با سلام خدمت استاد گرامي



روند تهیه برنامه آموزشی

تهیه برنامه آموزشی طی 2 مرحله صورت می گیرد:

1-مرحله فعالیتهای پیش از تدوین برنامه
2-مرحله فعالیتهای تدوین برنامه
الف: مرحله فعالیتهای پیش از تدوین برنامه
در این مرحله برنامه ریزان اطلاعات و داده های لازم را گردآوری و بر اساس اطلاعات بدست آمده نقاط قوت و ضعف نظام آموزشی موجود را تشخیص می دهند. در این مرحله بهنگام گردآوری اطلاعات برنامه ریزان درباره ابعاد مختلف نظام آموزشی آگاهیهای لازم را کسب می نمایند. برای مثال : اگر حوزه برنامه ریزی آموزش و پرورش عمومی باشد باید اطلاعاتی در جنبه های زیر جمع آوری گردد.
1-اطلاعات در خصوص جنبه های کمی آموزش و پرورش مانند:
- میزان ثبت نام کودکان زیر 6 سال در مراکز پیش دبستانی و کودکستانها
- نرخ ثبت نام در سطح آموزش ابتدایی برای کودکان واجب التعلیم
- نرخ ثبت نام در سطوح آموزش راهنمایی و متوسطه
- میزان ترک تحصیل و تکرار پایه در هر سال و در سطوح مختلف آموزش ابتدایی
- نرخ پوشش تحصیلی جهت کودکان استثنایی
- میزان نسبت دانش اموز به معلم در پایه های و سطوح مختلف تحصیلی
- متوسط سطح تحصیلات معلمان در هر یک از سطوح و رشته های تحصیلی در هر سال
- تعداد پذیرفته شدگان دوره متوسطه در دانشگاهها بر حسب رشته تحصیلی فارغ التحصیلان دوره متوسطه در هر سال
- میزان سرانه فضای آموزشی

2-اطلاعات در خصوص جنبه های کیفی آموزش و پرورش مانند:
علاوه بر جمع آوری داده های کیفی برنامه ریزان باید در خصوص جنبه های کیفی آموزش و پرورش اطلاعات لازم را گردآوری نمایند. مانند:
- چگونگی تدریس در کلاسهای درس
- مطلوبیت محتوای برنامه های درسی
- کیفیت مدیریت نظام آموزشی
- میزان گرایش به استفاده از نوآوریهای آموزشی
- وضعیت تحقیق در مسایل آموزشی و میزان کاربست یافته های حاصل از تحقیقات به عمل آمده
- سیاستهای کلان توسعه جامعه در آینده
- چشم اندازهای آینده علوم و فن آوری در جهان
پس از دستیابی به اطلاعات لازم برنامه ریزان وضعیت موجود نظام آموزشی را به مدد شاخصهای خاص و استانداردهای شناخته شده مورد ارزشیابی قرار میدهند و بر اساس اطلاعات بدست آمده از عملکرد آ.پ تنگناها ، نقاط قوت نیز نقاط ضعف نظام آموزشی را تشخیص می دهند. مثلا از جمله نقاط ضعف نظام آموزشی حاضر می توان به نارسایی عدم انعطاف در محتوی و شیوه های برنامه های درسی تمرکز گرایی و فقدان نقش موثر تحقیقات در سیاستگذاریهای اموزشی اشاره نمود. و از جمله نکات قوت نظام اموزشی کشور افزایش تعداد دانش آموزان تحت پوشش آ.پ با توجه به رشد جمعیت اشاره نمود که درسال 1372 رشد جمعیت دانش آموزی (6.2%) دو برابر رشد جمعیت کشور (3.1%) بوده است.
ب:مرحله فعالیتهای تدوین برنامه
پس از آنکه برنامه ریزان آموزشی به کمک آمار و اطلاعات و استفاده از شاخص ها و معیارهای ارزشیابی تصویر روشنی از وضع موجود نظام آموزش و پرورش ترسیم کردند باید برای تهیه برنامه توسعه و گذر از وضع موجود و رسیدن به وضع مطلوب فعالیتهای تدوین برنامه را آغاز کنند.
فعالیتهای تدوین برنامه فرایندی پیچیده و طولانی و شامل مراحل مختلفی می باشند .که مهمترین این مراحل به شرح ذیل می باشند:
1- انتخاب اهداف
2- انتخاب خط مشی ها
3- تشخیص نیازها و تعیین اولویتها
4- تهیه برنامه عمل
5- اجرا، نظارت ، ارزیابی و تعدیل برنامه
1:انتخاب هدفها
برنامه ریزان باید مقاصدی که مورد نظرشان است را از پیش مشخص نموده و آنگاه برای تهیه برنامه اقدام نمایند. البته آموزش و پرورش هر ملتی دارای اهداف و مقاصد آرمانی و همینطور در هر دوره زمانی دارای هدفهای کمی معینی است.
