با عرض سلام و ادب خدمت شما استاد ارجمند دانشجو سعید شیرزاد

تأثیر سواد رسانه‌ای بر تسریع توسعه‌ اجتماعی

اشاره: مقاله حاضر سعی دارد تا با مورد توجه قرار دادن تکنولوژیهای جدید ارتباطی و اطلاعاتی به تأثیر آنها بر توسعه اجتماعی بپردازد. برای شناخت تأثیرات سواد رسانه‌ای بر توسعه و به‌ویژه توسعه اجتماعی، لازم است ابتدا شناخت نسبتاً کاملی از مؤلفه‌های آن کسب کرد. باید دانست که از لحاظ نظری نیز، افراد باسواد رسانه‌ای، در برابر اطلاعات رسانه‌ای، آسیب‌پذیری کمتری دارند. زیرا پیامهایی را که به منظور تأثیرگذاری بر آنها طراحی و ارسال می شود- در سطوح مختلف- مورد شناسایی قرار می‌دهند. با آگاهی یافتن نسبت به چگونگی ایجاد اطلاعات توسط رسانه‌ها و خصوصاً اینترنت، حتی کودکان نیز قادر خواهند بود، در دنیایشان خودمختاری بیشتری داشته باشند. به علاوه معلمان و استادانی که مهارت های سواد رسانه‌ای را کسب می‌کنند، می‌توانند به اشاعه دهندگان اطلاعاتی تأثیرگذارتری تبدیل شوند و فاصله‌ی میان برنامه‌های آموزشی و برنامه‌های اجتماعی را از میان بردارند.

***

چکیده

آموزش سواد رسانه‌ای، باعث بالا رفتن سرعت توسعه ی اجتماعی در جوامع (خصوصاً جوامع در حال توسعه) می شود. داشتن این مهارت برای تمامی شهروندان و افراد یک جامعه لازم و ضروری است. بنابراین سیاست‌گذاران باید تمهیداتی بیاندیشند تا از طریق بالا بردن سطح سواد رسانه ای مردم، شاخصهای توسعه نیز به عنوان جزئی اساسی از زندگی هر شخص رشد کند. مقاله حاضر سعی دارد تا با مورد توجه قرار دادن تکنولوژیهای جدید ارتباطی و اطلاعاتی به تأثیر آنها بر توسعه اجتماعی بپردازد. برای شناخت تأثیرات سواد رسانه‌ای بر توسعه و به‌ویژه توسعه اجتماعی، لازم است ابتدا شناخت نسبتاً کاملی از مؤلفه‌های آن کسب کرد.

تاریخچه پیدایش سواد رسانه‌ای به سال 1965 باز می‌گردد. "مارشال مک لوهان"، اولین‌بار در کتاب خود تحت عنوان "درک رسانه: توسعه ابعاد وجودی انسان" ، این واژه را به کار برده است. "مک لوهان" معتقد بود:‌ "زمانی که دهکده جهانی فرا رسد، باید انسان‌ها به سواد جدیدی به نام سواد رسانه‌ای دست یابند" (صدیق بنای، 1385). از لحاظ نظری نیز، افراد باسواد رسانه‌ای، در برابر اطلاعات رسانه‌ای، آسیب‌پذیری کمتری دارند. زیرا پیامهایی را که به منظور تأثیرگذاری بر آنها طراحی و ارسال می شود - در سطوح مختلف- مورد شناسایی قرار می‌دهند. با آگاهی یافتن نسبت به چگونگی ایجاد اطلاعات توسط رسانه‌ها و خصوصاً اینترنت، حتی کودکان نیز قادر خواهند بود، در دنیایشان خودمختاری بیشتری داشته باشند. به علاوه معلمان و استادانی که مهارت های سواد رسانه‌ای را کسب می‌کنند، می‌توانند به اشاعه دهندگان اطلاعاتی تأثیرگذارتری تبدیل شوند و فاصله ی میان برنامه‌های آموزشی و برنامه‌های اجتماعی را از میان بردارند. و نهایتاً به مصرف‌کنندگان و مخاطبان منتقد و تیزبین‌تری نیز تبدیل شوند. (Angell, 2005, P.4)

