تعریف مشخصات تمرکز اداری: تمرکز اداری نوعی اداره کردن امور، تحت یک فرماندهی است. در نظام تمرکز، امور کشور از یک مرکز توسط وزیران که مقامات عالی تصمیم گیرنده در دستگاه دولت هستند ومعمولاً در پایتخت مستقرند اداره می شود.
محاسن و معایب تمرکز اداری
الف) محاسن ومزایای تمرکز اداری
1- در کشورهایی که افراد هنوز به حقوق وتکالیف اجتماعی خود آشنا نشده اند و وحدت ملی وسیاسی مستحکم نگردیده است، به طوری که با آزاد گذاشتن آنها احتمال تفرقه و جدایی در بین باشد برای حفظ منافع عمومی و ایجاد وحدت ملی و تقویت دولت، نظام تمرکز بهترین وسیلۀ مدیریت است.
2- تمرکز اداری بهترین وسیله برای ادارۀ امور عمومی مهم است زیرا در این نظام هزینۀ ادارۀ امور به طور عادلانه بین تمام افراد کشور تقسیم و سرشکن می گردد.
3- تمرکز اداری موجب یکنواخت و یکسان شدن موسسات و مقررات و درنتیجه سبب صرفه جویی در هزینۀ امور است.
ب) معایب تمرکز اداری
1- این نظام مدیریت، ماموران دولت را که غالباً مجبورند کورکورانه دستور مرکز را اجراء کنند و فکر ابتکار وقدرت تصمیم گیری از آنان سلب می گردد.
2- این نظام، کاغذ بازی ودیوان سالاری را رواج می دهد زیرا نمایندگان دولت مرکزی که در نقاط مختلف کشور انجام وظیفه می کنند، مجبورند در هرمورد نظر وموافقت مرکز را جلب کنند.
3- این نظام غالباً مانع حسن ادارۀ امور است زیرا ماموران دولت به جهت اینکه از مرکز منصوب می شوند وغالباً اهل محل نیستند وکمتر به امور محلی آشنا و آگاه هستند.
واگذاری اختیارات فوق العاده
نظام واگذاری اختیارات فوق العاده یا نظام عدم تراکم Deconcentration نوعی تمرکز اداری است که در آن برخی از اختیارات تصمیم گیری و ستادی به مقامات قوۀ مرکزی در شهرستان ها داده می شود و هدف از آن حذف تشریفات زاید و رفع تراکم در مرکز و تامین حسن ادارۀ امور وسرعت عمل درکارها است، در این نظام اختیار تصمیم گیری که اصولاً در نظام تمرکز اداری در صلاحیت ادارۀ مرکزی است، به ماموران و نمایندگان این قوه مانند روسای ادارات واستانداران و فرمانداران در شهرستانها تفویض می شود. این سبک اداره، در حقیقت نوعی تمرکز اداری به شمار می رود زیرا در هرصورت اعطا و واگذاری اختیارات به نفع ماموران دولت مرکزی به عمل می آید نه مقامات دیگر.
چنانکه گفته شد در این نظام اختیارات ماموران دولت در شهرستانها افزایش یافته، به همان نسبت از اختیارات قوه مرکزی کاسته می شود. چنانچه این نظام از روی اعتدال و احتیاط اعمال شود تا حد زیادی از تراکم و کندی جریان امور در مرکز کاسته شده، بسیاری از مشکلات اداری حل می شود، زیرا در این نظام ماموران بدون اینکه مکلف به کسب دستور از مرکز باشند خود به تنهایی در حدود اختیارات واگذاری تصمیم می گیرند و آن را اجرا می کنند. بعلاوه بعضی امور وجود دارد که در محل بهتر و آسانتر انجام می شود تا در مرکز زیرا نیازها در محل بهتر محسوس و معلوم است در حالیکه در مرکز، وزیر و یا معاون وی و یا مدیر کل چیزی از آن ناحیه می شنوند و بر طبق شنیده ها و گزارش ها که غالباً کمتر با حقیقت وفق می دهند و اقدام می کنند در صورتیکه اگر شخص مدیر در محل باشد شرایط و مقتضیات را به چشم می بیند و درک می کند. از این نظر نظام واگذاری اختیارات فوق العاده برای حسن اداره کشور مفیدتر است. این سبک اداره کردن امور محاسنی دارد ولی معایبش آن است که وقتی ماموری برای اداره محلی با اختیارات تام منصوب می شود به محض اینکه از پایتخت بیرون رفت ماموریتش را فراموش می کند و چنانچه دولت مرکزی ضعیف باشد قدرت قانونی خود را صرف تعدی و تجاوز می کند و نظم و انضباط ادارات محلی را فلج می سازد. علاوه براین چون هر یک از احکام و روسای ادارات محلی برطبق سلیقه خود عمل می کنند ایجاد وحدت نظر در اداره امور و تعقیب سیاست واحد در تمام کشور دشوار بلکه غیر عملی می شود و تا آنجا که ممکن است مصالح ملی فدای نظریات و منافع محلی می گردد. در هرحال این نظام بسیاری از مشکلات اداری را رفع می کند و در صورتی که در کشور دستگاه مجهزتری برای نظارت و بازرسی وجود داشته باشد بی تردید این شیوه از تمرکز محض مفیدتر خواهد بود و ماموران دولت بیشتر به محل ماموریت خود علاقه و دلبستگی پیدا خواهند کرد. همچنین باید دانست با وجود مزایایی که نظام واگذاری اختیارات دارد، قادر به تامین نیازهای اصلی مردم مناطق کشور نیست و در برخی موارد آرمان و استقلال خواهی و گرایش های دموکراتیک را ارضاء نمی کند.
