معماری ساسانی
در دوره ساسانی هنر معماری نسبت به مجسمه‌سازی و نقاشی در درجه اول قرار داشت. آثار اولیه معماری ساسانی شباهت بسیاری به معماری دوره پارتی دارد. از بناهای ساسانی در قرن سوم میلادی، کاخ اردشیر در فیروزآباد است. یکی از آثار دوره ساسانی طاق کسری است که بقایای دربار معروف خسرو اول و دوم در تیسفون می‌باشد. این طاق اکنون در کناردجله در نزدیکی بغداد در جایی به نام سلمان پاک قرار دارد .در فاصله یک‌صد کیلومتری تیسفون قصر دست‌گرد قرار داشته خسرو دوم پرویز بوده است. دیگر کاخ شیرین است که خسرو دوم آن را برای زن محبوب خود شیرین بنا کرده است و هنوز آثار آن در شهری به نام قصر شیرین باقی است.
یکی از جالب‌ترین آثار تاریخی، غاری است که در صخره‌ای در طاق بستان کنده‌اند و شکارگاه خسرو دوم را نشان می‌دهد. این آثار در مدخل شهر کرمان‌شاهان هنوز باقی است. یکی از آن‌ها شاپور اول را نشان می‌دهد که والرین در جلوی او به زانو درآمده و سیریادیس امپراتو‌ر جدید روم در حال احترام به پیش شاپور ایستاده است. در غار شاپور نیز مجسمه بزرگی از شاپور اول پیدا شده که اکنون در آن غار برپا است. معمارى ساسانى در واقع ادامه‌ی معمارى اشکانى است و معمارى پارتى در شکل‌گیرى ویژگى‌هاى معمارى ساسانى یکى از عوامل موثر به‌حساب مى‌آید.
مصالح قصرهاى ساسانى سنگ‌هاى عظیم، قلو‌ه‌سنگ‌ها، خشت و گل پخته و آجر بود. روى سنگ‌ها نیز به شیوه اشکانیان و هخامنشیان حجارى مى‌کرده‌اند. نماى دیوارها با ابزارکشى و گچ‌برى‌ تزیین مى‌یافت. در معمارى ساسانى ایوان یا اتاق گنبددار که سه طرف آن دیوار و طرف چهارم باز است، مدیون معمارى پارتى است. طاق و گنبد به‌خصوص در بناى آتش‌کده‌ها بکار مى‌رفت. معمارى دینى ساسانیان در ساخت همین آتش‌کده‌ها محدود ماند. مهم‌ترین آتش‌کده عهد ساسانى آتش‌کده بیشاپور است. دیگر، آتش‌کده‌اى در فیروزآباد قرار دارد. طرح عمده آتش‌کده‌ها، تالارى بوده که به‌وسیله چهار ستون با جرز پر مى‌شده و روى سقف آن گنبدى قرار داشته. زیر گنبد در درون تالار، آتش مقدس در ظرفى همیشه روشن بوده است.
از ویژگى‌هاى معمارى ساسانی، تاکید و گنبدهاى تونلی، گنبدى مبتنى بر نیم‌گنبدها و اتاق مربع شکلى که گنبدى بدان حایل بود و در سکنج‌ها تعبیه مى‌شد. ایوان در معمارى ساسانى در حکم یک سرسراى ورودى بزرگ به اتاق مربعى گنبددار بود. از مهم‌ترین ویژگى‌هاى معمارى ساسانى مفهوم فضاست. بعبارت دیگر فضا در معمارى ساسانى مجزا بکار رفته یعنى دیوارها آن‌را توجیه و تفسیر مى‌کرد. معمارى ساسانى نقطه‌ی مقابل معمارى رومى بود که در آن دسترسى به یک فضاى فریبنده و پویا از موارد اصلى به شمار مى‌آمد. ایران را باید زادگاه اسلوب سوارکردن گنبدى گرد برپایه یا زمینه‌اى چهارگوش دانست. هم‌چنین اسلوب طاق‌زنى متقاطع بر قوس‌هایى ستبر که در ایوان کرخه (نزدیک شوش) بکار رفته و بسیار مستحکم است. چندین قرن پیش از آنکه در معمارى رومى‌وار و گوتیک بکار رود، در ایران به ثمر رسید. در معمارى ساسانى اصل تقارن در بخش‌هاى مختلف ساختمان معمول بوده است. درباره شهرسازى دوره ساسانى اطلاع کمى در دست است. فیروزآباد در دوره اردشیر اول تاسیس شد و پلان مدور داشت و این نوع پلان شهرى متاثر از یک سنت باستانى آشورى بود.

