تعریف برنامه ریزی
برنامه ریزی فراگردی است مداوم ، حساب شده و منطقی ، جهت دار و دورنگر ، به منظور ارشاد و هدایت فعالیتهای جمعی برای رسیدن به هدف مطلوب .
آموزش و پرورش
آموزش و پرورش چیست ؟ چه می کند ؟ ار آن چه انتظار داریم ؟ و .. ؟
برای پاسخ به این سوالها ، در فلسفه ها و مکتبها و نظامهای مختلف ، پاسخهای گوناگون و متفاوتی پیدا می کنیم . بعضی ها تکیه بر نیازهای پرورشی فرد می کنند ، بعضی دیگر هدفهای اجتماعی را مقدم و اصل می شمارند ، برخی به جنبه آموزشی می پردازند و ..
درمیان همه این گرایشها ما بدنبال روشن ساختن دامنه فعالیت و اهمیت و ضرورت حیاتی آموزش و پرورش هستیم .
آموزش و پرورش فعالیتی است مداوم ، جامع ، و برای همه ، برای رشد و تکامل انسان ، غنای فرهنگ ، وتعالی جامعه .
مداوم : به مفهوم زگهواره تا گور ، یعنی در طول زندگی . انسان از بدو تولد تا واپسین دم زندگی می آموزد ، بلوغ پیدا می کند ، و کاملتر می شود . به عبارت دیگر ، آموزش و پرورش مختص دوره و زمان خاصی نیست ، یعنی محدوده زمانی ندارد .
جامع : به مفهوم در برگرفتن تمام نیازهای رسیدن به کمال فردی و جمعی . جامعیت به نیازهای آموزشی و پرورشی نه از یک بعد بلکه از ابعاد گوناگون می نگرد . هم به آموزشهایی که برای رفاه و آسایش مادی است توجه می کند ، هم پرورش ارزشها ، بینشها ، منشها و دانشهایی که بشر را به سوی عدالت و امنیت اجتماعی و خلاقیت و غنای معنوی و فرهنگی رهنمون شود ، می پردازد . به عبارت دیگر هدفش انسان کامل است نه انسان تک بعدی و انسان متخصص ، یعنی محدوده معرفتی ندارد .
همه : به مفهوم فرد فرد و اجتماع . به عبارت دیگر آموزش و پرورش مداوم و جامع ، حقی است مسلم برای تمام افراد . بنابراین نمی تواند در انحصار قرار گیرد ، چه انحصار مدرسه ای ، و چه طبقاتی ، یعنی محدوده طبقاتی و مکانی ندارد .
اگر مفهوم جامعیت آموزش و پرورش را به طور عمیق و با عمق و وسعت بیشتری بررسی کنیم ، می بینیم که آموزش وپرورش باید به نیازهای فردی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی بشر بپردازد . این نیازها را ابعاد چهار گانه آموزش و پرورش نیز نامیده اند .
1 – نیازهای فردی : به مفهوم پرورش توانیها ، بینشها ، خلاقیت ، خود آگاهی و خویشتن یابی .
2 – نیازهای اجتماعی : به مفهوم پرورش دگر آگاهی ، تعاون و اشتراک مساعی برای ساختن محیط اجتماعی زیست .
3 – نیازهای اقتصادی : به مفهوم پرورش کارایی و بهره وری نیروی انسانی در تامین رفاه و آسایش زندگی و ساختن محیط مادی زیست .
4 – نیازهای فرهنگی : به مفهوم پیش راندن و گسترش مرزهای دانش و معرفت ، فن و هنر ، برای ساختن محیط فرهنگی زیست .
بدین ترتیب می بینیم که آموزش و پرورش نیازی است که هم زیر بنای جامعه است و هم غایت مقصود .اصول برنامه ریزی آموزش و پرورش
اصول برنامه ریزی آموزش و پرورش را که امروزه می شناسیم ، به سه گروه می توان تقسیم کرد .
1 – اصول مقدماتی .
2 – اصول عمومی .
3 – اصول متمم .
اصول مقدماتی شامل سه اصل است .
