آشنايى با روش تحليل محتوا
چكيده
تحليل محتوا يك مورد خاص در تحقيق مشاهده اى و تحقيق تاريخى اسنادى محسوب مى شود و از نظر ماهيت، پژوهشى كمّى است كه از طريق آن محتواى كيفى منابع مورد بررسى طى دستكارى هاى آمارى به داده هاى كمّى تبديل مى شود. اين روش سابقه اى طولانى دارد كه آثار آن را مى توان در تحليل كتب دينى مانند انجيل و قرآن ديد، اما به صورت علمى در قرن اخير و با بررسى و تحليل مطبوعات دنبال شده است و به حوزه هاى گوناگون علمى گسترش پيدا كرده است. اين روش را مطالعه عينى، كمّى و سيستماتيك فرآورده هاى ارتباطى (محتواى آشكار پيام) براى رسيدن به تفسير پيام، تعريف كرده اند. هدف هاى اصلى آن را مى توان در تحليل ويژگى هاى پيام، تحليل پيشينه اى پيام و تحليل پى آمدهاى پيام خلاصه كرد. يكى از مهمترين انواع آن، تحليل محتواى مقوله اى است كه در آن ابتدا متن (انواع پيام ها مثل فيلم، مجله و...) مورد نظر به اجزايى تجزيه مى گردد، سپس با تقسيم اجزا به طبقات گوناگون، فراوانى هر طبقه شمارش و درصدگيرى مى شود و در پايان آن درصدها تحليل مى گردند.اين مقاله به منظور آشنايى پژوهشگران با اين روش تهيه شده است.
مقدمه
روش هاى تحقيق را بر اساس معيارهاى گوناگونى مى توان طبقه بندى نمود؛ از جمله: بر اساس هدف (بنيادى، كاربردى و توسعه اى)؛ بر اساس زمان گردآورى (تاريخى، پيمايشى و آزمايشى)؛ بر اساس ماهيت داده ها (كمّى و كيفى)؛ و بر اساس ويژگى هاى موضوع.1
يكى از متداول ترين طبقه بندى هاى روش هاى تحقيق، طبقه بندى بر اساس ماهيت داده هاى پژوهش است. بر اين اساس، تحقيقات به دو گروه تحقيقات «كمّى» و «كيفى» طبقه بندى مى شوند. اين تحقيقات به روش هاى گوناگونى انجام مى گيرند كه در جدول شماره يك به آن ها اشاره شده است.2
جدول 1 ـ انواع روش هاى تحقيق
انواع روش هاى تحقيق
كمّى كيفى
روش آزمايشى مطالعه ميدانى
روش پيمايشى مطالعه موردى
تحليل محتوا تحليل گفتمان
تحليل داده اى اِسنادى يا كتابخانه اى
همان گونه كه در جدول مشاهده مى شود تحليل محتوا يكى از انواع روش هاى كمّى است. اين روش على رغم داشتن تفاوت هايى با ساير روش هاى تحقيق كمّى، وجوه مشتركى نيز با آن ها دارد. در ذيل به برخى از اين وجوه مشترك اشاره مى گردد:
1. اطلاعات يا كمّى اند و يا در صورت كيفى بودن، محقق آن ها را تبديل به كمّى و dataمى كند؛
2. با روش هاى آمار تجزيه و تحليل مى شوند؛
3. چون اطلاعات كمّى هستند، آن ها را در قالب جدول ماتريس داده ها تنظيم مى كنند.3
1. تاريخچه تحليل محتوا
از عمر اصطلاح تحليل محتوا به صورت علمى آن بيش از پنجاه سال نمى گذرد، اما ريشه تاريخى آن به آغاز كاربرد آگاهانه انسان از نمادها و زبان برمى گردد.4 اولين كند و كاو تجربى محتواى ارتباطات به مطالعات الهيات در اواخر سده هفدهم برمى گردد؛ هنگامى كه كليسا نگران گسترش مطالب غير مذهبى در روزنامه ها بود. از آن زمان به بعد اين كند و كاو تجربى به حوزه هاى ديگر نيز كشيده شد.5
در آستانه قرن بيستم با افزايش محسوس در توليد انبوه كاغذ روزنامه در آمريكا، توجه به ارزيابى بازارهاى انبوه و افكار عمومى پديد آمد. پس از جنك جهانى تحليل محتوا به تعدادى از رشته هاى علمى دامن گسترد.
