نحوه تهیه پیشینه پژوهش

پیشینه یا سوابق پژوهشی مربوط به مساله تحقیق یکی از عناصر مهم پروپوزالهای پژوهشی و نیز تحقیقات محسوب می شود. در این قسمت به چند سوال عمده در این زمینه پاسخ می گوییم.

الف- چرا باید پیشینه تهیه کنیم؟ جمع آوری پیشینه چه اهمیتی دارد؟ همانطور که در بخشهای قبلی مطرح شد، پژوهش اساسا به دنبال پاسخ سوالات یا آزمون فرضیاتی است که در بیان مساله مطرح شده است. از آنجا که ما اولین یا تنها پژوهشگر این کره ی خاکی نیستیم!!!، همواره باید احتمال بدهیم که پژوهشگران دیگری نیز ممکن است وجود داشته باشند که به مساله ای عین یا شبیه مساله تحقیق ما پرداخته باشند. مراجعه به تحقیقات، مقالات یا کتابها و حتی مصاحبه ها یا سخنرانی های آنان می تواند پیامدهای ثبت متعددی داشته باشد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1 ابعاد جدیدی از مساله تحقیق را بر ما آشکار کند تا به جای تکرار بیهوده ی تحقیق دیگران، تحقیق تازه ای انجام دهیم.

2- به تدقیق سوالات یا فرضیات تحقیق مان کمک کند.

3- به ظرایف روش شناختی تحقیق در باره موضوع بیشتر آشنا بشویم.

4- خلاصه اینکه ما را در تجربیات محققان قبلی شریک کند و احتمال تکرار خطا در پژوهش را کاهش دهد.

ب- در باره چه مطلبی یا موضوعی باید پیشینه تهیه کنیم؟ شاید این سوال خیلی پیش پا افتاده تلقی شود چرا که همه می دانیم پیشینه باید مربوط به موضوع تحقیق باشد!!! با اینحال من بارها و بارها با دانشجویانی مواجه شده ام که دنبال کلیدواژه مناسب برای جستجوی پیشینه می گشته اند. برای این کار ابتدا بهتر است عنوان تحقیق را به اصطلاحات و عبارات مندرج در آن تجزیه کنیم و سپس برای هر یک از عبارات و اصطلاحات مترادفات فارسی (ولو به کمک فرهنگ لغات یا اصطلاحات فارسی) را تهیه کنیم. یکی از مهارتهای مهمی که می تواند در طراحی کلید واژه بسیار موثر باشد توانایی تفکر انتزاعی است که بواسطه آشنایی با نظریات مرتبط با زمینه ای که در آن تحقیق انجام می شود تقویت می شود. به عنوان مثال محققی که در باره تخلف از قوانین راهنمایی و رانندگی اقدام به جستجوی پیشینه می کند باید بداند که تحقیقات مرتبط با انحراف و کجروی (انتزاع از تخلفات و جرائم رانندگی) می تواند لااقل به لحاظ نظری مهم باشد.

مشکل بسیار مهمی که تعداد کثیری از دانشجویان با آن مواجه هستند، طراحی کلیدواژه های مناسب انگلیسی برای جستجو است. پیشنهاد می کنم برای اینکار از کلیدواژه های انگلیسی که در هنگام جستجوی پیشینه در پایگاه های فارسی همراه با چکیده فارسی ارائه می شود استفاده شود. به عنوان مثال وقتی در سایت پایگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران در باره کجروی جستجوی فارسی اجام می دهیم با چکیده مقالات و تحقیقات زیادی مواجه می شویم که در آنها در کنار کلیدواژه های فارسی متعدد، کلیدواژه های انگلیسی نیز معرفی شده است. توجه به کلیدواژه های فارسی و انگلیسی این اسناد و در صورت لزوم استفاده از فرهنگ اصطلاحات تخصصی مرتبط می تواند کمک بسیار مهمی در طراحی کلیدواژه های مناسب باشد. حیفم می آید در اینجا از کتاب بسیار بسیار ارزشمند فرهنگ اصطلاحات فلسفه و علوم اجتماعی تالیف و گردآوری ماری بریجانیان نام نبرم که الحق و الانصاف مجموعه بسیار بسیار ارزشمندی از معادلات فارسی بسیار متنوع برای اصطلاحات علوم اجتماعی (به معنای عام) و فلسفه با ذکر ماخذ و منبع معادلات مزبور فراهم آورده است.

