2
آداب و شرایط دعا
دعا رابطه‌ی معنوی میان خالق و مخلوق و رشته‌ی پیوند میان عاشق و معشوق است. «دعا، یاد دوست در دل راندن و نام او بر زبان آوردن و كلید عطا و وسیله‌ی قرب الی الله و مخ عبادت و حیات روح است.»[1] دعا روی آوردن بنده‌‌ی فقیر محتاج بر درگاه خداوند بی‌نیاز و مشتاق است. چنان مشتاق بندگان خویش است كه فرمود: «اگر به درگاه من نیایید و از من چیزی درخواست نكنید به شما توجهی نمی‌كنم».[2] پس در این حال كه حق‌تعالی باب دعا و مناجات را به روی بنده‌ی خود گشوده و به او اجازه‌ی حضور در محضر خود داده، بنده نیز باید ادب مقام مقدس ربوبیت را نگه دارد و چنان رفتار كند كه سزاوار مقام حق تعالی است.
در این نوشتار با استفاده از قرآن كریم و احادیث معصومین، اشاره‌ای اجمالی به شرایط و آداب دعا شده است و از آنجایی كه شرط تحقق هرچیزی مهمتر از آداب به جا آوردن آن است اول شرایط دعا را ذكر می‌كنیم سپس به بیان آداب آن می‌پردازیم.
شرایط دعا
به نظر می‌رسد دعا تنها دو شرط دارد كه با فراهم آمدن آنها دعا محقق می‌شود.
اول: دعا حقیقی باشد؛ همیشه آنچه را انسان از خدا می‌خواهد، خیر و خوبی است و هیچ‌گاه شر و ضرر را طلب نمی‌كند. اگر انسان آنچه را می‌طلبد در واقع به ضرر او باشد مثلاً گناه باشد یا سبب گناه شود، این یك درخواست حقیقی نیست چرا كه اگر حقیقت امر را می‌دانست، هیچ گاه آن را درخواست نمی‌كرد. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «ای دعا كننده هیچ گاه امر نشدنی و یا گناه درخواست مكن»[3] چرا كه اینها خیر نیستند اما تو، آنها را خیر می‌پنداری؛ مثلاً تشنه‌ای برای رفع عطش ظرف مایعی را به خیال اینكه آب است طلب می‌كند و نمی‌داند آن ظرف پر از زهر است در حالیكه اگر می‌دانست هیچ گاه آن را طلب نمی‌كرد، در حقیقت او آب می‌خواهد نه زهر. قرآن كریم در رابطه با این درخواست غیر حقیقی انسان می‌فرماید:
انسان همان گونه كه خیر را طلب می‌كند، همان طور شر را طلب می‌كند (اسراï؛€ / 11)
دوم: با اخلاص باشد؛ قرآن كریم می‌فرماید: خداوند را با اخلاص بخوانید (اعراف/ 29)
گاهی دعای انسان حقیقی است، یعنی آنچه را می‌خواهد، در واقع خیر است «لیكن در دعا خدا را نمی‌خواند به این معنا كه به زبان از خدا مسالت می‌كند ولی در دل همه‌ی امیدش به اسباب عادی یا امور وهمی است.»[4] امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «وقتی كسی از شما چیزی از خداوند درخواست می‌كند و انتظار اجابت دارد باید از همه‌ی مردم مایوس باشد و امیدش فقط به خدا باشد. وقتی خداوند از قلب بنده‌اش این را بداند هر چه درخواست كند به او می‌دهد. خداوند به عیسی فرمود: ای عیسی همچون بنده‌ی محزون در حال غرق شدن كه هیچ یاوری ندارد، مرا بخوان».[5]
آداب دعا
آداب دعا به دو قسم باطنی و ظاهری تقسیم می‌شود و آداب ظاهری به چهار قسم.
الف: آداب باطنی دعا
1- دعا با توجه: دعاكننده باید توجه داشته باشد كه مخاطب او مالك و خالق اوست پس باید با تمام وجود توجهش به دعای خود باشد و معلوم است كه صرف حرف زدن بدون توجه در حقیقت بی اعتنایی به مخاطب است، هر چند خداوند متعال این بی اعتنایی را می‌بخشد اما نباید انتظار اجابت دعا را داشت. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «خداوند متعال دعای دل غافل رامستجاب نمی‌كند پس هنگام دعا با تمام وجود رو به سوی خدا بیاور، پس از آن یقین به اجابت داشته باش»[6].