براى نمونه، در روانشناسى، تحليل محتوا كاربردهاى متعددى پيدا كرد؛ از جمله:
1. تحليل مكالمات براى كشف ويژگى هاى انگيزشى، روان شناختى يا شخصيتى افراد؛
2. بررسى فرآيند ارتباطات مثل تحليل فرايند تعامل رفتار گروه ها.6
همچنين در پژوهش هاى علوم تربيتى براى بررسى هاى مربوط به محتواى كتاب هاى درسى از اين روش استفاده مى شود.7
خلاصه اينكه امروزه تحليل محتوا به روشى علمى تبديل گرديده و نويد بخش به ثمر نشستن استنباط هايى شده است كه اساسا از داده هاى كلامى نمادين و ارتباطاتى به عمل مى آيند و در موضوعات اساسى روان شناسى، جامعه شناسى، علوم تربيتى، ارتباطات، سياست و ... شمول يافته اند.8
كار تحليل محتوا از لحاظ جهت گيرى اساسا تجربى است، و فراتر از بررسى موضوع، پيوند تنگاتنگى با برداشت هاى جديد از پديده هاى نمادين دارد. امروزه تحليل محتوا روش شناسى مختص به خود را به وجود آورده است كه محقق را قادر مى سازد به ارزيابى انتقادى از طرح تحقيق وبه طور مستقل از نتايج آن بپردازد.

2. تعريف روش تحليل محتوا
تحليل محتوا از رويكردى خاص براى تحليل داده ها برخوردار است. اين رويكرد خاص عمدتا ناشى از نحوه تلقى از موضوع تحليل (محتوا) مى باشد. تحليل محتوا را تكنيكى پژوهشى براى استنباطِ تكرار پذير و معتبرِ از داده ها در مورد متن آن ها تعريف كرده اند.
برنارد برلسون تحليل محتوا را «روشى براى مطالعه عينى، كمّى و سيستماتيك فرآورده هاى ارتباطى (محتواى آشكار پيام) جهت رسيدن به تفسير» تعريف كرده است.9 در اين تعريف بر سه واژه «عينيت»، «كمّيت» و «سيستماتيك بودن» تأكيد شده است. «عينيت» اشاره به اين دارد كه اين پژوهش بر اساس قواعد، احكام و روش هاى مشخص انجام مى گيرد. بنابر اين، به منظور اجتناب از سوگيرى نظر محقق در فرآيند تحقيق مى بايست تحقيق توسط مجموعه صريح و مشخصى از قواعد هدايت شود.10
«نظامدار و سيستماتيك بودن» آن نيز بدين معناست كه مطالعه علاوه بر روشمندى، دايره شمول و طرح محتوا يا مقوله ها بر طبق قواعد كاربردى ثابتى مشخص شده است. بايد توجه داشت كه دو شرط عينيت و نظامدار بودن، قابليت تكرار اين روش را مى رساند، به گونه اى كه ساير پژوهشگران نيز بتوانند با استفاده از روش هاى يكسان و اطلاعات مشابه، به نتايج مشابهى برسند.11
از آن رو كه هدف، تحليل محتواى پيام ها در قالب عبارت هاى عددى و در نتيجه، استفاده از فنون كمّى است كه قابليت اين روش را افزايش مى بخشد، بايد داده هاى ما به صورت كمّى (درصد و شمارش) تبديل شود. در غير اين صورت، تحليل محتوا نيست.12
در اين روش، پژوهشگر ارتباط مستقيم با پيام ها دارد و تنها به سراغ محصولات ارتباطى نظير: روزنامه ها، كتاب ها، گزارش ها، نظر سنجى ها، فيلم ها، سريال ها، نامه ها، خاطرات، عكس ها و سخنرانى ها مى رود و با فرستنده پيام و انسان ها به طور مستقيم در ارتباط نيست. اين مهم ترين وجه تمايز بين اين روش با ساير روش هاست. از اين رو روش مزبور روش بدون واكنش، مزاحمت و عكس العمل دانسته اند؛ چون كارى با مردم ندارد.
3. هدف از تحليل محتوا
در ابتدا روش تحليل محتوا تنها در تحليل ويژگى هاى پيام به كار مى رفت. در اين زمينه دو مسئله مطرح بود: يكى، دلالت؛ يعنى رابطه بين دليل و مدلول كه همان بررسى معنا و مفهوم و جنبه شناختى پيام مى باشد و ديگرى، بررسى سبك و ساخت پيام يا جنبه زيبا شناختى آن.