1.1: هدفهای آرمانی (کیفی )
هدفهای آرمانی جنبه کمی و مقداری ندارند و از آنها به عنوان اهداف کیفی یاد می شود. این هدفها منبعث و متاثر از جهانبینی حاکم بر جامعه هستند و وصول به آنها به مثابه تحقق آرمانهای جامعه می باشد. نمونه هایی از اهداف کیفی که در برنامه دوم توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی کشورمان منظور شده است:
- پرورش جنبه های فرهنگی رفتار دانش آموزان و تعمیق معرفت دینی و تقویت نظام ارزشی اسلامی در آنان
- افزایش مشارکت مردم در توسعه آموزش در کلیه سطوح آموزشی
2.1:اهداف کمی:
هدفهای کمی هدفهایی هستند که در مدت زمان معینی قابل تحقق می باشند. نمونه هایی از اهداف کمی که در برنامه دوم توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی کشور (1378-1374) منظور شده است:
- تعداد دانش آموزان دوره راهنمایی از 4527000 نفر در سال 1372 به 5450000 نفر در سال 1377 افزایش یابد.
- تعداد دانشجویان کارشناسی و بالاتر 1033000 نفر در سال 1372 به 1239000 نفر در سال 1377 افزایش یابد.
سیاستهای آموزشی
برخی از مولفان کتب برنامه ریزی به جای اهداف آرمانی یا کیفی از سیاستهای آموزشی سخن به میان می آورند. و شناخت سیاستهای آموزشی را مقدم بر تعیین اهداف آموزی می دانند و عقیده دارند که سیاستهای آموزشی عباراتی کلی هستند که از تفسیر آنها اهداف آموزشی به دست می اید و نهایتا در فرایند برنامه ریزی سیستمهای آموزشی به هدفهای مشخص تبدیل می شوند.
به عنوان مثال :
همگانی کردن آموزش پرورش یک سیاست کلی است که از تفسیر آن می توان اهداف آموزشی زیر را استنباط نمود.
فراهم آوردن امکانات آموزش رسمی جهت کودکان در گروهای سنی خاص کاهش یا حذف نابرابری های اموزشی بین پسران و دختران در مناطق شهری و روستایی و در مجموع می توان گفت سیاستهای آموزشی را معادل اهداف کلی و کیفی قابل تبدیل به هدفهای کمی است.
2-انتخاب خط مشی ها
پس از روشن شدن اهداف کیفی و کمی برنامه ها باید خط مشی آموزشی را نیز مشخص نمود. معمولا خط مشی ها خطوط اصلی حرکت به سوی اهداف مورد نظر را تعیین می کنند در تعریف خط مشی گفته اند که خط مشی عبارت است از مقایسه و انتخاب یک مسیرهایی که وصول به اهداف مورد نظر را میسر می سازد.
مثلا برای رشد صنایع کشور از دیدگاهی خط مشی های زیر می توانند مورد نظر باشند:
- فروش نفت بیشتر و تامین ارز مورد نیاز برای خرید کالاهای سرمایه ای
- استقراض خارجی
- سوق دادن منابع ارزش از سایر بخشها به بخش صنایع
در زمینه مسائل آموزشی اگر گسترش و تقویت زبان فارسی در مناطق دوزبانه کشور یکی از اهداف کلی باشد. برای تحقیقث اهداف فوق الذکر خط مشی های زیر می توانند مورد نظر باشند:
- تشکیل کلاسهای یک ماهه آمادگی قبل از شروع آموزش ابتدایی برای کودکان نوآموز پایه اول ابتدایی مناطق 2 زبانه
- تاسیس کودکستان در مناطق دو زبانه با تاکید بر آموز زبان فارسی
- تشخیص نیاز و تعیین اولویتها در جوامع
برنامه های آموزشی مختلف تحت تاثیر عوامل مختلف از جمله نیازها قرار می گیرد. چرا که وصول اهداف آ.پ مستلزم در اخترا داشتن امکانات و منابع گوناگونی از جمله منابع مادی و انسانی است. بنابراین هر جامعه ای هر قدر هم غنی باشد باز با محدودیتهایی در زمینه امکانات و منابع مواجه خواهد شد.