2- دعا با قلب پاك: دلی كه پر از وسوسه‌های شیطانی و هواهای نفسانی است نمی‌تواند با مبدا خیر و كمال مطلق در ارتباط باشد وقتی دل در طلب گناه باشد بر زبان راندن دعا و درخواست خیر، فقط ابراز كردن چند جمله‌ی دروغ است لذا امیرمومنان ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «بهترین دعا آن است كه از سینه‌ای پاك وقلبی پرهیزگار صادر شود.»[7]
3- دعا همراه خوف و طمع: اگر دعا با توجه باشد، هم خوف به همراه دارد و هم طمع؛ ترس از گناه كه مبادا انسان را مبغوض حق تعالی كند و در نتیجه مانع اجابت دعا بشود. اما از طرفی فضل و كرم خداوند باعث طمع انسان به استجابت دعا می‌شود. خداوند می‌فرماید: «در حال خوف و طمع دعا كنید.» (اعراف/ 56)
4- دعا با حال ذلت و گدایی: انسان همه‌ی هستی خود را از خدا دارد و هیچ چیز او از خودش نیست. چه چیزهایی كه مال شخص او، محسوب می‌شود و مخصوص خود اوست همچون روح و بدن. مال، همسر و فرزند؛ و چه نعمتهای عمومی كه همه‌ی بندگان خدا از آن بهره‌مندند و اغلب، این نعمتها مورد غفلت و فراموشی هستند مثل خورشید، دریا، زمین و حتی قوانین طبیعی این جهان. بنابراین انسانها به معنای واقعی، فقیر هستندپس در دعا باید اول توجه به این فقر و ذلت خود داشته باشد و با همان حال دعا كند. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «خداوند متعال به موسی وحی كرد: ای موسی، وقتی در پیشگاه من هستی، همچون بنده‌ی ذلیل و فقیر باش.»[8]
5- خوش گمانی به خدا: برآوردن حاجت بندگان به هر اندازه بزرگ باشد برای خداوند، هیچ زحمتی ندارد و از طرفی خداوند كریم و بخشنده است و نعمتهای بی‌شماری را به بندگان خود داده است پس شایسته است انسان وقتی دعا می‌كند به اجابت آن خوش گمان باشد چنانكه امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «وقتی دعا كردی در همان حال فكر كن حاجتت برآورده شده و حاضر است»[9] همچنین پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: به درگاه خداوند در حالی دعا كنید كه یقین به اجابت دارید.[10]
6. اصرار در دعا: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «قسم به خدا، چون بنده‌ای در حاجت خود اصرار كند خداوند حاجتش را برآورد[11]» و پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «هر كس دری را پی در پی بكوبد و اصرار كند عاقبت گشوده شود.»[12] مولوی همین حدیث را به نظم كشیده:
گفت پیغمبر كه چون كوبی دری عاقبت زآن در برون آید سری
ب: آداب ظاهری دعا
این نوع از آداب دعا به چهار قسم تقسیم می‌شود:
اول: آداب قبل از دعا:
1- گفتن بسم الله: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «خداوند متعال فرموده است هر كار مهمی بدون بسم الله شروع شود، عقیم خواهد ماند.»[13] و عقیم ماندن دعا به معنای اجابت نشدن آن است. در جای دیگر پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «دعایی كه با بسم الله الرحمن الرحیم شروع شود هرگز رد نخواهد شد.»[14]
2- حمد وثنا: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «هر دعایی كه قبلش حمد خداوند نباشد، آن دعا عقیم است.»[15] و پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «اول تمجید خداوند سپس دعا.»[16] این ادب را خود معصومین در دعاها و مناجاتهای خود رعایت می‌كردند. صحیفه سجادیه شاهد این مدعاست.