يكى از مسائلى كه امروزه در مورد تحليل محتوا مطرح مى باشد اين است: آيا مى توان با تحليل پيام، به جز ويژگى هاى خود پيام، اطلاعاتى را نيز درباره فرستنده، گيرنده، اثر و چرايى آن نيز به دست آورد؟ پاسخ اين پرسش كم و بيش مثبت است.
به طور كلى مى توان گفت: تحليل محتوا يكى از اهداف زير را دنبال مى كند:
ـ تحليل ويژگى هاى پيام به منظور توصيف آن و پاسخ به پرسش هاى «چه خبرى؟»، «به كه؟» و «چگونه؟»؛
ـ تحليل پيشينه اى پيام به منظور توصيف فرستنده و پاسخ به پرسش هاى «كه؟» و «چرا؟»؛
ـ تحليل پى آمدهاى پيام به منظور شناختن أثر آن روى مخاطب كه پاسخ به پرسش«با چه اثرى؟»13
4. انواع تحليل محتوا
معروف ترين انواع پژوهش تحليل محتوا عبارتند از:
1. تحليل محتواى مقوله اىCatagorical) )؛
2. تحليل محتواى ارزيابىEvaluative) )؛
3. تحليل محتواى تفاهم يا همبستگىCorrelative) ).
نمودار 1 ـ انواع تحليل محتوا

1ـ4. تحليل محتواى مقوله اى
از ميان سه نمونه مزبور تحليل محتواى مقوله اى بيش از بقيه معروف است و در ايران در برخى از پژوهش ها تنها از آن استفاده شده است.
در اين روش ابتدا متن مورد نظر (انواع پيام ها مثل فيلم، مجله و...) را به اجزايى تجزيه مى كنند. سپس اجزا را به طبقاتى تقسيم مى نمايند، و با شمارش فراوانى هر طبقه، درصد آن ها را مشخص و در پايان، آن درصدها را تحليل مى كنند. مثال هاى زير، نمونه هايى از اين روش مى باشند:
مثال اول: يك پژوهشگر مى خواهد بررسى كند كه هر يك از موضوعات سياسى، اقتصادى، مذهبى، اجتماعى، علمى، ورزشى وساير موضوعات چند درصد از برنامه هاى تلويزيون را به خود اختصاص داده است تا از اين طريق نقش اين رسانه را در فرهنگ سازى در خوزه هاى مختلف بدست آورد. براى اين كار، ابتدا اجزا را طبقه بندى مى كند و هر كدام را يك واحد قرار مى دهد. واحد مى تواند يك برنامه، يك سكانس، يا كدام پلان باشد. سپس طبقه هاى فوق را درصدبندى مى كند؛ مثلاً، برنامه سياسى 20 درصد، اقتصادى 30 درصد، اجتماعى 15 درصد و سپس اين درصدها را تحليل مى كند.
مثال دوم: پژوهشگرى تصميم گرفته است بررسى كند كتاب هاى درسى ابتدايى چه هنجارهاى جنسيتى را به طور مستقيم تلقين مى كنند و در آن ها چه فعاليت هايى براى زنان و مردان ترسيم شده است. به اين منظور، تصاوير و مطالب مرتبط با اين فعاليت ها را بر اساس نوع فعاليت زن ها و مردها طبقه بندى مى نمايد سپس آنها را درصد بندى كرده و در نهايت، نتيجه مى گيرد. كه مثلاً مشاغل پيچيده، سخت، علمى و مديريتى به مردها نسبت داده شده است و مشاغل پايين تر و خانوادگى به خانم ها؛ يعنى به طور ضمنى اين مطلب در ذهن دانش آموزان تلقين مى شود كه كارهاى ساده مربوط به خانم هاست و كارهاى پيچيده و سخت مربوط به آقايان.
