صنعت گردشگری مذهبی
صنعت بزرگ گردشگری شامل بخش‌های مختلفی می‌شود که یکی از مهم‌ترین آن‌ها «گردشگری مذهبی» است. تمامی ادیان و مذاهب در سراسر جهان اماکن، آثار، سنت‌ها و مراسم‌های مذهبی مختلفی دارند که به یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری آن‌ها تبدیل شده است. در این میان دین اسلام و مسلمانان نقش به‌سزایی در این شاخه از گردشگری دارند. مراسم حج، زیارت اماکن مقدس و وجود مراسم‌های عزاداری یا جشن‌های مذهبی مسلمانان از بزرگترین رویدادهای گردشگری مذهبی در جهان هستند
در گذشته مفهوم سفر فقط به معنی رفتن به جایی دیگر برای خوش‌گذرانی بود اما با پیشرفت جوامع و تبدیل شدن سفر و گردش به «صنعت گردشگری» مفاهیم کلی جای خود را به دسته بندی‌های مختلف داده‌اند که هرکدام تعریف خاصی از مسافرت را ارائه می‌دهند. «گردشگری مذهبی» یکی از زیر شاخه‌های صنعت گردشگری است و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این سفرها مختص مسلمانان نیست و پیروان ادیان دیگر نیز با توجه به اعتقادات مذهبی و آثار و بقایای دین خود، به سفرهای مذهبی می‌روند. امروزه گردشگری مذهبی نیز وارد تجارت جهانی شده است و روز به روز پیشرفت می‌کند. با توجه به اهمیت سفرهای مذهبی به‌ویژه در ایران، به معرفی دقیق گردشگری مذهبی می‌پردازیم
مفهوم گردشگری مذهبی
سفر امری است که افراد را با فرهنگ‌ها و مذاهب مختلف آشنا کرده و آن‌ها را علی‌رغم وجود تفاوت‌ها و اختلاف‌ها، به‌ یکدیگر پیوند می‌دهد. گردشگری مذهبی از قرن‌ها پیش در سراسر دنیا وجود داشته و قدمت آن به قدمت فرهنگ دینی تمامی ادیان است. در کل گردشگری مذهبی به سفرهایی اطلاق می‌شود که اصلی‌ترین هدف آن‌ها تجربه‌ی مذهبی باشد. ممکن است گردشگران مذهبی بارها به مکانی مذهبی بروند و یک بار رفتن به آن مکان، آن‌ها را از سفرهای مکرر باز نمی‌دارد
در اول باید به این نکته اشاره کرد که «گردشگری مذهبی» را نمی‌توان با کلمه‌ی «زیارت» جایگزین کرد. در زیارت شما به قصد زیارت به مکان مقدس مذهبی دین خود می‌روید. برای مثال شیعیان به قصد زیارت و انجام اعمال مذهبی به حرم امام رضا (ع) در مشهد می‌روند. اما در گردشگری مذهبی ممکن است یک مسلمان برای بازدید از کلیسای تاریخی به شهر دیگری سفر کند. در گردشگری مذهبی هدف از سفر صرفا زیارت و انجام اعمال مذهبی نیست و طیف گسترده‌تری از سفرهای مذهبی را شامل می‌شود. برای مثال حضور در کنفرانس مذهبی، رویدادهای فرهنگی ـ مذهبی و اجرای کنسرت موسیقی مذهبی جز گردشگری مذهبی محسوب می‌شوند
پس با این حساب در گردشگری مذهبی ۲ نوع گردشگر وجود دارد:
-بکی زائران یا کسانی که هدفشان از سفر فقط انجام امور مذهبی است و زمان دقیق و مدت اقامت آن‌ها در مقصد، به اوقات فراغتشان بستگی ندارد؛ و دیگری گردشگر مذهبی است که صرفا به‌خاطر زیارت سفر نمی‌کند و ممکن است در این سفر علاوه‌بر انجام امور مذهبی و زیارت، از مکان‌های غیر زیارتی و تفریحی نیز بازدید کند اما اولویت اول سفر آن‌ها زیارت است
دسته‌بندی دیگری نیز وجود دارد: دسته‌ای که از اماکن مذهبی دین خود بازدید می‌کنند و دسته‌ی دوم کسانی هستند که از اماکن مذهبی ادیان دیگر دیدن می‌کنند


مکان‌های مذهبی، شامل زیارتگاه‌ها و اماکن مقدس از جاذبه‌های گردشگری هر کشوری هستند. گردشگری مذهبی تنها سفری است که موانع آب و هوایی تاثیری بر آن ندارد. در دیگر اشکال گردشگری شرایط جوی تاثیر به‌سزایی در انتخاب مقصد سفر دارند، تغییرات آب و هوایی تعداد گردشگران و بازدید شهرهای گردشگری را کم و زیاد می‌کند اما گردشگری مذهبی بر این تغییرات غلبه می‌کند. مردم به‌خاطر اعتقادات خود در هر شرایط سختی هم که باشد، دوست دارند سفر کنند