3- صدقه دادن: دعا طلب خیر است و دادن صدقه اثبات عملی خیرخواهی است. لذا پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرموده‌اند: «اول صدقه بدهید هر كس دعا را با صدقه شروع كند دعایش رد نمی‌شود.»[17]
4- صلوات: امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «هر كس حاجتی از خداوند متعال دارد با صلوات بر محمد و آل او شروع كند پس حاجت خود را ذكر كند در آخر دعای خود را با صلوات ختم كند چرا كه خداوند متعال كریم‌تر از آن است كه دو طرف دعا را قبول كند و وسط آن را نپذیرد.»[18]
دوم: آداب همراه دعا:
1- دستها را بلند كردن: امام حسین ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «رسول خدا هنگام دعا دستانش را بالا می‌برد همچون مسكینی كه غذا طلب می‌كند.»[19] «از حضرت علی ـ علیه السّلام ـ پرسیدند: چرا باید دستها را به سوی آسمان بلند كرد در حالیكه خداوند همه جا هست. حضرت فرمودند: به دلیل آیه‌ی و فی السما رزقكم و ما توعدون (الذاریات/22) چون رزق و روزی انسان از آسمان نازل می‌شود.»[20]
2- عمومیت دادن به دعا: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: «وقتی كسی دعا می‌كند آن را عمومیت دهد (و برای دیگران نیز دعا كند) چرا كه باعث استجابت دعا می‌شود.»[21] خود معصومین ـ صلّی الله علیه و آله ـ این نكته را رعایت می‌كردند. «امام حسن ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: یك شب مادرم به دعا ایستاد و من هر چه گوش كردم نشنیدم برای خودش دعا كند. پرسیدم چرا فقط برای دیگران دعا می‌كنید و خود را فراموش كرده‌اید. مادرم فرمود: الجار ثم الدار اول همسایه بعد اهل خانه.»[22]
3- پنهانی دعا كردن: خداوند می‌فرمایند: «پروردگارتان را در حال تضرع و مخفیانه بخوانید» (اعراف/ 55) امام رضا ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «یك دعای پنهانی بنده برابر است با هفتاد دعایی كه به صورت آشكارا وعلنی باشد.»[23] چرا كه بهترین راه برای فرار از ریا در عبادات، انجام مخفیانه آن است.
4- دعای جمعی: به فرموده‌ی حضرت علی ـ علیه السّلام ـ: «دست خدا همیشه همراه جماعت است.»[24]
دعا نیز اگر با جماعت باشد امكان اجابت آن بیشتر است. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «هرگاه چهار نفر یك چیز را با هم از خدا طلب كنند، قبل از متفرغ شدن، دعایشان اجابت می‌شود.»[25] همچنین می‌فرمایند: «وقتی پدرم از پیشامدی ناراحت می‌شد، زنها و بچه‌ها را جمع می‌كرد و دعا می‌فرمود و بقیه، آمین می‌گفتند.»[26]
[1]. علامه حسن زاده آملی، نور علی نور، ص 9.
[2]. فرقان/ 77.
[3]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 324.
[4]. علامه طباطبایی، المیزان، ج2، ص 48.
[5]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 9، ص 314.
[6]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 473.
[7]. ابن ابی جمهور احسائی، عوالی اللآلی، ج 4، ص 19.
[8]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 313.
[9] علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 305.
[10] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج 90 ص 305.
[11]. شیخ كلینی، كافی،ج 2، ص 475.
[12] غررالحكم، ص 193.
[13]. شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 170.
[14]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 313.
[15]. شیح كلینی، كافی، ج 2، ص 503.
[16]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 317.
[17]. شیخ صدوق، عیون الاخبار الرضا، ج 2، ص 62.
[18]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 494.
[19]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 90، ص 294.
[20]. همان، ص 308.
[21]. شیخ كلینی، ج 2، ص 487.
[22]. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 7، ص 112.
[23]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 476.
[24]. نهج البلاغه، خطبه 127.
[25]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص 160.
[26]. شیخ كلینی، كافی، ج 2، ص 487.
محمد حسین باقري - مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه
1 2
صفحه اول >> دعا شناسي
صفحه اصلی | درباره ما | ارتباط با ما

کلیه حقوق مادی و معنوی این سامانه متعلق به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات میباشد
CopyRight © andisheqom.com 2001 - 2010