مثال سوم: تعدادى پژوهشگر مى خواهند نامه هاى افرادى را كه در شرف خودكشى بوده اند مورد بررسى قرار دهند تا از اين طريق بتوانند نامه هايى را كه به طور جدى تهديد به خودكشى كرده اند (چه در عمل خود كشى كرده باشندو چه نكرده باشند) شناسايى و مشخص نمايند آيا آن ها توسط خود مقتول نوشته شده اند يا ديگران؟
بدين منظور، اين نامه ها و نامه هاى معمولى را از ابعاد گوناگون، از جمله نسبت تعداد صفات، قيدها، افعال و اسامى به كار برده شده، مورد بررسى قرار مى دهند و به اين نتيجه مى رسند كه افرادى كه قصد خود كشى دارند در نامه ها خود بيشتر از صفت و قيد استفاده كرده اند تا فعل و اسم. علت بيشتر بودن نسبت صفت و قيد به اسم و فعل اين است كه افرادى كه دست به خود كشى مى زنند در يك بحران روحى، عاطفى و احساسى به سر مى برند و تعادل روحى خود را از دست داده اند و به همين خاطر در نوشتن و حرف زدن، بيشتر صفت و قيد به كار مى برند تا اسم و فعل و از واژه هايى همچون بيچاره ترين، بى كس ترين، تنهاترين و بدبخت ترين زياد استفاده مى كنند. 14 بنابراين، از طريق تحليل محتوا و بررسى و طبقه بندى جملات و قيد و صفت ها و اسم و فعل ها مى توان فهميد كه كدام نامه مربوط به افراد در شرف خودكشى است.
مراحل پژوهش تحليل محتوا
گذشته از مراحل عمومى پژوهش كه شامل انتخاب موضوع، مطالعه اوليه و اكتشافى، تهيه طرح تحقيق و... است، مهمترين مراحل پژوهش تحليل محتوا عبارتند از:
1ـ تعريف و تعيين متغيرها
در اين پژوهش مانند هر پژوهش ديگرى بايد سؤال و متغير اصلى مورد پژوهش مشخص شود. نكته مهم اين است كه پژوهشگر ممكن است به بررسى يك متغير بپردازد؛ مانند بررسى موضوع برنامه هاى تلويزيون، يا به بررسى چند متغيّر مثل طبقه بندى كردن برنامه هاى تلويزيون بر اساس موضوع، فرم، ارزشى بودن، ايرانى يا خارجى بودن.
جدول 2 ـ متغيرها
رديف متغير رده ها واحد تحليل
1 موضوع سياسى، اقتصادى، دينى و غيره برنامه
2 قالب (فرم) اخبار، مستند، فيلم، سريال و غيره برنامه
3 رعايت موازين اسلامى رعايت شده
رعايت نشده
كم متوسط، زياد صحنه
2ـ تعريف و تحديد اسناد بعد از انتخاب سؤال و متغير تحقيق، بايد مجموعه اى از اسناد يا پيام ها را كه مى توان با كمك آن ها به اين سؤال پاسخ داد تعريف، مشخص و جمع آورى كرد. براى مثال، اگر هدف بررسى نظرات بيان شده در مورد نظام جديد آموزشى در يك سال اخير باشد، بايد تمام مقاله ها ومدارك انتشار يافته در باره اين موضوع را كه در طول مدت مورد نظر انتشار يافته اند جمع آورى كرده، مورد بررسى قرار داد. 15 در حقيقت، اين مجموعه جامعه آمارى را كه بايد مورد ارزيابى قرارگيرد مشخص مى نمايد.
3ـ رده بندى و رمزگذارى
رده بندى و كد گذارى دو اقدام لازم و ملزوم در تحليل محتوا مى باشند. مثلاً اگر درصدد تحليل محتواى رمان هاى منتشره در يك دوره ده ساله باشيم، نخست عوامل موضوعى ياz محتوايى رمان ها را به چند مقوله يا رده تقسيم مى كنيم؛ رمان هاى ادبى، عشقى، عرفانى، افسانه اى، حماسى، سياسى، اجتماعى، دينى و مانند آن. اصطلاحا به هر يك از اين مقوله ها يك رده مى گويند.
بعد از رده بندى، براى هر يك از اين مقوله ها يك كد و رمز در نظر مى گيريم. 16 رمز گذارى فرآيندى است كه به وسيله آن داده هاى خام به صورت منظم در واحدهايى كه امكان توصيف دقيق محتوا را فراهم مى آورد قرار مى گيرد.17
يكى از انتخاب هاى مهم در رمزگردانى و رده بندى تعيين شاخص ها18 و واحد تحليل است:19
واحد تحليل: واحد تحليل (واحد بررسى) بخش خاصى از محتواست كه مورد تحليل قرار مى گيرد. واحد بررسى از يك تحليل به تحليلى ديگر متفاوت است و با توجه به نوع پيام تعيين مى شود. اگر پيام ما مكتوب باشد، واحد تحليل مى تواند كلمه، عبارت، مضمون، جمله بندى و مطالب مقاله باشد. در تحليل از حروف كمتر استفاده مى شود.