ج- کدام قسمت از یک پیشینه اهمیت دارد؟ چه مطالبی از تحقیقات انجام شده را باید نقل کنیم؟ اهداف، سوالات، روش تحقیق، نتایج یا ....؟ من معتقدم در نقل مطالب از پیشینه محور اصلی باید سوالات و فرضیات تحقیق خودمان باشد. ما باید بررسی کنیم آنها در تحقیق خود به سوالات یا فرضیات ما چه پاسخی داده اند و نیز از چه روشی استفاده نموده اند. در حقیقت ما باید به آن قسمت از تحقیق یا مقاله استناد کنیم که حاوی پیام مرتبطی با موضوع یا روش تحقیق ماست. به همین دلیل من پیشینه ها را به دو بخش موضوعی و روشی تقسیم می کنم. پیشینه های موضوعی ناظر به تحقیقاتی هستند که به بخشی از سوالات یا فرضیات تحقیق ما جواب داده اند. پیشینه روشی به آن دسته از تحقیقات اشاره می شود که به لحاظ روش تحقیق می توانند در انجام پژوهش ما موثر باشند. مثلا تحقیقی که در باره تقلب انجام شده است به لحاظ روشی می تواند در تحقیقی که در باره جرائم راهنمایی و رانندگی انجام می شود مفید باشد یا تحقیقی که در باره رضایت شغلی انجام می شود می تواند به لحاظ روش انجام تحقیق در زمینه رضایت سیاسی مفید واقع شود. ناگفته نماند که من در زمینه این نوع پیشینه ها با برخی اساتید راهنما و مشاور با مشکلات فراوانی مواجه شده ام، چون معتقدند این نوع تحقیقات ربطی به موضوع شما ندارد!!!

د- پیشینه ها را چگونه تنظیم کنیم؟ باید توجه داشته باشیم که پیشینه پژوهش صرفا به معنای کنار هم گذاشتن تعداد زیادی چکیده تحقیق نیست. ما در زمینه هر مورد چکیده ای که در گزارش خود مورد استفاده قرار می دهیم باید از خود سوال کنیم که این چکیده چه کاربردی در کار پژوهشی من دارد. به نظر من یکی از مهمترین کارهایی که هر محقق باید انجام دهد دسته بندی پیشینه بر اساس یک ملاک معتبر است. اعتبار این ملاک به ارتباط آن با موضوع تحقیق بستگی دارد. به عنوان مثال پیشینه را می توان به دو دسته توصیفی و تبیینی تقسیم کرد، یا پیشینه هایی که حاصل تحقیق در داخل جامعه آماری مورد نظر محقق است و پیشینه های مربوط به سایر جوامع آماری. پیشینه روشی و موضوعی نیز دسته بندی دیگری از پیشینه محسوب می شود.

اما نکته مهمتر از دسته بندی، تجزیه و تحلیل و جمع بندی پیشینه است. در تجزیه و تحلیل و جمع بندی محقق ضمن بررسی واگرایی و همگرایی تحقیقات انجام شده و نیز بررسی نقاط قوت و ضعف آنها، باید به مهمترین پاسخهایی که طی بررسی پیشینه برای سوالات و فرضیات تحقیق خودش فراهم کرده است اشاره کند و تفاوتها و مزیّتهای تحقیق خود را در مقایسه با آن تحقیقات به صورت مستدل بیان نماید.

ه- پیشینه خوب را از کجا جستجو کنیم؟ پیش از آنکه منبعی را در اینجا معرفی کنم لازم است تاکید کنم در جستجوی اینترنتی پیشینه تحقیق، یکی از نرم افزارهای ضروری، نرم افزار اکروبات ریدر Acrobat Reader است که مخصوص خواندن فایلهای pdf می باشد. من در اینجا به چند سایت مهم برای جستجوی پیشینه فارسی و انگلیسی اشاره می کنم.