اما هنگامى‌که شاپور اول بیشاپور را مى‌ساخت، از پلان هیپوداموسى استفاده کرد و طرح شبکه‌اى بدان داد و به محلات مختلف تقسیم کرد. در سایر شهرهاى ساسانى اطلاع چندانى در دست نیست. از جمله آنها جند بیشاپور، در بین دزفول و شوشتر در خوزستان بود و نیز ایوان کرخه را مى‌توان نام برد. گچ‌بری که پارت ها در کاخ‌ها و بناهای مذهبی استفاده کرده‌‌اند، در دوره‌ی ساسانی رونق ویژه‌ای یافت. بخش عظیمی از تزیینات وابسته به دوره ساسانی گچ‌بری است. در بناهایی مانند طاق کسری در تیسفون نمونه‌های زیبایی از موتیف‌های گچ‌بری یافت شده است. و هم‌چنین در قلعه‌ی یزدگرد هم بهترین طرح های هندسی و گل و گیاه و موضوع نقوش گچ‌بری هستند.
در بناهای دیگر عهد ساسانی تاق‌کسری، تخت سلیمان ، فیروزآباد و سروستان نیز طرح‌ها و نقش های فوق العاده زیبای گچ‌بری استفاده شده است که این طرح ها نقش‌ها در معماری دوره‌ی اسلامی به شکل جالبی بدون استفاده از نقوش ذی روح به کار گرفته می‌شود. از تزیینات دیگر وابسته به دوره ی ساسانی استفاده از موزاییک کاری است. که به نحو شایسته‌ای در ایوان‌های شرقی و غربی کاخ بیشاپور در شهر بیشاپور استفاده شده است. موزایک یعنی استفاده از قطعات کوچک سنگ رنگی که مهم‌ترین نمونه‌های آن در مکان بالا یافته شده اند.
از بناهاى معروف دوره ساسانیان قلعه‌دختر است. این بنا با سیستم برج و بارو ساخته شده و به سمت کوهستان متمایل است و از سه بخش تشکیل شده که در سطوح مختلف قرار گرفته‌اند و با محورى واحد از دیواره محاصره شده است. بلندترین بخش دیوار برح عظیم نیم‌دایره‌اى است به منظور دیدبانی در پایین‌ترین سطح هم حیاط واقع شده است.
تنها اثرى که از گچ‌برى ساسانى باقى مانده، در تزیین اطراف یکى از تاقچه‌هاست که ایوان را زینت داده است. این ساختمان همه ویژگى‌هاى یک قلعه نظامى را در خود جمع دارد. شبیه قلعه‌اى است که شاپور اول در مدخل در، بیشاپور برپپا کرده است. احتمال قریب به یقین این است که تنظیم بنایى بر روى سه سطح متفاوت حاوى بعضى مفاهیم رمزى و جادویى و یا مذهبى باشد.
بناى دیگر این دوران قصرى است در فیروزآباد که در زمان اردشیر اول ساخته شده که بر روى پلانى سه‌گوش برپا شده است. ایوان کرخه اثر دیگرى است که در منطقه شو‌ش‌تر روى رود کرخه است. این بنا یک شهر قلعه‌اى باستانى ساسانى است که شاپور دوم آن‌را براى حفظ آثار قصر سلطنتى به گوشه‌اى مستحکم و برج و بارودار ایجاد کرده است. این بنا داراى دو راهرو، یک تالار بزرگ و یک کوشک سه ایوانى و دیوارهایى با نگاره‌هایى بر آن است.