در نوشته‌ی پیش‌رو تلاش بر آن است که تأثیرات سواد رسانه‌ای به طور عام و اینترنت و آی.سی.تی به طور خاص، به عنوان تکنولوژی‌های ارتباطاتی- اطلاعاتی مؤثر در توسعه اجتماعی بر شاخص‌های آموزش و پرورش، درآمد و فقر، بهداشت و سلامتی و دسترسی به فرصت های برابر، مورد بررسی و کنکاش قرار داده شود. مخاطبان نیز چه در کشورهای در حال توسعه و چه در کشورهای توسعه یافته، در عصر حاضر به اطلاعات بیشتری در مسائل روزمره خود نیازمندند. این موضوع سبب می شود تا نیاز به ابزارهای تحلیلی مرتبط با ارتباطات و توسعه، بیش از پیش احساس شود.

کلید واژه ها: ارتباطات، توسعه اجتماعی، سواد رسانه‌ای، اینترنت، آی.سی.تی.

مقدمه:

هم‌زمان با ورود به قرن 21 و دنیای معاصر، شیوه‌های زندگی، کار، تفریح و تعامل اجتماعی در حال تغییرند. در شرایط جدید انسان‌ها برای زندگی خود ابزار جدیدی را فراهم کرده‌اند. تکنولوژیهای جدید سبب از بین رفتن فاصله مکانی و افزایش بی سابقه توان انسان‌ها برای مراوده با یکدیگر شده است. انسان امروزی با کمک ابزارهای ارتباطی و بالا بردن سواد رسانه‌ای و مهارت بهره‌گیری از اینترنت توانسته است، گروه ها و جماعت های دور از هم، اما در دسترس را خلق کند.

تکنولوژیهای اطلاعاتی و ارتباطی یا آی. سی. تی. مجموعه ی وسیعی از فن‌آوری‌ها و مباحثی از مدیریت و پردازش اطلاعات هستند که برای برقراری ارتباط بین انسان‌ها (ارسال و دریافت انواع پیامهای کلامی، صوتی و تصویری) به کار گرفته می شوند. طبق تعریف تخصصی‌تر سایت "ویکی پدیا " (2006) آی. سی. تی. عبارت است، از استفاده از سیستم‌های کامپیوتری الکترونیکی و نرم افزارهای کامپیوتری که برای تولید، تبدیل، نگهداری، محافظت، پردازش، انتقال و بازیابی اطلاعات به کار می‌روند. آی. سی. تی. ترکیبی از سخت افزار، نرم افزار، رسانه‌ها و حتی سیستم های پخش و توزیع اطلاعات و محتوا را شامل می‌شود. ظهور، رواج و استقبال گسترده از تکنولوژی‌های رسانه‌ای نظیر رادیو، تلویزیون، تلفن، کامپیوترهای شخصی ویدئو و در حال حاضر اینترنت از جمله مسایلی است که توجه بسیاری را به سمت خود جلب کرده است. به طوریکه می توان ادعا کرد که تکنولوژی‌ها هیچگاه در تاریخ به این میزان از رواج، نفوذ و تأثیر دست نیافته بودند.

در همین راستا امروزه کسب توسعه یافته‌گی یک کشور تا اندازه بسیار زیادی تحت تأثیر وجود این دستاوردهای تکنولوژیکی در جامعه می‌باشد. جوامعی که در آنها این تکنولوژیها بسیار کم و یا اصلاً موجود نمی‌باشد، توسعه نیافته به حساب می‌آیند. لذا هر اندازه که به مباحث توسعه با تأکید بر تکنولوژی ها از ابعاد مختلف پرداخته شود، کافی ناست. بلکه داشتن ادبیاتی جامع و منسجم در زمینه ی توسعه از زوایای مختلف، از نیازهای اساسی کشورهای در حال توسعه مانند ایران می‌باشد.

مفهوم توسعه

مفهوم توسعه با وجود رواج فراوانش، کلمه‌ای است مبهم و چند بعدی که با کلمات زیادی مترادف شده است. گاهی توسعه را با رشد و گاهی با صنعتی شدن مترادف می دانند. (ازکیا، 1374،ص6) در حالیکه هر کدام اشاره به فرآیندی خاص است. به عنوان مثال رشد، یک مفهوم یک بعدی است و منظور از آن ازدیاد کمٌی ثروت در جامعه است. و معمولاً با شاخصهائی نظیر درآمد سرانه اندازه گیری می شود. یا صنعتی شدن عبارت است، از تولید مستمر و فزاینده توسط نیروی کار با استفاده از ابداعات تکنیکی و سازمان منظم کار. این در هم تنیدگی معنائی به دلیل گستردگی فضای توسعه است.