اگر پيام فيلم يا سريال باشد، واحد تحليل فريم، پلان، صحنه، سكانس، قسمت و كل برنامه، انتخاب مى شود.
انواع واحد تحليل
پژوهشگر پيش از رمز گذارى بايد واحدهاى آن را تعيين كند. واحد تحليل محتوا انواع متعددى دارد؛ از جمله «واحد ثبت» و «واحد فحوا».
«واحد ثبت» بخشى از متن است كه پژوهشگر هنگام مطالعه هر گاه با آن برخورد مى كند، با توجه به هدفى كه دارد، به آن يك كد اختصاص مى دهد. بنابراين، وقتى متن مكتوب را تحليل مى كند اگر واحد ثبت كلمه باشد هر بار كه به كلمه مورد نظر برخورد كرد، كد مخصوص را به آن مى دهد. براى مثال، اگر پژوهشگرى سر مقاله هاى روزنامه هاى معروف را تحليل محتوا كند و بخواهد گرايش سياسى آن ها را تحليل كند، كلماتى مانند: دموكراسى، آزادى و مردم سالارى را كه نشان دهنده گرايش سياسى خاصى است در نظر گرفته، به آن ها كد خاصى مى دهد. هر گاه در متن به اين واژه ها برخورد كرد آن كد را مى نويسد و با توجه به درصد كاربرد آن واژه ها، مشى سياسى آن روزنامه را مشخص مى كند.
يا مثلاً، براى تحليل و بررسى رعايت موازين شرعى (روابط زن و مرد) در فيلم هاى تلويزيون، بر اساس واحد تحليل صحنه براى هر نوع رابطه يك كد اختصاص داده مى شود. براى مثال، به هر يك از گزينه هاى «اصلاً رعايت نمى شود»؛ «تا حدّى رعايت مى شود» و «كاملاً رعايت مى شود» يك كد خاصّ مى دهيم. در اينجا هر نوع روابط زن و مرد يك واحد ثبت است.
پژوهشگر در هر صحنه كه برخورد زن و مردى رخ مى دهد نوع رابطه را كد گذارى مى كند و بر اساس درصدى كه به دست مى آيد به تجزيه و تحليل پراخته، نتيجه گيرى مى كند.
جدول 3 ـ متغيرهاى رعايت موازين شرعى در روابط زن و مرد در برنامه هاى صدا و سيما
نوع متغير كد تعداد كاربرد
كاملاً رعايت شده 1 1X
تا حدى رعايت شده 2 2X
اصلاً رعايت نشده 3 3X

يا مثلاً در تحليل نامه هايى كه تهديد به خود كشى كرده اند، به واحدهاى ثبت «اسم»، «فعل»، «صفت» و «قيد» كد داده و به بررسى نسبت آن ها پرداخته مى شود.
جدول 4 ـ متغيرهاى بررسى نسبت اسم، فعل، صفت و قيد در نامه هاى تهديد به خودكشى
واحد ثبت اسم فعل صفت قيد
كد 1 2 3 4
كاربرد x1 x2 x3 x4
اما توضيح «واحد فحوا (زمينه)»: طبقه بندى واحد ثبت بدون اشاره به زمينه اى كه آن واحد در آن ظاهر مى شود ممكن نيست. گاهى براى اينكه مشخص شود واحد ثبت چه كدى دارد، تنها مراجعه به يك كلمه مثل دموكراسى (براى مشخص كردن گرايش سياسى يك روزنامه) كافى نيست؛ چرا كه ممكن است نويسنده ديدگاهى منفى نسبت به اين واژه داشته باشد. بنابراين، بايد به بخشى از متن مراجعه نمود و بر اساس فحواى آن كدگذارى كرد.20
از اين رو، مى گويند: واحد ثبت «كلمه» است و واحد فحوا «جمله يا پاراگراف».
درست است كه اينجا به كلمه كد داده مى شود، ولى جمله را مى خوانند تا ديدگاه مثبت و منفى نويسنده نسبت به اين كلمه روشن شود.
