توسعه فنآوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی در دهه‌های اخیر، خیل عظیمی از رسانه‌ها را به وجود آورده است. تغییر و تحولات در این حوزه از چنان سرعت و وسعتی برخوردار بوده است كه حقوقدانان و قانونگذاران هنوز نتوانسته‌اند خود را با آن هماهنگ كنند.


موضع قانونگذار در برابر رسانه‌ها به طور كلی متاثر از دو موضوع بوده است: اول اینكه رسانه‌ها دارای كاركرد مثبت هستند و در خدمت رشد و توسعه فرهنگ و تمدن قرار دارند. دومین دیدگاه، نگاهی منفی به رسانه‌ها دارد و به دلیل تاثیر منفی آن بر سلامت جامعه، سعی در مهار و كنترل آن می‌كنند. در گفت‌وگو با كارشناسان به بررسی این دو رویكرد می‌پردازیم و به دنبال پاسخ به این سوال هستیم که آیا اتهام جرم‌زایی متوجه رسانه‌ها است یا خیر؟

رسانه عامل اصلی نیست
یك کارشناس ارشد حقوق جزا در پاسخ به این سوال كه آیا رسانه‌ای مثل تلویزیون می‌تواند در افزایش جرم موثر باشد یا خیر؟‌ پاسخ می‌دهد: تردیدی نیست كه می‌تواند موثر باشد، اما سوال شما را باید به این شكل تغییر دهم كه نقش این عامل به چه میزان است؟

مهدی ظهوریان در گفت و گو با «حمایت» ادامه می‌دهد: برای اینکه یک رسانه بر افزایش جرم در جامعه تاثیر بگذارد، نیاز به برخی پیش‌زمینه‌ها وجود دارد. وضعیت جسمی یا روانی یا اجتماعی که در رشد و افزایش جرایم نقش مهمی بازی‏ می‏کند، عامل نام دارد. عامل به وجودآورنده جرم نیست بلکه پرورش‏دهنده جرم‏ است.

تاثیر عامل در افراد مختلف متفاوت است، چه‏بسا افرادی تحت عواملی مرتکب‏ جرم شوند در صورتی که افراد دیگری که در وضع مشابه آنان قرار داشته و با همان‏ شرایط در اجتماع به سر می‏برند مرتکب جرمی نشوند. به‏طور مثال صدها نفر یک فیلم‏ جنایی سینمایی را تماشا می‏کنند، فقط عده‏ای از آنان تحت ‏تاثیر موضوع همان فیلم‏، مرتکب جرم می‏شوند.

این وكیل دادگستری معتقد است: علت این امر وجود اختلاف در گرایش‌ها، استعدادها، شرایط، محیط خانوادگی، محیط اقتصادی، اجتماعی، جغرافیایی، سیاسی، وضعیت جسمی و روانی افراد است که سبب قدرت مقاومت شده و افراد را از یکدیگر متمایز می‏کند. تعیین یک رابطه دقیق بین عامل و معلول مشکل است.

مهدی ظهوریان در گفت و گو با «حمایت» ادامه می‌دهد: برای اینکه یک رسانه بر افزایش جرم در جامعه تاثیر بگذارد، نیاز به برخی پیش‌زمینه‌ها وجود دارد. وضعیت جسمی یا روانی یا اجتماعی که در رشد و افزایش جرایم نقش مهمی بازی‏ می‏کند، عامل نام دارد. عامل به وجودآورنده جرم نیست بلکه پرورش‏دهنده جرم‏ است
تاثیر منفی رسانه نیاز به شرایطی دارد
این کارشناس حقوق جزا و جرم شناسی ادامه می‌دهد: افراد تحت‏تاثیر عوامل فردی(جسمی یا روانی)، عوامل مستعدکننده(آثار ارث)، عوامل آماده‏کننده(اعتیاد به الکل) و عوامل ایجاد و عملی‏کننده (محیط) و یا عواملی که نقش‏ تعیین‏کننده دارند به طرف ارتکاب جرم کشانده می‏شوند. این امر که رسانه به تنهایی و صددرصد در وقوع جرم نقش داشته باشد، محدود است، بلکه بر اثر جمع شدن عوامل‏ مختلف فردی و جمعی، بزه به وقوع می‏پیوند.

ظهوریان ادامه می‌دهد: نگرش‌ها و رفتارهای افراد تحت‏تاثیر روابط اجتماعی خود نیز قرار دارد و به‏ عنوان مثال گروه‌های نخستین(خانواده، گروه دوستان، همکاران نزدیک اداری‏ و...) تاثیر بسیاری در این زمینه دارند. بدین ترتیب می‌توان ادعا کرد که حتی اگر رسانه نقشی در افزایش جرم داشته باشد، این نقش عمده نبوده و برای فعلیت یافتن، نیاز به وجود زمینه‌های دیگری دارد.