عدم تمرکز اداری
عدم تمرکز اداری، نظامی است که در آن صلاحیت تصمیم گیری در باره امور به مقاماتی که کم و بیش از قوه مرکزی هستند، سپرده شده و بر چند قسم است.
الف) عدم تمرکز محلی
در ابتدای سخن باید گفت عدم تمرکز اداری را با عدم تمرکز سازمانی نباید اشتباه کرد. منظور از عدم تمرکز اداری، شرکت دادن اهالی یک ناحیه در اداره امور محلی است در حالیکه عدم تمرکز سازمانی مسئله تجمع و یا تفویض اختیارات در یک سازمانی است.
عدم تمرکز محلی یا سرزمینی عبارت است از اعطای استقلال و خود سازمانی اداری، یعنی اعطای صلاحیت تصمیم گیری به یک ناحیه و محل مانند ده یا شهر یا شهرستان و یا استان نسبت به اداره پاره ای از امور محلی و همانگونه که گفته شد هدف از آن، این است که اهالی و یا ساکنان هر محل در اداره امور محلی خود سهیم شوند و کارها بهتر اداره شود. عدم تمرکز محلی در حقیقت نوعی مردم سالاری و شرکت دادن آنها در اداره امور محلی است، بدین ترتیب که قوه مرکزی به جای آنکه تمام امور شهرستانها را به عهده بگیرد، اداره تمام یا بخشی از امور اداری محلی را به خود ساکنان محول می کند تا آنها امور مزبور را توسط شوراهایی که انتخاب می کنند، اداره کنند. در این نظام هریک از شهرستانها، شخصیت حقوقی جدا از شخصیت حقوقی دولت دارند و بودجه، سازمان و ماموران خاص خود را دارند و سازمان ها و شوراهای محلی در تمام اموری که مطابق قانون در صلاحیت آنها گذاشته شده است حق تصمیم گیری دارند ولی برای اینکه مقامات مزبور از حدود اختیارات خود تجاوز نکنند، دولت مرکزی نسبت به اعمال آنها نظارت می کند. باید خاطر نشان کرد که عدم تمرکز اداری، وحدت حقوقی و شکل حکومت را تغییر نمی دهد و آن را نباید با فدرالیسم اشتباه کرد اموری که به عهده شوراها و مقامات محلی است، تنها امور اجرایی و اداری است و آنها به هیچ وجه حق مداخله امور قضایی و یا قانونگذاری ندارند و همه از قوانین واحد تبعیت می کنند در صورتی که در نظام فدرال، دولت های عضو متحده دارای مجالس، مقننه، قوه قضاییه ، هیات وزراء و قوانین مخصوص به خود هستند.