و در نتیجه نمی توانند همزمان به همه اهداف خود برسند. بنابراین برنامه ریزان ناگزیرند بین برنامه های خود قائل به تعیین اولویت شوند. مثلا اگر در جمعه ای توسعه سریع اقتصادی در اولویت باشد. و رسیدن به این هدف تربیت تعداد بیشتری از نیورهای انسانی را با مهارتهای فنی ایجاب نماید در این صورت اگر از منابع مالی برای توسعه آموزش و پرورش محدودیت وجود داشته باشد. برنامه ریزان ناچارند توسعه بخشهایی از آ.پ را به نفع توسعه آموزشی فنی محدود و وصول به این هدفها را بر اهداف مشابه ارجحیت دهند.
تهیه برنامه عمل
بعد از مشخص شدن اهداف کیفی و کمی و انتخاب خط مشی ها و اولیتها برنامه ریزان باید نسبت به تهیه برنامه عمل اقدام نمایند برنامه عمل یا اجرایی در واقع نقشه و طرح دقیق اقدامات و عملیاتی است که باید در آینده صورت گیرد. در این مرحله اهداف کلی برنامه با توجه به خط مشی ها در قالب اهداف جزیی و احتمالا کمی بیان می شود و همچنین در این مرحله با در نظر گرفتن امکانات موجود زمان اجرای فعالیت ها مشخص می شود و بر این اساس مثلا هر گاه بخواهیم نسبت به تهیه یک برنامه عمل در خصوص توسعه آموزش ابتدایی برای یک دوره 5 ساله اقدام کنیم. بلاید با توجه به اهداف مورد نظر تعداد دانش آموزانی که قرار است در هر سال تحت تعلیم قرار گیرند، تعداد معلمان و کارکنان آموزشی و اداری و نیز فضا و تجهیزات آموزشی مورد نیاز و بالاخره میزان منابع مالی لازم جهت اجرای برنامه را برآورد نماییم.
برنامه عمل توسعه آموزش ابتدایی شامل مراحل زیر است:
- پیش بینی جمعیت کودکان واجب التعلیم:
برنامه ریزان در این مرحله باید به بررسی عوامل موثر در رشد جمعیت ،پیش بینی تعداد دانش آموزان پایه های اول و بالاتر، محاسبه نرخ ارتقاء ،محاسبه نرخ ترک تحصیلی و ... بپردازند.
- نیروی انسانی و پیش بینی آن:
وزارت آ.پ شامل کارکنان بخشهای آموزشی و پرورشی اداری و خدماتی می باشند. نیروی انسانی بخش آموزش و پرورش را معلمان ، مربیان و مدرسان شاغل به تدریس در مدارس ، مراکز پیش دانشگاهی و تربیت معلم تشکیل می دهد. نیزوی انسانی بخش اداری و خدماتی شامل کارکنانی هستند که در موسسات آموزشی مذکور ، ادارات آ.پ مناطق یا استانها و نیز دفاتر ستادی وزارتخانه مشغول می باشند.
- برنامه ریزی فضاهای آموزشی:
در این مرحله برنامه ریزان با توجه به ضوابط مکان یابی و ساختن فضای آموزشی ، سرانه فضای آموزشی برای تامین فضاهای آموزشی مورد نیاز برنامه های لازم را تدیون خواهند نمود.
- برنامه ریزی تجهیزان آموزشی
برنامه ریزان برنامه های لازم را جهت برآورد نیازها طراحی ، ساخت ، نصب و بالاخره بهره برداری و تجهیزات اموزشی تدیون خواهند نمود.
- برآورد هزینه های آموزشی
بطور کلی هزینه های آموزشی را می توان به دو دسته هزینه های سرمایه ای (عمرانی) و هزینه های جاری تقسیم نمود. از جمله هزینه های سرمایه ای که جهت ایجاد یا بدست اوردن دارائی های ثابت انجام می گیرد. می توان به هزینه خرید و ساخت – هزینه ساختمان مدارس و ... اشاره نمود.
از جمله هزینه های جاری که مصرفی و کم دوام هستند میتوان به حقوق کارکنان اداری و آموزشی هزینه خرید تجهیزات کم دوام مانند : خرید کتاب ، دفتر ، لوازم مصرفی آموزشی اشاره نمود.
ضرورت هماهنگی بین برنامه ریزی آموزشی و درسی
در برنامه ریزی آموزشی از تهیه و تدوین محتوای برنامه درسی که به طور مستقیم به تحقق اهداف کمی برنامه های آموزشی کمک می کند. کمتر سخنی به میان می آید. واقعیت این است که برنامه ریزی درسی و آموزشی جدا از یکدیگر نیستند بلکه در کنار هم هستند. آشنایی برنامه ریزان اموزشی نسبت به محتوا و نوع درس و فعالیتهای کلاسی تعیین کننده ویژگیها و خصوصیات وسایل و تجهیزات کمک آموزشی و فضای آموزشی است.
