخلاق است كه موجب جلو گيري از سقوط ميشود.
4 - عامل دين در ايجاد فرهنگ و تمدن نقش بسيار مهمي دارد .
5 - حفظ وحدت و يكپارچگي و عدم انفكاك كه سبب اعتلاي بيشتر مي گردد .
6 - دو عامل رفاه نسبي و فشار اقتصادي و اجتماعي نيز در اين روند جايگاه بر جسته اي دارند .

غرابت و نزدیکی معنای فرهنگ تمدن اسلامی:
به طور کلی تمدن با واژه فرهنگ نزدیکی دارد و گاهی این دو به جای هم به کار می روند یا هر کدام طوری استفاده می شوند که معنای دیگری درآن مشاهده می شود، هنگامی که این دو در مقابل هم قرار می گیرند باید فرق این دو را شناخت. تمدن بیشتر به ظواهرزندگی اجتماعی توجه دارد، اما آن جا که پای معنا به میان می آید با فرهنگ ارتباط پیدا می کند چون در زندگی اجتماعی این دو با هم هستند. جدا کردن حیثیت مادی از معنوی آن مشکل است پس وقتی گفته می شود تمدن اسلامی یعنی آن ویژگی های زندگی اجتماعی که متاثر از اسلام است. البته وقتی گفته می شود تمدن اسلامی، گاهی منظور تمدن مسلمان هاست و نسبت دادن به اسلام فقط از آن روی است که کسانی که این کارها را انجام می دهند مسلمان هستند .
تعریف تمدن اسلامی و محدوده تاریخی و جغرافیایی آن :
تمدن اسلامی یا آن چه به اشتباه تمدن غرب می نامند نامی است که به تمدن شرق همزمان با قرون وسطی اطلاق می شود. تمدن اسلامی تمدن یک ملت یا نژاد خاص نیست بلکه مقصود تمدن ملت های اسلامی است که عرب ها، ایرانیان، ترک ها و دیگران را شامل می شود که به وسیله دین رسمی یعنی اسلام و زبان علمی و ادبی یعنی عربی با یکدیگر متحد شدند. این تمدن با هنر ایرانی و رومی وسایر جوامع ترکیب گردید و تمدنی به نام تمدن اسلامی به وجود آورد. این تمدن به درجه ای از عظمت، کمال و پهناوری رسید که گاهی از همه جنبه های آن و احاطه بر همه بخش های آن کاری بس دشوار است. با پیدایش اسلام و انتشار سریع وگسترده آن در میان اقوام و ملل و جلب و جذب فرهنگ های گوناگون بشری بنای مستحکم وعظیمی از فرهنگ وتمدن انسان پایه گذاری شد که در ایجاد آن ملل و نژادهای مختلفی سهیم بودند. این ملل با ارزش ها و ملاک های نوین اسلامی موفق به ایجاد تمدنی شدند که بدان تمدن اسلامی گویند.
تمدن اسلامی را از لحاظ تاریخی می توان به دو دوره تقسیم نمود:
دوره اول: از آغاز دعوت اسلامی و پیدایش اسلام در قرن هفتم میلادی آغاز شد تا سقوط بغداد به دست هلاکو ادامه یافت.
دوره دوم: با پذیرش اسلام توسط مغولان وایجاد حکومت هایی مانند صفوی و عثمانی تا اواسط قرن هجدهم میلادی به طول انجامید. هر یک از این دوره ها دارای ویژگی های خاصی هستندکه آن ها را از هم متمایز می نماید.
مطالعه در اطلس تاریخ اسلام و چگونگی انتشار اسلام در جهان نشان می دهد که اسلام در طول چند قرن بر بیشتر سرزمین های آباد آن روزگار مسلط شد و قسمت اعظم آسیا ،آفریقا وقسمتی از اروپا را تحت سلطه و اقتدار خود در آورد. این مناطق با فرهنگ ودین مشترکی به هم وصل شده بودند و ساکنان آن خود را عضو تمدن واحد و وسیعی می دانستند که مرکز روحانی ومذهبی آن مکه و مرکز فرهنگی وسیاسی آن در دوره اول بغداد بود. این تمدن بیشتر از همه تمدن ها به علم و دانش اهمیت داده و کهن ترین دانشگاههای دنیا را پدید آورده است و با تلفیق علوم گوناگون و افزودن بر آن ها میراث عظیم و تکامل یافته ای را تحویل بشریت داد. با این اوصاف می توان گفت منظور از تمدن اسلامی مجموعه افکار، عقاید، علوم وصنایعی است که با الهام از آموزه های دینی پدید آمده اند .
والســـلام
رضا مبارکی - دانشجو امور فرهنگی ترم 4




منابع :
1- «نظريه هاي فرهنگي در قرن بيستم»، اثر حسين بشيريه»، انتشارات مؤسسه آينده پويان تهران.
2- «نظريه هاي علمي در باره فرهنگ»، ترجمه عبدالمجيد زرين قلم، انتشارات نشر گام نو.

با تشکر از اینکه خلاصه مطلبتان را نیز ارائه نمودید.