1- سایت پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران www.irandoc.ac.ir

این سایت، منبع بسیار غنی و مهمی از تحقیقات و پایان نامه ها و مقالات و گزارشها و اسناد دولتی را فراهم آورده است . اگرچه چکیده برخی تحقیقات و مقالات یا پایان نامه ها در این سایت بسیار ضعیف است اما بهتر است به نیمه پر لیوان نگاه کنیم. مزیت بسیار مهمی که در این سایت وجود دارد لینک 15 صفحه اول پایان نامه ها و تحقیقات است. اگرچه نیمی از این صفحات به تقدیم یا تقدیر از فلان و بهمان اختصاص یافته است اما بخش مهمی از این صفحات فهرست مطالب و جداول گزارشهاست که می تواند در ادراک ما از محتوای گزارش و در صورت لزوم سفارش به مرکز برای دریافت تصاویر صفحات مورد نظر بسیار بسیار مفید باشد.

نکته ای که برخی از دانشجویان با من در میان گذاشته اند پیغام آشنای هیچ موردی یافت نشد می باشد. تجربه نشان داده است که این پیام در بسیاری از موارد ناشی از فقر کلیدواژه مناسب در ذهن دانشجو یا محقق است. به نظر من محقق بهتر است حتی کلیدواژه هایش را نیز با استاد ناظر یا راهنما در میان بگذارد. علت دیگر این پیام نا امیدکننده تفاوت سیستم های عامل ویندوز ما کاربران در کاراکترهای فارسی است. من توصیه می کنم برای تایپ کلید واژه ها مخصوصا در حروف ی، ک، گ، ژ، پ از کیبوردی که در خود سایت پیش بینی شده است استفاده شود. علت دیگر این پیام منحصر ساختن جستجو به پایان نامه ها و تحقیقات این سایت است. در حالیکه در این سایت فیلدهای مختلفی نظیر مقالات مجلات، مقالات سمینارها و ..... وجود دارد که می تواند بسیار مفید باشد.

گاهی اوقات مقاله یا تحقیقی که عنوان آنها در این سایت آمده است هیچگونه چکیده ای ندارد. به نظر من بهتر است در این شرایط عنوان دقیق مجله یا پایان نامه را یادداشت نموده و به دانشگاه مربوطه یا کتابخانه های مهم که معمولا آرشیو کاملی از مجلات دارند مراجعه کنیم.

2- پایگاه اطلاع رسانی جهاد دانشگاهی www.sid.ir . این سایت هم که مقالات مجلات علمی و پژوهشی متعددی را در خود گنجانده است فوق العاده ارزشمند است.

3- بانک اطلاعات نشریات کشور www.magiran.com هم مجموعه مناسبی از مقالات مجلات علمی و عمومی فراهم آورده است که مراجعه به آن می تواند مفید باشد. این سایت برای ارائه خدمات مبلغ ناچیزی هم دریافت می کند.

4- سایت شورایعالی انقلاب فرهنگی www.iranculture.org نیز مجموعه مناسبی از عناوین (بدون چکیده!!!) تحقیقات و پایان نامه هاست. این عناوین که محل نگهداری آنها نیز در کنارشان قید شده است می تواند ما را دقیقا به همانجایی که باید مراجعه کنیم راهنمایی کند، تا در وقت و هزینه های دیگر ما صرفه جویی شود.

5- سایت کتابخانه ملّی ایران http://www.nlai.ir نیز از سایتهای بسیار بسیار مفیدی است که می شود عنوان کتاب، مقاله، پایان نامه مرتبط با موضوع خود را در آنجا یافت و سپس به کتابخانه ها و دانشگاه های مرتبط برای تهیه آنها مراجعه نمود. مزیّت عمده کتابخاه ملّی ایران این است که تمامی ناشران موظف اند چند نسخه از کتاب خود را به آنجا هدیه کنند در نتیجه تمامی کتابهای منتشره در داخل کشور در این کتابخانه موجود است.