"مایکل تودارو" معتقد است که توسعه را باید "جریانی چند بعدی" دانست که مستلزم تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی، طرز تلقی مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، کاهش نابرابریها و ریشه‌کن کردن فقر مطلق است. (تودارو، 1379،ص 135) توسعه در اصل باید نشان دهد که مجموعه نظام اجتماعی هماهنگ با نیازهای اساسی و خواسته های افراد و گروههای اجتماعی در داخل نظام از حالت نامطلوب زندگی گذشته خارج شده است و به سوی وضع یا حالتی از زندگی که از نظر مادی و معنوی بهتر است، رشد کند. در این راستا "بروکفیلد" (ازکیا، 1374،ص در تعریف توسعه می گوید: "فرآیند عمومی موجود در این زمینه این است که توسعه را بر حسب پیشرفت به سوی اهداف رفاهی، نظیر کاهش فقر، بیکاری و نابرابری تعریف کنیم. این توسعه، توسعه ای همه جانبه است."

پارادایم توسعه

پیشینه‌ی بحث مربوط به توسعه از جنگ جهانی دوم بسیار فراتر می‌رود. اما از جنگ جهانی دوم به این طرف بود که واژه «توسعه» به صورت یک پارادایم به طور خودآگاه وارد بحث‌های نظری شد و قلمرو مهمی از اشتغالات فکری را متوجه خود کرد و جریان‌ها و مکتب‌های فکری مهمی را پدید آورد.

دوران بعد از جنگ جهانی دوم، دوره قدرت و نفوذ پارادایم توسعه در جامعه‌شناسی است. می‌توان گفت که این پارادایم محصول سه رویداد مهم تاریخی است (سر، 1378،ص 18) :

1. ظهور ایالات متحده آمریکا به عنوان یک ابر قدرت جهانی به دلیل دور ماندن از پیامدهای مخرب جنگ جهانی دوم.
2. گسترش جنبش جهانی کمونیسم و رشد ایدئولوژی مارکسیستی، عده‌ای از اندیشمندان لیبرال اصلاح‌طلب را بر آن داشت تا در برابر گسترش آن به ارائه و ترویج دیدگاه‌های خود بپردازند.
3. تجزیه امپراطوری‌ها و دوره استعمارزدایی که موجب ظهور بسیاری از ملل جدید در جهان، تحت عنوان جهان سوم گشت و امیدواری آنها را به رشد و توسعه، افزایش داد.

دوره بعد از جنگ جهانی دوم، در واقع دوره استعمارزدایی و فروپاشی امپراطوریها نیز بود که در نتیجه‌ی آن، کشورهای تازه به استقلال دست یافته ی زیادی در نقشه ی جهان پدیدار شدند و همه آنها امیدوار به رشد و توسعه ی سرزمینشان بودند. این کشورها که به کشورهای جهان سوم معروف شدند، متمایل به پیروی از الگوی توسعه ی غرب بودند. آنها تکنولوژی غربی را به کشورهای خود وارد کردند. در این بین فاکتورهای بسیاری از جمله زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و همچنین زیرساختهای تخصصی مورد نیاز این نوآوریها که در کشورهای جهان سوم اصلاً وجود نداشت، یا بسیار نامناسب بود، در نظر گرفته نشد. در نتیجه بسیاری از طرح‌های توسعه در این کشورها به شکست انجامید.