منطقه گرایی
منطقه گرایی نوعی عدم تمرکز اداری است با این تفاوت که عدم تمرکز راه حلی برای تمرکز زدایی و سبک کردن بار دولت مرکزی است. در صورتی که منطقه گرایی نوعی راه حل برای مدیریت امور مناطق ناهمگون در یک کشور است. بدین ترتیب که معمولاً در کشورهایی که در آنها اختلافات جغرافیایی، اقتصادی یا قومی، مذهبی و زبانی وجود دارد کوشش می شود هر منطقه به صورت خود گردان بر طبق قوانین ویژه ای که از طرف دولت مرکزی وضع می شود، اداره شود و ویژگی های هر منطقه که خواست اهالی آن است حفظ گردد. منطقه گرایی از امور اداری فراتر نمی رود و وحدت حقوقی کشور محفوظ است. کشور های بلژیک، ایتالیا و اسپانیا از شماری مناطق خودگردان تشکیل شده اند چنانکه مثلاً بلژیک طبق قانون اساسی شامل سه منطقه سیاسی ( والون ، فلامان و بروکسل )، چهار منطقه زبانی ( فرانسوی، هلندی و دو زبانی بروکسل ) و سه منطقه فرهنگی ( فرانسوی ، هلندی ، آلمانی ) است. ایتالیا طبق قانون اساسی دارای چند منطقه خود گردان از جمله سیسیل و ساردنی است.
عدم تمرکز فنی
عدم تمرکز فنی یا غیر سرزمینی عبارت است از واگذاری استقلال و اختیار تصمیم گیری به یک موسسه برای اداره یک یا چند امر عمومی معین. این قبیل موسسات را که از شخصیت حقوقی و آزادی عمل لازم برخوردارند در اصطلاح " موسسه عمومی " می نامند. اعطای استقلال به موسسات ناشی از ملاحظات فنی و سازمانی است که گاهی ایجاب می کند قوه مرکزی، اداره یا اداراتی را از تشکیلات خود منتزع سازد و برای آنها استقلال اداری و شخصیت حقوق متمایز و جدا از خود قایل شود. منظور از این کار این است که موسسات مزبور در امور و تصمیمات خود آزادی عمل داشته باشند و از جریان سیاسی یا دخالت ناروای قوه مرکزی مصون بمانند. اما برای اینکه این امر به بی نظمی و هرج و مرج منجر نشود، دولت نسبت به آنها نظارت دارد چنانکه بعضی از موسسات فرهنگی مثل دانشگاهی و مدارس عالی، دارای استقلال و شخصیت حقوق جداگانه اند و امور محول شده را به وسیله شوراهای منتخب خود اداره می کنند. همینطور موسسات تجاری و انتفاعی دولت مانند شرکت های بیمه دولتی، راه آهن ، بانک ملی، هواپیمایی هما و ... دارای استقلال و شخصیتی حقوقی هستند.
محاسن و معایب عدم تمرکز اداری
الف) محاسن عدم تمرکز اداری
1- از نظر روان شناسی : عدم تمرکز اداری موافق با تمایلات بشری است و همانطور که افراد مردم مایلند در امور سیاسی و حکومتی خود شرکت کنند، علاقه دارند اداره امور اداری آنها نیز در دست خودشان باشد.
2- در این شیوه به دلیل اختلافات نژادی و مذهبی و آداب و رسوم،هر ناحیه بر طبق نیازها و مقتضیات محلی اداره می شود و یکنواختی امور که از نتایج نظام تمرکز است از بین می رود.
3- از نظر اداری و فنی، امور و منافع محلی به وسیله مقامات و ماموران محلی بهتر اداره می شود تابه وسیله ماموران مرکز، بعلاوه در این نظام نیاز زیادی به مراجعه و مکاتبه با مرکز نیست.
4- به تجربه ثابت شده است که در این نظام، حسن همکاری افراد نسبت به مقامات اداری بیشتر است و دستگاه را از آن خود می دانند و از کمک به آنها دریغ ندارند.
5- در این نظام سبب می شود که وظایف مرکز سبک تر گردیده و کارها بهتر اداره شود. عدم تمرکز اداری سبب می شود امور عمومی به طور متناسب بین مرکز و شهرستان ها تقسیم شود و کارها بهتر و سریعتر انجام گیرد.
6- مشارکت مردم در امور محلی و بوجود آمدن حسن ابتکار و نوآوری در اجرای امور
7- بوجود آمدن مبارزات انتخابات محلی به سبب نیاز به مشارکت مردم در امور خود
ب ) معایب عدم تمرکز اداری
با وجود محاسنی که برای عدم تمرکز ذکر گردید، این شیوه معایبی نیز دارد.
1- عدم تمرکز بعضی وقت ها موجب تشتت و نفاق و گاه عوام فریبی می شود و در نتیجه برای پیشرفت کارها و مصالح عمومی زیان بار است.
2- امکان دارد ماموران محلی تحت نفوذ اعضای شوراها قرارگیرد.
3- گاهی اوقات اغراض شخصی بر مصالح عمومی غلبه می کند و تحقق برنامه ای عمومی کشور را دچار وقفه می سازد.