و اگر تمام مقاله خوانده شود پس كد گذارى گردد، اعتبار بالاتر مى رود؛ زيرا هر چه واحد سطح بزرگ تر باشد تحقيق كيفى تر مى شود، ولى پايايى پايين مى آيد و به عكس، هر چه واحد تحليل كوچك تر شود تعريف كمّى تر مى شود و ذهنيت پژوهشگر در آن كمتر تأثير گذاشته و در نتيجه، پايايى بالا مى رود؛ زيرا هر پژوهشگرى تعداد كلمات را بشمارد، تعداد كدها يكسان خواهد بود.
4 نمونه گيرى از مجموعه اسناد (يا جامعه آمارى)
گفته شد جامعه آمارى ما در اينجا مجموعه افراد نيست بلكه مجموعه اسنادى است كه با سؤال و متغير تحقيق ارتباط دارد. اين جامعه آمارى مى تواند مجموعه صحنه سريال ها و فيلم هاى تلويزيون در سال 1383 يا مجموعه مقالات مربوط به نهمين انتخابات رياست جمهورى و ... باشد. در اينجا اگر جامعه آمارى بزرگ نباشد و بتوانيم همه موارد را تحليل كنيم اين كار را انجام مى دهيم، در غير اين صورت، نمونه گيرى خواهيم نمود و همان شرايط نمونه گيرى در تحقيقات كيفى بايد رعايت شود؛ يعنى نمونه معرّف جامعه آمارى باشد. براى رسيدن به نمونه معرف رعايت دو شرط لازم است: 1. از روش هاى نمونه گيرى تصادفى استفاده شود؛ 2. حجم نمونه طبق روش هاى علمى دقيق انتخاب شود.
5.كاربرد و شمارش رمزها
در اين مرحله، اينكه كدام مقوله يا مطلب بايد جزء كدام رده قرار گيرد و چه كدى بدان اختصاص يابد و اينكه بايد محاسبه شود يا خير، مورد توجه مى باشد. تحليل گرى كه در صدد است به تحليل كمّى داده هاى محتواى يك يا چند اثر بپردازد بايد عمليات كد گذارى خود را تابع مقررات مربوط به استخراج اطلاعات كند. برخى از جنبه هاى استخراج اطلاعات در تحليل محتوا عبارتند:
1. نتيجه نهايى كدگذارى تحليلگر بايد به اطلاعات عددى و كمّى و آمارى تبديل شود؛
2. تحليلگر در يادداشت بردارى خود بين واحدهاى تحليلى تفاوت قائل شود؛
3. به هنگام كدگذارى يا شماره گذارى ضرورى است تا تعداد كل و يا مأخذ شماره گذارى در نظر گرفته شود؛ مثلاً، بيان اينكه واژه «استبداد» در يك كتاب 50 بار ذكر شده است، بدون ذكر تعداد كل واژه هاى كتاب، اطلاعات مختصرى در اختيار تحليلگر مى گذارد.21
پس از كد گذارى بايد شمارش فراوانى ها يعنى تعداد هر كد در هر واحد تحليل يا كل متن آغاز شود و فراوانى هاى محاسبه شده به صورت جدول ماتريس داده ها به صورت فراوانى، درصد و نظاير آن به نمايش درآيد.
با به دست آوردن تعداد فراوانى هاى هر رده مى توان از ساير عمليات آمارى مثل تعيين همبستگى بين رده ها، ميزان و شدت آن و استفاده از مجذور كاى و مانند آن ها بهره جست.
6. تجزيه و تحليل داده ها22
در اين مرحله، ابتدا به پردازش داده هاى رمز گذارى شده به وسيله دست يا كامپيوتر پرداخته مى شود و بر اساس نتايج به دست آمده محقق مى تواند به تجزيه، تحليل، تفسير و تهيه گزارش بپردازد.23
2ـ4. تحليل محتواى ارزيابى (تحليل گفتارهاى ارزشى)
گفتارهاى ارزشى مطالبى هستند كه يك نوع جهت گيرى نسبت به موضوع دارند. اين نوع گفتارها مى تواند مطالب مقاله ها، گفتار شفاهى مردم، كتاب هاى درسى و مانند آن ها باشد. برخى مواقع لازم است تا شدت و نوع جهت گيرى اين گفتارها ارزيابى شود. در اين موارد از روش تحليل محتواى ارزشى استفاده مى گردد.