در ایالات متحده و اروپای غربی سه مرحله ی جانشینی الگوی سیاست رسانه‎ای و ارتباطاتی قابل تشخیص است. الگوی پیدایش سیاست صنعت ارتباطی، (تا جنگ جهانی دوم) الگوی خدمات عمومی سیاست رسانه‎ای (1945-1990) و مرحله کنونی (1990 به بعد) که در آن یک الگوی سیاست جدید مورد بررسی قرار می‎گیرد. در مرحله اول، سیاست رسانه‎ای و ارتباطاتی توسعه، عمدتاً به فن‌آوری‎های نوظهور تلگراف، تلفن و بی‎سیم مربوط می‎شد. سیاست ارتباطاتی نیز عمدتاً در راستای مصلحت حکومت و منافع مالی شراکتی تعقیب می‎شد. پس از جنگ جهانی دوم، سیاست رسانه‎ای بیش از آنکه تحت تأثیر جنبه‎های استراتژیک ملی یا اقتصادی واقع شود، در جنبه ی اجتماعی و سیاسی آن تفوق می‎یابد. در این مرحله که تا دهه 1980 تداوم داشت، الگوی مطلوب پخش خدمات عمومی، در بالاترین جایگاه خود، خصوصاً در اروپای غربی قرار داشت. همین که در کشورهای زیادی، دولت‎ها تصمیم به شکستن انحصار در رسانه و خصوصی‎سازی آن گرفتند، سیاست‎های هنجاری پیشین به چالش کشیده شد و سیاست‎گذاران به جستجوی یک الگوی ارتباطاتی نو پرداختند. (McQuail & Cuilenburg, 2003, p 181) اگر چه این سیاستهای جدید را نمی‎توان در قالب اصول کلی ترسیم نمود، اما "دنیس مک کوئیل" (D. McQuail) و "جان فون کوییلن برگ" (J. von Cuilenburg)، شمای کلی آن را به این صورت بیان داشته‎اند.



مدل شماره 1 . ظهور یک پارادایم ارتباطاتی جدید از 1990 تاکنون

طرح ارایه شده در جدول فوق، هدفی کلی در راستای رسانه‎ای برای عموم به شمار می‎رود. در واقع هدف‎های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی رسانه را در خط مشی کنونی تفکیک کرده است (Ibid, pp 201-202).

در پی تلاش‌ها و تحقیقات به عمل آمده از طرف محققان و دانشمندان علوم اجتماعی، تئوریها و نظریه‌هایی با هدف توسعه‌ی موفقیت‌آمیز کشورهای توسعه نیافته مطرح شد. در میان آنها اندیشمندان نقش ارتباطات در توسعه را بیشتر مورد تأکید و توجه قرار دادند. در اینجا به دلیل موضوعیت با بحث مورد نظر این مقاله، به تأثیر سواد رسانه‌ای بر توسعه که در حیطه‌ی ارتباطات قابل بررسی است، می‌پردازیم.

نظریه‌های ارتباطات و توسعه

ظهور انقلاب صنعتی و پیامدهای حاصل از آن نظیر رشد شهرنشینی، رشد اقتصادی، افزایش مهاجرت روستائیان به شهرها و افزایش بیکاری متعاقب آن، برخی متفکران اجتماعی را بر آن داشت تا برای به سامان رساندن جوامع زمان خود، نظریه‌ها و الگوهای مختلفی ارائه دهند.

در پیگیری تحولات مربوط به توسعه و در کنار آن، ارتباطات می‌توان تئوری‌هایی را که از دهه 1950 بر این حوزه حاکم بوده‌اند، به سه دسته تقسیم کرد. (مولانا، 1371،ص 81) در زیر به طور خلاصه به هرکدام از آنها پرداخته خواهد شد:

1. نظریه‌هایی که نگرش «علّیتی» به ارتباطات و توسعه دارند: این نگرش که در دو دهه‌ی 1950 و 1960 حاکم بوده است، به ارتباطات و توسعه از جنبه رابطه‌ی علت و معلولی می‌نگرد. این دیدگاه رابطه‌ی مؤلفه‌های ارتباطی و کل فرآیند توسعه را، بر پایه‌ی روابط علّیتی می‌بیند. مسأله مطرح شده در این دیدگاه این است که کدامیک (ارتباطات یا توسعه) اول به وجود می‌آیند و کدامیک مسبب پیدایش دیگری است؟ ارتباطات پیش شرط توسعه است یا توسعه بر ارتباطات مقدم است؟ پاسخ به این سئوال به تعریف‌های ارتباطات و توسعه وابسته است. عده‌ای از نویسندگان مانند "دانیل لرنر" (D. Lerner)، "اورت هیگن" (E. Heigen)، "دیوید مک کللند" (D. Mc.Land) و جمع دیگری از نظریه‌پردازان وابسته به مکتب نوگرایی در این چارچوب قرار می گیرند و تحت عنوان ارتباطات به مثابه‌ی توسعه، نظریه‌ها و الگوهای گوناگونی را ارائه کرده‌اند که اکثر آنها بر نظریه‌های "ماکس وبر" درباره‌ی تغییرات اجتماعی و اقتصادی متکی است.