از دیگر نکاتی که گردشگری مذهبی را از دیگر سفرها متمایز می‌کند، نوع خدماتی است که به مسافران ارئه می‌شود. بسته به بافت اجتماعی، فرهنگی و عقیدتی گردشگران و شهر میزبان، تاسیسات اقامتی و پذیرایی از گردشگران ویژگی‌های خاص خود را دارد
ویژگی‌های گردشگری مذهبی
گردشگری مذهبی ویژگی های خاص خود را دارد که در این جا به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم
1-مکان‌های مذهبی و زیارتی جایی برای دیدار و ارتباط مردم با فرهنگ‌ها و مذاهب است
2-سفرهای مذهبی اثرات منفی زیست محیطی و فرهنگی ـ اجتماعی کمتری نسبت به سایر سفرها دارند که شاید این امر به‌دلیل آموزه‌های دینی و مکاتب مذهبی گردشگران باشد. اغلب گردشگران مذهبی افرادی آرام، صلح‌طلب و مطیع قانون هستند
3-تمامی افراد جامعه از هر قشر اجتماعی، چه فقیر و چه غنی می‌توانند به چنین سفرهایی بروند. پس گردشگری مذهبی مختص طبقه‌ی خاصی از جامعه نیست، تا جایی که در برخی از کشورهای در حال توسعه سفرهای مذهبی تنها فرصت سفر برای برخی طبقات اجتماعی است.
4-افرادی که بیشتر تمایل دارند به سفرهای مذهبی بروند، اغلب در جستجوی معنویات بوده و زیاد تنوع‌طلب نیستند و سادگی را ترجیح می‌دهند
5-اغلب سفرهای مذهبی مانند سفر حج یا زیارت عتبات عالیات، به‌صورت دسته جمعی و گروهی است و کاملا سازمان یافته است
6-اغلب در اماکن مذهبی و مقدس بازارچه‌هایی وجود دارد که در آن‌ها صنایع دستی قدیمی، طرح‌ها و تولیدات باستانی آن منطقه تهیه و عرضه می‌شود
7- سفرهای مذهبی اغلب فصلی هستند و در ایام خاصی از سال انجام می‌گیرد مانند سفر حج تمتع
8- گردشگری مذهبی جنبه‌ی سیاسی نیز دارد و به‌همین دلیل است که اماکن مذهبی و مقدس جز اماکن ملی کشورها قرار دارد و برای برپایی مراسم‌ها و جشن‌های ملی مورد استفاده قرار می‌گیرد
9-برخی از سفرهای مذهبی حالت اجبار یا تاکید دارند چون گردشگران در این سفر باید به اجرای فرامین مربوط به دین و آیین خود بپردازند. این امر سبب می‌شود پیروان آن دین، حتی برای یک بار به این سفر بروند. مثال بارز چنین سفرهایی، سفر حج تمتع مسلمانان است که بر مسلمانی که استطاعت مالی دارند این سفر بر او واجب می‌شود.
.
تقسیم بندی انواع گردشگری مذهبی
گردشگری مذهبی را می‌توان از جنبه‌های مختلف بررسی و تقسیم‌ بندی کرد
گردشگری مذهبی از نظر طول مدت اقامت، خود به ۲ دسته‌ی کلی تقسیم می‌شود
1- گردشگری مذهبی کوتاه مدت: سفرهای مذهبی کوتاه مدت از نظر مکانی محدود هستند و در فواصل کوتاهی اتفاق می‌افتند. در این سفر فرد به مکانی مذهبی با حوزه‌ی نفوذ محلی، منطقه‌ای یا فرا منطقه‌ای می‌رود یا در جشن، کنفرانس یا جلسه‌ای مذهبی شرکت می‌کند. چنین سفرهایی کوتاه مدت بوده و مقصد نزدیک است و شامل اقامت شبانه نمی‌شود
گردشگری مذهبی بلند مدت: سفرهای مذهبی بلند مدت به آن دسته از مسافرت‌هایی اطلاق می‌شود که فرد از اماکن مذهبی و مقدس با حوزه‌ی نفوذی محلی، منطقه‌ای، فرا منطقه‌ای، ملی یا بین المللی بازدید می‌کند یا در جشن‌ها، کنفرانس‌ها یا جلسات مذهبی شرکت می‌کند که این سفر چند روز یا چند هفته به طول می‌انجامد
انگیزه‌ها و اهداف سفر
سفرهای عبادی و زیارتی: در چنین سفرهایی فرد به حرم‌ها، مساجد، کلیساها، معابد، صومعه‌ها، آرامگاه‌ها، امام‌زاده‌ها و ... می‌رود. اگر بخواهیم از نگاه دینی به این مساله دقیق‌تر نگاه کنیم، چنین سفرهایی خود به دو نوع تقسیم‌ می‌شوند: سفرهای عبادی و زیارتی که فرد برای زیارت و انجام فرایض دینی می‌پردازد که شامل سفر حج، زیارت اماکن و بقاع متبرکه، زیارت آرامگاه‌ها و قبور بزرگان دین، صله‌ی رحم، عیادت بیمار، انجام کارهای خیر، کمک به مستمندان و ایتام نیازمند و ... می‌شود؛ و سفرهای تبلیغی که در این آن فرد به تبلیغ دین، ارشاد و هدایت مردم می‌پردازد.
