مقدمه
خانواده نخستين نهاد اجتماعى است كه در زندگى جمعى انسان شكل گرفته و مهمترين نقش را در توسعه و رشد مراحل حيات بشر در امتداد تاريخ انسان از خود نشان داده است و از ابتــــدا تاهنوز و تا فرجام زندگى، نسبت به سايرنهادهاى اجتماعى از ارزش و اهميت خاصى برخوردار بوده و خواهد بود، ولى با همه اينها متأسفانه امروزه در اثر رشد و توسعه فزاينده وسايل و ابزار رسانه هاى اليكترونى و تهاجم گســترده فرهنگ انحطاط و ضد اخلاق، نظام مقدس خانواده دچار تزلزل و بحران شده است. و زن و مرد كه مهــــــــمترين ركن نظام مقدس خانواده به شمار مى روند كمتر به آن بها داده مى شود. و دنياى غرب به اين آفت مبتلا شده و آثار آن كم و بيش در دنياى شرق سرايت كرده است.
يكى از عوامل تزلزل خانواده ها، عدم آشنايى زن و شوهر به حقوق همديگر و يا ناديده گرفتن حقوق يكديگر است كه در اثر عدم آشــنايى و يا رعايت نكردن حقوق همديگر، نظام خانواده دچار بحران و تزلزل مى شود.
در اين مقاله سعى شده است تا جايگاه خانواده در اسلام و يكسان بودن مبدأ زن و مرد در نظام آفرينش بررسى بشود.

تعريف خانواده
نظام خانواده، يك نهاد اساسى و محورى در جامعه است و به عنوان هسته اوليه و براى ساير نهادهاى اجتماعى به شمار مى رود.
نظام خانواده كوچكترين واحد اجتماعى است كه اساس و زيرساخت واحدهاى بزرگ اجتماعى بشرى به شمار مى رود.
افرادى كه در اين واحد كوچك اجتماعى رشد مى يابد و تربيت مى شود به ميزان رشد و شكوفايى شان سهم در واحدهاى اجتــــماعى بزرگ انسانى دارند.
افرادى كه روزى به عنوان فرمانرواى مقتدر و سياستمدار سترگ، و مدير نيرومند، و مبتكر توانا در جامعه ظهور مى كنند، و مــــــسؤوليتهاى سنگين و خطيرى را به عهده مى گيرند، نظام خانواده و كانون گرم پدر و مادر تربيتگاه نخستين آنها است.
رشد و شكوفايى اين نظام محبوب و بى بديل، مرهون شناخت و رعايت دقيق حقوق هريكى از اعضاى آن نسبت به يكديگر است، همانطـــورى كه نظامهاى بزرگ اجتماعى، قوانين و حقوق خاصى خودش را در ارتباط با اداره واستـحكام و رشد و بالندگى دارد، نظــــام خانواده نيز چنين است.
مهمترين ركن در نظام خانواده پدر و مادر، و زن و شــوهر است كه هركدام از حقــــــوق ويژه اى در ارتباط با يكديگر و در ارتباط با فرزندان برخوردار هستند، رعايت اين حقوق، رشته هاى پربار نظام خانواده را مستحكم مى سازد. تأمين شرايط زندگى شيرين و شايسته و ايجاد محيط سالم و امن محصول ايمان و اعتقاد زن و مرد به قانون دينى و عمل بر طبق آن مى باشد.
شناخت مسايل مربوط به خانواده اعم از زن و مرد و فرزندان و قضــاوت در باره احكام و حقوق آنان، بدون شناخت و توجه به موقعيت و جايگاه نهاد خانواده سخن ناصواب خواهد بود، و همچنين سخن گفـتن از حقــوق فردى و اجتـــماعى مرد و يا زن و بررسى حقوق زن و شوهر بدون عنايت به نقش و موقعيت خانواده در متون و منابع دينى امرى ناشدنى است. بدين لحاظ ضرورى است كه پيـش از بررسى نقش حقوق متقابل زن و مرد در تعالى و استحكام خانواده به موقعيت و جايگاه اين نهاد مقدس اشاره شود:

جايگاه خانواده در قرآن كريم
در باره نظــام خانــواده و شكـــل گيرى و اهمـــيت آن رهنـــمودهاى فراوانى در متـــون دينى ما ـ اعم از كتاب و سنت ـ وارد شده است.
خانواده (زن و شوهر) در قرآن كريــــم آياتى از از آيات خدا و مــــايه آرامش روحى شــــمرده شــــده است، چنانكه خداوند فرموده است:
(ومن آياته ان خلق لكم من انفســـكم ازواجا لتســـــكنوا اليها وجعل بينـــكم مودة ورحمة ان فى ذلك لآيات لقوم يتفكرون) (روم، 30/21).
«و از نشانه هاى او اين كه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در كنــار آنان آرامش يابيد، و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد; در اين نشانه هايى است براى گروهى كه تفكّر مى كنند.
در جاى ديگر از زن و مرد به عنوان لباس ياد شده است:
هن لباس لكم وانتم لباس لهن
آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها; (هردو زينت هم و سبب حفظ يكديگريد.
لباس وسيله پوشش و حفاظت براى بدن است. و به قول علامه طباطبايى در اين آيه استعاره بسى لطيف به كار برده شده است. زن براى مرد و مرد براى زن به عنوان لباس و پوشش مى باشد كه همديگر را از آلودگى و فجور محافظت مى كند. و نيز هــــمانطورى كه لباس مايه زينت و زيبايى براى انسان است و زن و مرد نيز مايه زينت و زيبايى براى يكديگر است.