این وكیل دادگستری می‌گوید: در مقابل، برخی تاثیر رسانه را در وقوع جرم بسیار بیشتر از آنچه بیان شد، می‌دانند. آنها برآنند تلویزیون نقش مسلطی یافته که‏ به وی امکان می‌دهد تمامی منابع احساسی و خیال‏پردازی را به بازی بگیرد و در تمامی ابعاد زندگی دگرگونی ایجاد کند. از این‏رو عده‏ای رسانه‏ها را به مثابه علل ایجادکننده یا تشدیدکننده جرایم و یا تسهیل‏کننده جنایات می‌دانند و خواهان اعمال محدودیت‌هایی برای رعایت‏ حقوق مصرف‏کنندگان به خصوص کودکان هستند. این گروه سیاست‌های انقباضی و محدودکنندهایی را جهت نمایش خشونت و جرم و پخش این برنامه‏ها در ساعات کم‏ بیننده و کاهش میزان خشونت رسانه‏ها ارایه می‏دهند.

تاثیر رسانه بر کودکان
یكی دیگر از کارشناسان حقوقی به تاثیر رسانه بر كودكان می‌پردازد و می‌گوید: برخی این خطر را به خصوص در مورد کودکان جدی‏تر گرفته و استدلال می‌کنند که هویت‏ کودکان هنوز تکوین نیافته است و هنوز هشیاری اجتماعی لازم را ندارند و از رشد عقلی‏ لازم برخوردار نیستند، سطح پذیرش در آنها بالاتر و بیشتر و راغب به رفتارهای هیجانی‏تر و خطرناک هستند و میل به تقلید و الگوبرداری و آمادگی برای خطر کردن و تنوع‏پذیری‏ در آنها به وفور دیده می‏شود.

بنابراین تاکید دارند که باید به این حساسیت‌ها توجه بیشتر کرد. همین امر موجب شده که بسیاری از صاحبان رسانه‏ها برای کسب موفقیت، بالابردن سطح درآمد این وجه را مورد کاربرد قرار دهند و از این وسایل و این پتانسیل بالقوه در جهت منافع‏ خود استفاده کنند.

فغان نژاد در بررسی دو رویكردی كه در ابتدای این گزارش مطرح شد، به «حمایت» می‌گوید: رسانه‌ها هم می‌توانند جرم‌زا باشند و هم جرم‌زدا.

این وكیل دادگستری خاطرنشان می‌كند: تاثیر رسانه بر افزایش جرم قابل انکار نیست اختلاف بر سر میزان این تاثیر و چگونگی خنثی کردن آن هستند. اما در مقابل، رسانه تاثیر مثبتی در پیشگیری از جرم و کاهش آمار جنایت دارد. این روی سکه را نیز باید در نظر داشت.

رسانه‏ها به دلیل برخورداری از حجم زیاد مخاطب، می‏توانند از لحاظ بسیج منابع جهت تحقیق جنایی و کمک به‏ ماموران تحقیق، مورد توجه قرار گیرند.

این وكیل دادگستری خاطرنشان می‌كند: تاثیر رسانه بر افزایش جرم قابل انکار نیست اختلاف بر سر میزان این تاثیر و چگونگی خنثی کردن آن هستند. اما در مقابل، رسانه تاثیر مثبتی در پیشگیری از جرم و کاهش آمار جنایت دارد. این روی سکه را نیز باید در نظر داشت
وی خاطرنشان می کند: رسانه‏ها با توصیف اشخاص و علایم و نشانه‏های‏ تبهکاری و تبهکاران فراری که پلیس در جست‌وجوی آنهاست و انتشار مشخصات‏ گم‏شدگان، انتشار علل وقوع جرم و توصیف اشیای مسروقه و وضعیت بزه‏دیده، انتشار شماره اسکناس‌های مسروقه، مردم را متوجه اعمال بزهکاران کنند و از طرفی با آموزش روش‌های مقابله با جرایم و تنویر افکار عمومی، نقش پیشگیرانه بازی کنند و با دادن اطلاعات هشداردهنده، به افزایش مکانیزم‌های نظارتی و کنترلی کمک کنند.

یا آن‏ که با شانتاژهای تبلیغاتی و زیر سۆال بردن جرم، مانع اشاعه جرم شوند و یا با عدم‏ پوشش خبری و استفاده از شگردهای خاص پوشش، مانع نشر اندیشه‏ها و شیوع‏ بزهکاری شوند و با تقویت فضای عقلانیت، آرامش و توازن عاطفی مانع بروزانگیزه‏های جنایی شوند.