اصل اول : هماهنگی توسعه کمی با رشد و بهبود کیفی . منظور این است که همزمان و همگام با گسترش و تعمیم آموزش و پرورش ، باید به اصلاح آن نیز اقدام کرد ، یعنی به کیفیت آن نیز توجه شود . اگر برنامه ریزی آموزش و پرورش فقط به افزایش تعداد ( رشد کمی ) توجه کند ، مثل این می ماند که عیب و نقصهای موجود آموزش و پرورش را به وسعت بیشتری گسترش دهد .
اصل دوم : همبستگی سطوح مختلف و انواع آموزش و پرورش .
منظور اصل دوم این است که برنامه ریزی آموزش و پرورش فقط برای یک دوره تحصیلی نباشد ، بلکه تمام دوره های رسمی و غیر رسمی آموزش و پرورش را از دبستان تا دانشگاه در بر گیرد . ضمنا هدف آموزش و پرورش نه تنها تربیت نیروی انسانی برای دنیای کار ، بلکه تمام نیازهای تربیتی انسان را در بر می گیرد .
اصل سوم : انطباق برنامه های آموزش و پرورش با نیازهای توسعه ملی .
منظور اصل سوم این است که برنامه ریزی آموزش و پرورش نباید بطور مجزا و منفک در برنامه ریزی عمرانی و اجتماعی انجام گردد ، بلکه باید با برنامه های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی هماهنگ و همساز باشد . و در چار چوب برنامه ریزی توسعه ملی صورت گیرد .
اصول عمومی آموزش و پرورش .
یک موضوع قابل بحث در باب برنامه ریزی آموزش و پرورش این است که آیا می توان یک برنامه واحد را در کشورهای مختلف پیاده کرد ؟ آیا تدابیر و راهبردهایی که در زمان و موقعیت خاصی در یک اجتماع با موفقیت روبرو شده اند ، در زمان و موقعیت متفاوت در کشورهای دیگر نیز موفق خواهند شد . بطور کلی ! آیا برنامه ریزی یک فرمول دارد یا اینکه تابع شرایط زمان و مکان است .
برنامه ریزی آموزشی فرمول ویژه ای ندارد و از جایی به جای دیگر تفاوت می کند . و لی اصول برنامه ریزی آموزشی در همه جا صادق و یکسان است . به عبارت دیگر ، ضمن آنکه برنامه ریزی آموزشی هر کشور باید فلسفه و شرایط سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، و سطح پیشرفت و توسعه و سایر مقتضیات آن کشور متناسب باشد . در عین حال اصولی وجود دارد که کلی و عمومی هستند و باید آنها را مراعات کرد .
اصول عمومی آموزش و پرورش شامل پنج اصل می باشد .
اصل اول : اصل جامعیت برنامه ریزی آموزش و پرورش.
برنامه باید جامع باشد . یعنی تمام دوره های آموزش رسمی و غیر رسمی را در بر گیرد . و علاوه بر مسایل آموزشی به امور مدیریت ، بودجه و اعتبارات ، ساختمان و تاسیسات ، تجهیزات و ... توجه کند .
اصل دوم : اصل همبستگی برنامه ریزی آموزش و پرورش با برنامه توسعه ملی
آموزش و پرورش در ارتباط با آرمانهای ملی ، هم هدف است و هم وسیله . هدف است ، زیرا خودش ارزش دارد و برای غنای فرهنگی و تعالی ارزشهای انسانی لازم است . وسیله است ، زیرا برای رسیدن به هدفهای دیگر اجتماعی چون هدفهای اقتصادی و .. ضروری است .
اصل سوم : اصل مداومت برنامه ریزی آموزش و پرورش .
برنامه ریزی آموزش و پرورش باید دراز مدت و مداوم باشد . آموزش و پرورش فعالیتی است که به زمان نیاز دارد و محصول آن زود بدست نمی رسد . طول مدت تحصیل با احتساب تحصیلات دانشگاهی در حدود هیجده سال است . یعنی محصول آموزش و پرورش بعد از حداقل بیست سال معلوم می شود .