در ناحیه قصر شیرین کردستان در میان خرابه‌هایى که بقایاى بناهایى وجود دارد که در میان این خرابه‌ها از همه مهم‌تر عمارت خسرو است، که نقشه‌ی منسجمى دارد و اصل تقارن در آن وجود دارد. در حدود سه میلى جنوب عمارت خسرو کاخى معروف به هوش گورى قرار دارد که ظاهرن داراى همان پلان و نقشه‌اى است که عمارت خسرو دارد. گروه سوم ساختمان‌هاى آن منطقه به چهارقاپو معروف است که اطلاعات زیادى از آن در دست نیست. این ساختمان بناى چهارگوش بزرگى است که در هر دو سو درى دارد و با طاقى پهن مسقف شده است. طاق کسرى در تیسفون یکى از معروف‌ترین آثار تاریخى ساسانى به‌شمار مى‌آید، که امروزه از آن تنها یک ایوان بزرگ و بخش جنوبى نماى پیشین است.
اقامت‌گاه‌هاى خصوصى نیز از جمله کاخ‌هاى شماره یک و دو شهر کیش از جمله بناهاى این دوره است. دو آتش‌گاه نیز در فارس و لارستان کشف شده که داراى معبد و چهارتاق بوده‌اند. آتش‌گاه‌ها به‌طور کلى یک ساختمان چهارگوش بوده‌اند که مسقف به گنبد در زاویه سکنج‌ها هستند و نیز یک در ورودى دارند. این نقشه ساده و سنجیده احتمالن در سایر عبادتگاه‌ها نیز استفاده مى‌شده است. در آتش‌کوه در جنوب قم نیز بقایاى یک چهارتاقى دیده مى‌شود و نیز در نزدیکى فیروزآباد فارس و در مناطق دیگر بناهاى چهارتاقى به‌چشم مى‌خورد. و نیز باید از عبادت‌گاه‌هایى نام برد که به‌گونه‌ی مشعلى بر بالاى مکان‌هاى مرتفع قرار دارند مانند تخت‌کیکاوس و تخت‌رستم.
در دوران ساسانى کلیساهایى نیز ساخته‌شده‌اند که از نظر ریخت‌شناسى غیر متعارفند. دیوارساختمان‌هاى ساسانى تزیینات زیبا و بى‌نظیرى دارد و الگوهاى ساسانى از طراح‌هاى هندسى و گیاهى و نیز طراحى‌هاى پیکره‌اى نظیر انواع حیوانات تشکیل مى‌شد. در نقوش گچ‌برى‌ها از قالب‌هاى هلنى اقتباس شده بود. ساسانیان از تزیین سنگ نیز در محدوده‌ی کم استفاده مى‌کردند و نمونه‌هاى آن‌را مى‌توان در کاخ سنگى بیشاپور برگرفته از سنت پارتى در آتش‌کده بیشاپور در محل پیش‌آمدگى‌ها و نیز در بیستون و طاق‌بستان مشاهده مى‌شود.
شاید پس از کاخ ها، آتشکده ها مهمترین آثار بر جای مانده از دوره ساسانیان باشد. این بناها مکانی برای گرامی‌داشت آتش مقدس و مراسم مذهبی بوده اند و لذا از نظر معماری مبتنی بر اصل خاص و ویژه هستند .در دوره ساسانی سه آتش بزرگ به نام های آذر فرنبغ، آذرگشسب و آذر برزین مهر ( مهر برزین) وجود داشته که متعلق به سه طبقه از طبقات اجتماعی زمان ساسانی بوده اند. اگر آتش‌کده‌های ساسانی نسبت به اهمیت آتش‌های آنها درجات متفاوتی داشتند اما اساس ساختمان‌شان تا حدودی یکسان و منطبق بر نقشه‌ای واحد بوده است. فرم معاری آتش‌کده عبارت بوده است از یک بنای چهار ضلعی که در چهار ضلع آن چهار درگاه تاق‌دار داشته است و بر روی این فضای چهار ضلعی گنبدی قرار می‌گرفته است، به همین دلیل است که به چهار طاقی نیز مشهور شده اند .