شرکت در کنفرانس‌ها و جشن‌های مذهبی: در این مسافرت‌ها فرد صرفا برای شرکت در چنین مراسم‌هایی به سفر می‌رود
بازدید از آثار تاریخی و معماری اماکن مذهبی: برخی‌ها به‌منظور بازدید از آثار تاریخی مذهبی به سفر می‌روند. برای مثال کلیسای تاریخی سنت استپانوس در شهر جلفا قرار دارد و مردم، چه مسلمان و چه پیرو سایر ادیان برای بازدید از آن به این شهر سفر می‌کنند.
میزان سازمان یافته بودن سفر
در بخش ویژگی‌های گردشگری مذهبی به این نکته اشاره کردیم که این سفرها اغلب سازمان یافته هستند. این ویژگی به دو دسته تقسیم می‌شود
اشکال سازمان نیافته‌ی گردشگری مذهبی: چنین سفرهایی به آن دسته از مسافرت‌ها اطلاق می‌شود که شخص به تنهایی به سفر می‌رود. با توجه به آموزه‌های ادیان مختلف، در گردشگری مذهبی کمتر شاهد چنین سفرهایی هستیم
اشکال سازمان یافته‌ی گردشگری مذهبی: سفرهای سازمان یافته با توجه به چندین ویژگی سازمان‌دهی می‌شوند: مورد اول تعداد شرکت کنندگان است. همان‌طور که گفتیم اغلب سفرهای مذهبی به‌صورت گروهی انجام می‌گیرد، پس برای گردشگران هم‌عقیده بودن همسفران و بودن در کنار همسالان خود از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. باز هم مثال بارز آن سفر حج است که افراد در غالب کاروان‌ و به‌صورت گروهی اعزام می‌شوند. مساله‌ی مهم بعدی در سازمان‌دهی این سفرها شیوه و وسیله‌ی حمل و نقل است. تا اواسط قرن ۱۹ میلادی، زائران در سراسر جهان هم سواره و هم پیاده به سفر می‌رفتند. آن‌ها اغلب از حیوانات برای جا به‌جایی استفاده می‌کردند. البته امروزه نیز مردم با پای پیاده به زیارت می‌روند. اما بعدها وسایل حمل و نقل دیگری مانند اتوبوس، قطار و هواپیما نیز اضافه شد و امروزه گردشگران مذهبی از آن‌ها استفاده می‌کنند. الگوهای فصلی، دیگر عامل موثر در سازمان‌دهی سفرها است. برخی سفرهای مذهبی باید در موقع خاصی از سال انجام گیرد. ویژگی آخر سازمان‌دهی سفرهای مذهبی، ساختار اجتماعی است. مسئولان امر باید هنگام سازمان‌دهی به ساختارهای اجتماعی از جمله سن، جنس، موقعیت اجتماعی و ... توجه کافی را داشته باشند.