جايگاه خانواده در روايات
نظام خانواده، نظام ارزشمـند و محبوبى است كه در اســــــلام هيچ بنايى محبــــــوبتر از او پايه ريزى نشده است. پيامبر اسلام مى فرمايد:
ما بنى فى الاسلام بناء اَحبّ الى اللَّه تعالى و اعزّ من التزويج.
«در اسلام هيچ نهادى محبوب تر و عزيرتر از تشكيل خانواده در نزد خداوند بنا نشده است.
و نيز فرموده است:
ما استفاد امرؤ مسلم فائدة بعد الاسلام أفضل من زوجة مسلمة، تسرّه اذا نظر اليها، و تطــــــيعه اذا أمرها، و تحفظه اذا غاب عنها فى نفسها و ماله
هيچ فائده اى بعد از نعمت اسلام برتر و مفيدتر از اين براى مرد مسلمان نيست كه او همسرى داشته باشد كه هروقت به او نگاه كند مسرور و شاداب گردد و هنگامى كه به او دستور بدهد اطاعت نمايد، و هر وقــتى كه از نزدش بـــــــرود حافظ جان خود و مال همسرش باشد
در اين حديث شريف زن شايسته و وارسته بالاترين ارزش و نعمت بعد از اسلام، براى مرد شمرده شده است.
«ان اللَّه عزّ و جلّ يحب البيت الذى فيه العرس، و يبغض البيت الذى فيه الطلاق».
«خداوند خانه اى را كه در آن عطر دل انگيز عروس بوزد دوست مى دارد، و خانه اى را كه در آن سخـــن غم انگيز طلاق سرداده شود دشمن مى دارد».
نظام خانواده از چنان جايگاه و مقام شايسته در اسلام برخوردار است كه حتى تأثير روى ثواب عبادت و بنــــــدگى مى گذارد، تا جايى كه دو ركعت نماز كسانى كه تشكيل خانواده داده اند برتر از عبادت فرد مجردى است كه شب و روز نماز بخواند. چنانكه امام باقر(عليه السلام) فرموده است:
«الركعتان يصلّيهما رجل متزوج افضل من رجل اعزب يقوم ليله و يصوم نهاره»([6]).
«دو ركعت نماز مرد معيل افضل و بهتر از نماز مرد مجردى است كه شب را به عبادت بايستد و روز را با روزه سپرى كند».
اين روايات و نيز رواياتى قريب به اين مضمون كه در متون اسلامى، وارد شـــــده به خوبى جايگاه و ارزش والاى خانـــواده را تعيين مى كند.

هم سنخ بودن زن و مرد در آفرينش
زن و مرد در نظام آفرينـــش از يك سنخ است، و هردو از نفـــس واحده كه حضرت آدم باشــــــد به وجود آمده اند. قرآن كريم مى فرمايد:
(يا ايها الناس اتقوا ربكم الذى خلقكم من نفس واحدة وخلق منها زوجها وبث منهما رجالا كثيرا ونساء) (نساء، 4/ 1).
«اى مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهيزيد. همان كسى كه همه شما را از يك انــسان آفريد; و همسر او را (نيز) از جنس او خلق كرد; و از آن دو، مردان و زنان فراوانى (در روى زمين) منتشر ساخت».
(هوالذى خلقكم من نفس واحدة وجعل منهازوجهاليسكن اليها)(اعراف،7/189).
«او خدايى است كه (همه) شما را از يك فرد آفريد; و همسرش را نيز از جنس او قرار داد، تا در كنار او بياسايد».
(وهو الذى أنشأكم من نفس واحدة) (انعام، 6/98).
«او كسى است كه شما را از يك نفس آفريد».
اين آيات به روشنى دلالت دارد كه زن و مرد از سنخ واحدى است، و مبدأ آفرينش هردو يك چيز است. و هــــيچ گونه تفاوتى در مبدأ خلقت ندارد، و همه از يك نفس كه حضرت آدم باشد آفريده شده اند.

حقوق و تكاليف خانواده
در اسلام زن و مرد كه ركن اصلى نظام خانواده را تشكيل مى دهند حقوقى دارند، و چه بسا كه هركدام حقـوق و تكاليف مشابه و مشتركى نيز دارند نظير حق حيات، حق مسكن، حق حضانت، و نظير تكاليف احكام عبادى اعم از واجب و حرام و مستـــحب و مندوب از قبيل وجوب نماز، روزه، زكات، وحج و صله ارحام، و حرمت خمر، قمار، رشوه ودزدى و غصب و ساير محرمات.
شش اگر در اسلام مرد حقوقى دارد، زن نيز داراى حقـوقى مى باشد، و اگر وظايف و تكـــاليفى را بر عهده مرد گذاشته بر عهـــده زن نيز تكاليف و وظايفى را نهاده است و هركدام حقى بر گردن يكديگر دارند، چنانكه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در حجة الوداع فرمود:
«ان لكم من نسائكم حق ولنسائكم عليكم حقا».
«شما بر زنان حقى داريد و زنان شما بر شما حقى دارند».
زن و مرد منشأ مشترك در نظام آفرينش و خلقـــت دارند، و چه بسا تكاليف و حقـــوق زن و مرد در بسيارى از موارد مشترك و شبيه به هم هستـــند و نيز برگردن همديگر حق و حـــقوقى دارند، چه بسا حق و حقوق مردان نسبت به حق و حقوق زنان سنگين تر است،([9]) و بدون ترديد رعايت حقوق متقابل، نقش مهمى را در تحكيم و رشد نظام خانواده دارد.


حسن باباپور کارشناسی