5-اجرا، نظارت ، ارزیابی و تعدیل برنامه :
وقتی برنامه ای طراحی ، تنظیم و به اجرا گذاشته می شود اغلب این احتمال وجود دارد که تمام یا بخشهایی از بنامه به دلایلی همچون تنگناهای اقتصادی ، تحولات سیاسی ، موانع اداری یا عوامل غیر مترقبه به اجرا در نیاید و یا اجرای آنها با مشکل موجه شود. از این رو برنامه ریزان باید همواره مسئله نظارت و نحوه اجرای برنامه ها را مورد توجه قرار دهند و با وضع تدابیر لازم، موانع اجرای برنامه ها را شناسایی و نسبت به رفع آنها اقدام نمایند. علاوه بر این در مواردی که مشکلات فوق درمیان نباشد و اجرای برنامه ها در شرایط عادی صورت گیرد باز لازم است که میزان تحقق اهداف برنامه ها مورد توجه باشد. به سخن دیگر جهت تعیین حدود موفقیت برنامه ها باید میزان پیشرفت آنها مورد ارزیابی قرار گیرد لازم به ذکر است که در خصوص ارزیابی الگوهای مختلفی وجود دارند که تنها به الگوی (گذاشت – برداشت) که آ.پ را به عنوان یک دستگاه تولیدی تلقی می کند اشاره می نماییم.
آموزش و پرورش به عنوان یک نظام تولیدی (الگوی گذاشت ، برداشت):
معمولا در مبادلات صنعتی و تولیدی هر دستگاه صنعتی یا تولیدی مواد (یا خدماتی) را از دیگر بخشها میگیرد و در آنها تغییر و تحولاتی ایجاد می کند بعد آنها را به عنوان محصول به بخشهای دیگر جامعه تحویل می دهد. هر چند که نظام اموزشی با موسسات صنعتی تفاوت اساسی دارد اما آ.پ رسمی همچون هر موسسه تولیدی عاملی را دریافت می کنند که به آنها عوامل ورودی یا در رونداد می گویند داشن آموزان به عنوان بخشی از این عوامل ورودی در درون نظام آموزش تحت تاثیر اعمالی که آنرا تعلیم و تربیت می نامند. تغییر و تحولاتی در آنها ایجاد شده و بعد بعنوان بازده یا برونداد به بازار کار و جامعه تحویل داده می شوند.
به عبارتی دیگر در این الگو دانش اموزان ، معلمان ، منابع مالی و برنامه های درسی را داده یا گذاشته می نامند. دانش اموزان طی یک فرایند تحت تاثیر برنامه های درسی آشکار و پنهان ، جو مدرسه و رفتار معلمان قرار می گیرند و تغییراتی درآنها ایجاد می شود بنابراین هنگامیکه آنها تحصیلاتشان را به پایان می رسانند و از نظام آموزشی خارج می شوند نهایتا دانشها ، مهارتها ، گرایشها ، اعتقادات ، طرز تفکر ، عادات و در مجموع رفتارهای خاصی را کسب می کنند لذا فارغ التحصیلان نظام آموزشی با چنین مجموعه ای از اکتسابات ، بازده یا برداشت تلقی می شوند. بر این اساس اگر آ.پ را یک نظام تولیدی تلقی کنیم باید هم از کارایی درونی و هم از کارایی بیرونی آن ارزیابی بعمل آوریم. بطور کلی ارزیابی تعدیل برنامه ها در چرخه تولید است.
ارزیابی کارایی درونی
منظور از ارزیابی کارایی درونی این است که دریابیم با توجه به امکانات ، منابع ، و مدت زمانی که جهت تحصیل دانش اموزان در هر پایه تحصیلی در نظر گرفته شده است. توفیق دانش اموزان چگونه بوده است و در این ارزیابی از شاخصهایی چون نرخ ترک تحصیل و مردودی ، میزان اتلاف ماندگاری و متوسط طول تحصیلی استفاده می شود.
ارزیابی کارایی بیرونی
بر اساس برنامه های آموزشی ، اهدافی از پیش مشخص می شوند انتظار می رود که پس از به اجرا درآوردن برنامه ها دانش آموزان دانش ها ، مهارتها ، گرایش ها و عادات معینی را کسب نمایند و سرانجام آثار اکتسابات و آموخته ها در رفتار آنها تجلی نماید. بنابراین می توان نتیجه گرفت:
تغییراتی که به دنیال اجرای برنامه ها و فعالیتهای آموزشی در ابعاد مختلف رفتار دانش اموزان ایجاد می شود معرف کارایی بیرونی برنامه های آموزشی است. هر اندازه تغییرات ایجاد شده در دانش اموزان با اهداف از پیش تعیین شده همسو باشد می توان گفت که برنامه ها از کارایی بیشتری برخوردار هستند.