بنا براین برای متخصصانی که برای بیست سال آینده نیاز است ، امروز باید برنامه ریزی کرد . و چه بسا ممکن است در طول این بیست سال تغییرات اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی و .. همه برنامه ها را تغییر دهد . پس برنامه ریزی آموزش و پرورش به تهیه و تنظیم یک برنامه ختم نمی شود . بلکه باید انعطاف پذیر باشد ، و به طور مداوم ، به موازات پیشرفت دانش و تکنولوژی و تغییر و تحولات اجتماعی ، تجدید نظر و نوسازی شود .
اصل چهارم : توجه به جنبه های کیفی برنامه ریزی آموزشی .
برنامه ریزی آموزش و پرورش باید نه تنها به مسایل توسعه کمی ، بلکه به بهبود کیفیت آموزش و پرورش نیز عنایت کند . توسعه کمی و اصلاح کیفی ، دو بعد رشد و اصلاح آموزش و پرورش هستند . اگر یکی از این دو بازو بزرگ شود ، ولی دیگری کوچک بماند ، شکل سیستم نامناسب خواهد شد و تعادل آن بهم خواهد خورد .
اصل پنجم : توجه به مدیریت و سرویس اطلاعات آموزش و پرورش .
بدون اطلاعات و آمار صحیح و کامل نمی توان برنامه ریزی درستی انجام داد . و لی به فرض آنکه برنامه به بهترین وجه تهیه شود ، اگر نظام آموزش و پرورش مناسب نباشد و دستگاه و تشکیلات و مدیریت آن علاقه مند ، وارد ، وکاربر نباشد ، طبعا به اجرای صحیح و مطلوب برنامه نمی توان امیدوار بود .
اصول متتم برنامه ریزی آموزش و پرورش .
پنج اصل عمومی که ذکر شد لازم هستند و لی کافی نیستند . کارشناسان برنامه ریزی به اصول دیگری نیز معتقد هستند ، که به اصول متمم معروف هستند .
اصول متتم عبارتند از :
اصل واقع بینی :
برنامه ریزی آموزش وپرورش باید واقع بینانه باشد . برای آنکه برنامه واقع بینانه باشد ، به چند سلسله عوامل باید توجه کرد :
1 – عوامل کمی عرضه و تقاضا : از قبیل جمعیت واجب التعلیم – نیروی انسانی – منابع مورد نیاز – هزینه ها – تعداد مدارس – تعداد کلاسها – تعداد معلمان ،مدیران و کارمندان و ..
2 – زمینه اجتماعی : عواملی از قبیل نگرش اجتماع به آموزش وپرورش – ارزشهای اجتماعی – خواستها و انتظارات گروهها ی مختلف مردم از آموزش وپرورش و...
3 – عوامل اجرایی : عواملی از قبیل چگونگی سازمان و تشکیلات و نظام آموزش وپرورش – قوانین استخدامی – نظام حقوق وشرایط ترفیع – نحوه مدیریت و سلسله مراتب اداری – چگونگی تصمیم گیری – چگونگی تعلیم معلمان و ...
4 – مسایل سیاسی : مسایلی از قبیل چگونگی تصمیم گیری و مشارکت در برنامه ریزی (( چه افرادی ، در چه مواردی ، تا چه حد در تصمیم گیری مشارکت داده می شوند ، و رای و نظرشان تاچه حد منشا اثر است )) – هماهنگی و همکاری دستگاهها – مداومت و پیگیری برنامه ها و ...
5 – عوامل مالی : عواملی مانند چگونگی بودجه ریزی آموزش وپرورش – چگونگی کنترل و نظارت مالی – چگونگی تعیین اولویتها و ملاکهای بودجه ریزی . و ...
6 – مسایل اطلاعاتی : نقص اطلاعات به نقص برنامه ریزی منجر می شود . اگر ندانیم چه عواملی باعث می شود که شاگردان ترک تحصیل کنند ، یا از رشته هایی رو گردان شوند ، چه چیز باعث فرار مغز ها می شود ، چه چیز باعث افسردگی و دلزدگی و واخوردگی جوانان از تحصیل می گردد ، چه روشهای آموزشی برای چه نتایجی مناسب و برای چه هدفهایی نامناسب است ، چه عیبها و نقصها در امور اداری و آموزشی و مالی وجود دارد و ...