آثار و فواید گردشگری مذهبی
همان‌طور که گفته شد صنعت گردشگری به‌سرعت رو به رشد است و به صنعتی پرسود تبدیل شده است. گردشگری مذهبی نیز سهم به‌سزایی در این پیشرفت‌ها دارد. اما نمی‌توان گفت که تمامی آثار و نتایجی که از گردشگری مذهبی به‌ جا می‌ماند، همگی مثبت هستند. طبیعی است که ورود خیل عظیمی از گردشگران هم آثار مثبت و هم آثار منفی به‌همراه داشته باشد که به بررسی چند مورد از آن‌ها می‌پردازیم:
آثار اقتصادی
آثار مثبت
افزایش درآمد مردم محلی و ورود ارز به کشور هم ریالی هم ارزی
ایجاد فرصت‌های شغلی مخصوصا برای افراد بومی
رونق گرفتن صنایع دستی
جذب سرمایه‌‌‌گذاران داخلی و خارجی
تحرک سرمایه‌ مالی
بهسازی و توسعه تاسیسات زیربنایی
توسعه صادرات غیر نفتی
توسعه‌ی منطقه‌ای و توسعه‌ی فعالیت‌هایی مرتبط با گردشگری
آثار منفی
تورم و افزایش قیمت‌ها و شغل‌های فصلی و بیکاری در دیگر ایام سال
افزایش قیمت زمین و تغییر کاربری آن
• رونق و توسعه‌ی بخش خدمات و تحلیل تولید کالا
توسعه‌ی نامتعادل منطقه
آثار فرهنگی، اجتماعی و محیطی
آثار مثبت
گسترش تبادلات و تعاملات فرهنگی که باعث کاهش تنش‌های سیاسی و اجتماعی می‌شود
افزایش امکانات تفریحی
بهبود کیفیت خدمات اجتماعی
کمک به حفاظت بهتر از میراث فرهنگی
احساس مباهات و افتخار مردم محلی به داشته‌های فرهنگی
افزایش حس احترام به گردشگران و زائران


آثار منفی
افزایش آلودگی آب و هوا، آلودگی صوتی وتخریب بناهای تاریخی
تخریب پوشش گیاهی و ایستگاه‌های حیات وحش
ساخت و ساز اماکن با مصالح و معماری که با بافت سنتی منطقه ناسازگار است
از بین رفتن آسایش مردم محلی به‌علت افزایش بیش از حد جمعیت گردشگران به‌ویژه در ایام خاص

آثار فرهنگی، اجتماعی و محیطی
آثار مثبت
گسترش تبادلات و تعاملات فرهنگی که باعث کاهش تنش‌های سیاسی و اجتماعی می‌شودافزایش امکانات تفریحی
بهبود کیفیت خدمات اجتماعی
کمک به حفاظت بهتر از میراث فرهنگی
احساس مباهات و افتخار مردم محلی به داشته‌های فرهنگی
افزایش حس احترام به گردشگران و زائران
آثار منفی
افزایش آلودگی آب و هوا، آلودگی صوتی و تخریب بناهای تاریخی
تخریب پوشش گیاهی و ایستگاه‌های حیات وحش
ساخت و ساز اماکن با مصالح و معماری که با بافت سنتی منطقه ناسازگار است
از بین رفتن آسایش مردم محلی به‌علت افزایش بیش از حد جمعیت گردشگران به‌ویژه در ایام خاص


گردشگری مذهبی در کشورهای اسلامی

در سراسر جهان اماکن مقدس و مذهبی زیادی وجود دارد که متعلق به دین‌ها و مذاهب گوناگون است. اما با توجه به آموزه‌های دین اسلام، گردشگری مذهبی در میان مسلمانان پررنگ‌تر است. مسلمانان سراسر جهان در ماه ذی الحجه برای برگزاری فریضه‌ی حج تمتع، از صدر اسلام تاکنون هر ساله به مکه‌ی مکرمه می روند یا شیعیان و محبان اهل بیت، برای زیارت خاندان پیامبر عازم ایران، عراق و سوریه می‌شوند، یا در کشورهای اسلامی دیگر مانند مصر و یمن مساجدی وجود دارد که قدمت آن‌ها به صدر اسلام می‌رسد و گردشگران زیادی را به خود جذب می‌کند. در حال حاضر ۵۵ کشور جهان جز کشورهای اسلامی هستند که اغلب آن‌ها در خاورمیانه و قاره‌ی آفریقا واقع شده است.در سال ۲۰۱۳ سازمان جهانی گردشگری کشورهای عربستان، مصر و مراکش را در رتبه‌ی نخست جذب گردشگر خارجی در میان کشورهای عربی منطقه اعلام کرد. اماکن و آثار تاریخی مقدس و مذهبی مسلمانان حرف اول را در گردشگری مذهبی در جهان می‌زنند


گردشگری مذهبی در ایران