در اين روش، هر كدام از گفتارهاى ارزشى را بر حسب واحد جمله ملاحظه مى كنند و اگر جملات مركب باشد آن ها را تجزيه كرده، به صورت جملات ساده و بسيط در مى آورند. سپس اجزاى هر كدام از جملات بسيط را به موضوع، محمول، فعل و قيد تقسيم مى كنند و در پايان، با توجه به وزنى كه به موضوع، محمول، قيد و فعل مى دهند و آن وزن فاصله بين 3+ تا 3- است، نوع و شدّت اين گفتارها را مشخص مى كنند. براى مثال، اگر بخواهيم وزن ارزشى عبارت «صدام وحشيانه ترين رژيم ديكتاتورى را به وجود آورده است» را ارزيابى كنيم، ابتدا به تجزيه اين عبارت مى پردازيم.
در عبارت مزبور، «صدام»، موضوع «رژيم ديكتاتورى»، محمول «وحشيانه ترين» قيد و «به وجود آورده است»، فعل مى باشد. طبق قواعد، به هر يك از اجزاى جمله وزنى مى دهند. براى مثال، در نظام سياسى بين المللى «ديكتاتورى» بدترين صفت است، از اين روى، به آن نمره 3- و به «وحشيانه ترين» هم چون صفت عالى است نمره 3- مى دهيم و فعل «به وجود آورده است» چون مثبت است 1+ نمره داده مى شود. نتيجه نمره به دست آمده نشان دهنده ارزش منفى اين جمله است.
يادآورى: نكته اساسى در اين نوع تحقيق مشخص شدن قواعد به طور عينى است؛ چون اگر وزن دهى ذهنى باشد شرط اصلى تحقيق كه عينيت است به وجود نمى آيد. بنابراين، تصريح و مشخص كردن قواعد مهم است. مثلاً، بگوييم: اگر صفت از نوع تفصيلى باشد وزن 2+ دارد و اگر صفت عالى باشد وزن 3 + يا 3 - دارد.
3ـ4. تحليل محتواى تفاهم يا همبستگى
در تحليل همبستگى نه مثل تحليل مقوله اى به دنبال شمارش واحدها هستيم و نه مثل تحليل ارزيابى به دنبال اندازه گيرى شدت گفتارها، بلكه دنبال اين هستيم كه چه واحدهايى كنار هم قرار مى گيرند يا همديگر را دفع مى كنند. به عبارت ديگر، درصدديم تداعى مثبت و منفى واحدها را نسبت به هم بررسى كنيم بدين روى، به اين تحليل، تحليل همبستگى مى گويند. مراد از تداعى مثبت اين است كه واحدها بيش از حد انتظار كنار هم ظاهر شوند و مراد از تداعى منفى اين است كه واحدها كمتر از حد انتظار در كنار هم ظاهر شوند.
در اين نوع تحليل حتماً به دو واحد ثبت و محتوا نياز داريم. براى مثال، اگر اسناد و مداركى مورد تحليل ما باشد ممكن است واحد ثبت كلمه و واحد فحوا جمله باشد و در اينجا مى خواهيم ببينيم در يك جمله كدام كلمات بيش از حد انتظار و كدام كلمات كمتر از حد انتظار كنار هم قرار خواهند گرفت.
اين تحليل براى سبك شناسى نويسندگان و تعيين ساختارهاى جملات نويسندگان به كار مى رود؛ چون هر نويسنده يك ساختار خاصى دارد.
كاربرد ديگر آن تعيين كلمات يك متن است؛ مثلاً، براى بررسى كلماتى كه ادعا شده است از كتاب مقدس مسيحيان افتاده است از اين روش استفاده شده و بررسى كرده است آيا واژه ادعا شده با ساختار انجيل تناسب دارد يا نه؟24
كتابنامه
1. أزكيا، مصطفى، روش هاى كاربردى تحقيق، تهران: كيهان، 1382.
2. ساده، مهدى، روش هاى تحقيق با تأكيد بر جنبه هاى كاربردى، تهران: بى نا، 1375.
3. سرمد، زهره، روش هاى تحقيق در علوم رفتارى، تهران: آگاه، 1379.
4. كريپندورف، تحليل محتوا مبانى روش شناسى، ترجمه هوشنگ نايبى، تهران نشر نى 1383.
5. لورنس باردن، تحليل محتوا، ترجمه مليحه آشتيانى، تهران: دانشگاه شهيد بهشتى، 1375.
6. هولستى، ال ج آر، تحليل محتوا در علوم اجتماعى و انسانى، ترجمه نادر سالار زاده اميرى، تهران: دانشگاه علامه طباطبايى، 1373.