گاهی این چهار طاق‌ها به صورت منفرد هستند اما در بعضی از آن‌ها دالان طواف دار و فضاهای وابسته دیده می‌شود ، مانند آتش‌کده قصر شیرین. اصولن این بناها را بر روی بلندی‌ها می‌ساخته‌اند. از آتش‌کده های معروف این زمان می‌توان به آتش‌کده آذر گشسب در تخت سلیمان آذر بایجان اشاره کرد. طرح و ساخت آتش‌کده ساسانی به حدی ساده و و نیرومند بوده است که تاثیر بارزی بر معماری شرق و غرب داشته است. در سرزمین های تحت قلم‌رو آئین بودا شباهت کافی آتش‌کده با استوپا مورد قبول است. آتشکده به خاطر فضای بزرگ داخلی امتیازات بیشتری داشته است.

لذا بر این اساس بوده که شکل این نوع بنا برای یک استوپای مقدس اقتباس شده است. بدین نحو که داخل آن را هم برای اجرای عبادت بکار می بردند و هم آنرا با مجسمه‌های بودا پر می‌کردند. در باختر (غرب) این نفوذ حتی بیشتر و آشکار تر است.
تیسفون
در غرب رود دجله شهری باستانی قرار دارد که هم پایتخت اشکانیان بوده هم پایتخت ساسانیان. این شهر هم اکنون در سی کیلومتری بغداد قرار دارد. این شهر پایتخت زمستانی پادشاهان ایران بوده و بناهای آن یکی از با ارزش‌ترین بناهای به جا مانده از ایران باستان است و تاق معروف کسری در این شهر قرار دارد. این شهر در سال 637میلادی به دست اعراب افتاد و گنجینه ساسانی در این شهر به غارت رفت.
تاق کسری یا ایوان خسرو عظیم ترین بنای ساسانی و یکی از شاخص‌های معماری جهان می‌باشد. این ایوان43متر ارتفاع و 25متر پهنا دارد. این ایوان بر دیوارهایی با قطر 4 تا 7 متراستوار است. تاق کسری در سال 1880 فرو ریخته است. بر بدنه طاق کسری تصاویری از فتح شهر انطاکیه توسط ساسانیان نقاشی شده بود. ابن فقیه از این بنا به عنوان شگفتی‌های جهان نام برده.طبری از مشاوره خلیفه منصور با وزیر ایرانی‌اش خالد برمک در مورد تخریب این بنا نام برده است
قلعه بابک یا قلعه جمهور
قلعه بابک یا قلعه جمهور در 50 کیلومتری شمال اهر و سه کیلومتری جنوب غربی کلیبر قرار دارد. این قلعه بر فراز کوهستانی با ارتفاع 2300 تا 2700 متر از دریای آزاد قرار دارد و دره‌های اطراف قلعه از 400 تا 600 متر عمق دارند. جز یک راه ورودی به قلعه همه اطراف آن صعب العبور میباشند. این قلعه در قرن چهارم هجری محل فرماندهی بابک خرمدین بود و از همین‌جا او و یارانش توانستند به مدت بیست و چند سال عساکر عرب را که به قصد سرکوب او آمده بود مورد حمله و شبیخون قرار دهند. داستان زندگی بابک خرمدین برای مردم آذربایجان و همه مردم ایران بسیار مهیج و مورد علاقه است واسطوره مقابله سرداری ایرانی با مهاجمان خارجی می‌باشد.
برداشت کلی از معماری ساسانی
به طور کلی در باره معماری ساسانی باید گفت که: معماری این عهد بر اساس معماری بومی و نواحی خشک مرکزی و شرقی ایران بنیان گزاری شده است. بدین معنی که در ابنیه بزرگ سلطنتی هخامنشی پوشش مسطح و احداث ایوان ها و تالارهای ستون داریا به عبارت دیگر ابنیه سرزمین‌های شمال، سر مشق اصلی معماران و سازندگان آن‌ها بوده است و در بنا های دوره سا سانی اعم از کاخ‌های سلطنتی و آتش‌کده‌‌، پوشش‌های گنبدی و ساختن ایوان هایی با طاق‌های ضربی ( گاه واره ای) و چهار طاق‌های مخصوص آتش‌کده متداول بوده است و اساس معماری عهد ساسانی را تشکیل می داده است.