ایران با قدمت چندین هزار ساله‌ی خود، آثار تاریخی و مذهبی بسیاری را در خود جای داده و پیامبران و بزرگان دینی بسیاری در این کشور زندگی کرده‌اند که امروزه نیز مقبره‌های آن‌ها مقصد زیارتی و مذهبی مردمانی از ایران و دیگر کشورهای جهان است. مذهب نقش بسیار مهمی در شکل گیری و توسعه‌ی برخی شهرهای ایران مانند مشهد، قم، شیراز، قزوین، شوش، اردبیل، گنبد کاووس و ... داشته است. علاوه بر این مقبره‌ها، مقبره‌ی امام هشتم شیعیان، حضرت علی بن موسی الرضا ع در مشهد قرار دارد و این شهر را به پایتخت مذهبی ایرانیان تبدیل کرده است. حرم این امام رئوف ارزش جهانی دارد و هر ساله میلیون‌ها نفر از مسلمانان از کشورهای مختلف دنیا برای عرض ادب و زیارت عازم مشهد الرضا می‌شوند. حرم حضرت معصومه س، خواهر گرانقدر امام رضا ع نیز در قم میزبان دوستداران اهل بیت است و مرکز دانشگاه‌های مذهبی و الهیات ایران محسوب می‌شود

علاوه بر آن‌چه که تاکنون ذکر شد، در سراسر ایران حدود ۱۰ هزار و ۶۱۵ مقبره‌ی امام‌زاده وجود دارد که استان فارس با داشتن هزار و ۴۵۶ امام‌زاده در رتبه‌ی اول قرار دارد. حرم حضرت شاه چراغ در شیراز، نگین درخشان آن‌ها است. استان‌های مازندران و گیلان به‌ترتیب در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند. علاوه‌بر اماکن مقدس و آثار تاریخی مذهبی، در ایران آیین‌ها و مراسمات مذهبی بسیار زیادی وجود دارد که هر کدام از آن‌ها می‌تواند خیل عظیمی از گردشگران مذهبی را به ایران بکشاند. برای مثال مراسم‌های عزادارای امام حسین (ع) در ایام ماه محرم و صفر مانند زنجیر زنی، سینه زنی، شبیه خوانی یا مراسم قالی‌ شویی مشهد اردهال می‌توانند در برنامه‌های سفر گردشگران مذهبی قرار گیرند
در ایران عواملی وجود دارد که بر گسترش گردشگری مذهبی تاثیر زیادی دارند. این تاثیرات هم مثبت هستند و هم منفی که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم
عوامل مثبت
وجود آیین‌ها و مراسم‌های سنتی و مذهبی زیاد و جذاب: کشور ما با با قدمتی چند هزار ساله و اعتقادات عمیق مذهبی مردمانش مراسم‌های مذهبی و سنتی بسیاری دارد که می‌تواند برای هر گردشگری جذاب باشد، مراسم‌هایی مانند اعیاد، جشن‌های میلاد امامان معصوم و مهم‌تر از همه مراسم‌های عزاداری برای امام حسین در ماه‌های محرم و صفر
مکان‌های مقدس اسلامی: چنین مکان‌هایی آیینه‌ی فرهنگ، هنر و تمدن مردم ایران زمین است، مانند هنرهای به‌کار رفته در ساخت حرم امامان معصوم
سرو غذاهای حلال: یکی از مهم‌ترین نکات برای گردشگران خارجی و مسلمان سرو غذاهای حلال در سراسر ایران اسلامی است. به‌علاوه جای جای ایران با وجود مساجدی متبرک شده است که اوقات شرعی را یاد‌آور می‌شود و در اتاق‌ها می‌توان قرآن یافت و به‌ راحتی به انجام واجبات دین پرداخت
عوامل منفی
عدم تبلیغات و اطلاع‌رسانی به‌موقع: ایران ما از لحاظ دارا بودن اماکن گردشگری و مذهبی بسیار غنی است اما به علت عدم وجود تبلیغات کافی بسیاری از مردم جهان از وجود چنین گنجینه‌هایی مطلع نیستند
عدم وجود امکانات رفاهی مناسب: حتی اگر اطلاع‌رسانی کافی وجود داشته باشد و آمار ورود گردشگر به کشور افزایش یابد، ما امکانات رفاهی مناسب و کافی از جمله هتل‌هایی با استاندارد‌های جهانی نداریم که از آن‌ها پذیرایی کنیم. چنین مشکلاتی خود خلا بزرگی در جذب گردشگر هستند
توسعه‌ی زیرساخت‌های حمل و نقل: حمل و نقل ایمن، راحت و سریع، وجود آزادراه‌ها و بزرگراه‌های امن خود می‌تواند به یکی از عوامل جذب گردشگر به کشور تبدیل شود
کمبود راهنمایان تور برای راهنمایی گردشگران مذهبی: متاسفانه در زمینه‌ی گردشگری مذهبی در ایران تعداد اهنمایان تور اندک است و با وجود بهبود آن در سال‌های اخیر، هنوز هم جای کار دارد
اقدس محمدی