طبعا برنامه ریزی ما واقع بینانه نخواهد بود .
اصل همکاری و مشارکت :
این اصل مربوط به اجرا و عمل برنامه ریزی است و در خور توجه خاص می باشد . آیا برنامه ریزی را باید چند نفر متخصص انجام دهند ؟
متخصصان برنامه ریزی هر قدر در کار خود مسلط باشند ، آیا آنچنان بصیرتی دارند که بتوانند همه نیازهای آموزشی افراد و بخشهای مختلف اجتماع را در یابند . به نظر می رسد که برنامه ریزی آموزش و پرورش به همکاری و مشارکت و تبادل نظر موثر همه نیازمند است .
اصل استمرار و ارزیابی :
برنامه آموزش و پرورش باید به طور مداوم ارزیابی و تجدید نظر گردد و با پیشرفت زمان همگام شود . هنر برنامه ریزی در این است که بین نیازبه مشخص ساختن فعالیتهای برنامه از یک سو ، و لزوم برقراری انعطاف از سوی دیگر ، تعادل برقرار شود .
اصل تغییر وتحول :
اگر قرار باشد آموزش و پرورش بر اساس روند موجود پیش رود ، رشد کند ، توسعه یابد ، دیگر احتیاجی به برنامه ریزی نیست . برنامه ریزی برای آن است که در روند موجود تغییر و تحول ایجاد کند ، و آنرا در مسیر جدیدی قرار دهد ، و کمبودهای کمی و معایب کیفی آنرا بر طرف سازد .
(( با توجه به اینکه همه ما از سیستم آموزش و پرورش سهمی برده ایم و در خوب و بد آن شریک هستیم . ))
یک سوال !
کمبودها و عیبهای اساسی آموزش و پرورش چیست ؟
تعداد زیاد مردمان از پیر و جوان ، زن ومرد ، خرد سال و بزرگسال که از تحصیل محروم می مانند . افراد بیشماری که تحصیلات خود را نیمه کاره رها می کنند . ساعتهای بی حساب و اوقات عمر میلیونها شاگرد و معلم که به فرا گرفتن و تعلیم دادن دروس بی ربط و بی حاصل صرف می شود . استعدادهای پر ارزشی که خفته می ماند . نیروهای فکری که باز نمی شود . قابلیتهایی که رشد نمی کند . تواناییهای سازنده ای که ناتوان می ماند . از همه بدتر ، کجرویها و انحرافات فکری و روانی که از بد آموزیها سرچشمه می گیرد . همه چه مستقیم و چه غیر مستقیم ، حکایت از کمبودها و معایب آموزشی و پرورشی می کنند .
اصل ضمانت اجرایی :
در تهیه و تنظیم برنامه باید شرایط اجرای آن مد نظر باشد . یکی از محدودیتهای برنامه ریزی آموزش و پرورش این است که باید با نظام ، سازمان ، وتشکیلات آموزش و پرورش و مقررات اداری و مالی و آموزشی آن متجانس باشد و گرنه ضمانت اجرایی نخواهد داشت . بسیاری اوقات دیده شده است که یک برنامه ظاهرا جالب آموزشی ، تماما یا قسمتهایی از آن ، به علت برخورد با مقررات مالی و اداری و آموزشی یا شکل سازمانی از اجرا باز مانده و فلج شده است .
مبانی تهیه و تنظیم برنامه (( ارکان برنامه ریزی ))
هر برنامه شامل سه رکن است :
- هدف
- وسایل و منابع
- تدابیر وراهبردها
بدین جهت ، تهیه و تنظیم برنامه مستلزم آن است که برای سه سوال اساسی زیر ، پاسخهای لازم را به دست آوریم .
- هدفهای برنامه چیست ، چه مقصدی داریم و چه می خواهیم ؟
- به چه وسایل و منابعی نیاز داریم و با چه محدودیتها و موانعی روبه رو هستیم ؟
- چه تدابیر و راهبردهایی برای استفاده از منابع و رسیدن به هدف برنامه می توانیم به کار بندیم ؟