وی می افزاید: به هر حال همان‌طور که گفته شد، فعالیت رسانه در حوزه جرم و جنایت مانند راه رفتن بر لبه تیغ است، گاه گام‌هایی در خدمت کاهش جرم برمی‌دارند و گاه نیز با لغزش‌هایی، گام در بیراهه جرم می‌گذارند.

این كارشناس حقوقی در پایان می‌گوید: نمی‌توان به صورت مطلق گفت كه رسانه دارای جنبه منفی است یا مثبت. این موضوع، یك موضوع نسبی است و باید دید كدام رسانه و در كدام شرایط مراد است. البته بی‌تردید رسانه‌ها می‌توانند تاثیر منفی هم داشته باشند. اما در مقابل مزایایی كه آنها برای جامعه دارند، این جنبه‌های منفی، قابل اغماض است. به خصوص اینكه با نظارت دقیق و مدیریت صحیح می‌توان این جنبه‌های منفی را به حداقل كاهش داد.

فغان نژاد ادامه می دهد: در این خصوص « وظیفه حقوقدانان و قانونگذاران این است كه با طرح‌ریزی یك نظام صحیح، كاركردهای مثبت رسانه را تقویت كنند و از كاركردهای منفی آن بكاهند». طرح نظام جامع رسانه‌های همگانی كه هم‌اكنون در مجلس شورای اسلامی محل بحث و بررسی است، در صورتی كه به خوبی تنظیم شود، می‌تواند این نیاز را برآورده كند.

رسانه و تاثیر آن در پیشگیری از جرم

وی می گوید: اگر از رسانه‌ها بخواهیم كه در توسعه و افزایش جرایم در جامعه نقش مثبتی ایجاد نكنند در واقع انتظاری حداقلی از این ابزارهای قدرتمند ارتباطی دنیای مدرن داشته‌ایم. آنچه كه جرم‌شناسان و حقوقدانان كشورهای پیشرفته از رسانه‌ها می‌خواهند این است كه نه‌تنها خودشان جرم‌زا نباشند بلكه با استفاده از پتانسیل موجود به سمتی پیش بروند كه از ارتكاب بسیاری از جرایم پیشگیری شود.

فغان‌نژاد با اشاره به این نكات خاطرنشان می‌كند كه تفریح، اطلاع‌رسانی و آموزش اصلی‌‌ترین اهداف رسانه‌ها تلقی می‌شوند كه دو عنوان از آنها یعنی اطلاع‌رسانی و آموزش به طور مستقیم می‌توانند در پیشگیری از جرایم موثر بوده و برنامه‌های تفریحی نیز با برنامه‌ریزی و استفاده از جدیدترین تكنیك‌ها به راحتی می‌توانند به طور غیرمستقیم در كاهش نرخ ارتكاب به جرایم در كشورمان موثر باشند.

وی در نهایت تاكید می‌كند كه به طور كلی ابزارهای نوظهور و فناوری‌های پیشرفته دارای قابلیت‌های دوگانه هستند یعنی هم می‌توانند مفید بوده و یا باعث ایجاد ضرر به جامعه شوند كه هنر سیاستگذاران در واقع به حداقل رساندن مضرات و استفاده از پتانسیل‌های مثبت آنها در جهت اهداف جامعه است كه پیشگیری از جرایم یكی از مهمترین این اهداف محسوب می‌شود.

برداشت آخر
با توجه به آنچه كارشناسان در گفت‌وگو با «حمایت» بیان كردند: برای پاسخ به این سوال كه آیا رسانه‌ها در جامعه جرم‌‌آفرین هستند یا خیر؟ جواب روشن و واحدی وجود ندارد.رسانه‌های عمومی به خصوص صدا و سیما با حجم زیادی مخاطب، تاثیر قابل توجهی بر جامعه دارند. گویی رسانه بر لبه شمشیر حرکت می‌کند به گونه‌ای که با هر لغزشی، صدای اعتراض برخی را بلند می‌کند، گاه به افراط و جرم‌زایی متهم می‌شود و گاه نیز به تفریط و بی‌توجهی به رسالت خود در پیشگیری از جرم. باید کدام‌ را قبول کرد؟رسانه جرم‌زاست یا جرم‌زدا؟ شکی نیست که نمی‌توان به صورت مطلق یکی از اوصاف را به رسانه نسبت داد و گفت که رسانه‌ها به طور کلی جرم‌زا هستند یا اینکه اساسا جرم‌زدا هستند، رسانه‌ها هر دو کارکرد را دارند