2. نظریه هایی که نگرش «هزینه ـ فایده» و یا «سودگرایی» به ارتباطات و توسعه دارند: این دیدگاه رابطه‌ی میان تکنولوژی ارتباطات و سیاست‌های توسعه را بررسی می‌کند و تلاش می‌کند تا رابطه‌ی هزینه سرمایه‌گذاری در تکنولوژی برای توسعه را، با سودی که از این سرمایه‌گذاری برای جامعه حاصل می‌شود، سبک - سنگین کند .از جمله محققانی که در این حوزه کار کرده‌اند، می‌توان به "اورت راجرز" (E. Rogers) و همکارانش اشاره کرد.

3. نظریه هایی که نگرش «ساختارگرا» به ارتباطات و توسعه دارند: این نگرش با تحلیل زیرساخت‌ها‌ی نظام ارتباطی، به جهان می‌پردازد. به این صورت که اقتصاد سیاسی، هویت فرهنگی و نظام‌های ارزشی از طریق بررسی نظام‌های موجود ارتباطی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به ارتباطات و توسعه ربط داده می‌شود تا از این طریق مشخص سازد که آیا این زیرساختها، توسعه را در همه‌ی سطوح آن با مانع مواجه می‌سازند، یا اینکه موجب پیشرفت آن می‌شوند. نگرش ساختاری با نظریه‌ی لیبرال ـ سرمایه‌داری مخالف است. چرا که از دیدگاه لیبرال- سرمایه‌داری، ارتباطات ابتدا از طریق ایجاد شرایط اجتماعی- جمعیتی و یا از طریق تغییر ویژگیهای روانی - فردی، باعث تغییرات ساختاری می‌شود. در حالیکه موضع نگرش ساختارگرا، - ضمن اعتراف به اهمیت سطوح انفرادی و ارتباطات و تغییر- این است که تغییر ساختاری، پیش ‌شرط کسب موفقیت در اهداف توسعه است.

در حوزه‌ی توسعه می‌توان به توسعه‌ی صنعتی، توسعه‌ی اقتصادی، توسعه‌ی اجتماعی، توسعه‌ی فرهنگی و توسعه‌ی سیاسی اشاره کرد. هر یک از این ابعاد در تعیین اینکه کشوری توسعه یافته باشد یا نباشد، نقش به سزایی دارد. اما توسعه‌ی اجتماعی به عنوان زمینه و بستری برای پیاده شدن ابعاد دیگر توسعه بسیار برجسته و مهم می‌باشد. به همین دلیل باید در اولویت قرار گیرد. در ادامه ضمن ارائه تعاریفی از سواد رسانه‌ای، به نظریه‌های مرتبط با آن در توسعه اجتماعی نیز پرداخته می‌شود.

سواد رسانه‌ای

در واقع هدف سواد رسانه‌ای این است که به مردم کمک کند تا به جای آنکه مصرف‌کنندگانی فرهیخته باشند، به شهروندانی فرهیخته تبدیل شوند. بنابراین به دنبال راهی در جهت امتداد دادن مردم‌سالاری در جامعه‌ای است که مفهوم مردم سالاری به طور مبسوط، تعریف و نوشته شده باشد. (بصیریان، 1385،ص 36) پس ناگفته پیداست که دستیابی به مهارت‌های بهره‌گیری از اینترنت و آی.سی.تی که از مؤلفه‌های کاربردی آن محسوب می‌شوند، نقش انکارناپذیری در توسعه‌ی اجتماعی دارد. به طور خلاصه، سواد رسانه‌ای چیزی بیشتر از تجزیه و تحلیل پیام ها است و به درکی نسبت به چرایی وجود پیام ها در جایی خاص بر می‌گردد. برای درک اهمیت رسانه‌های کنونی، باید فلسفه تولید هر پیام، شرایط و محدودیت‌های حاکم بر آنها و حتی سازنده هر کدام از پیام ها را بشناسیم. (Lewis & Jhally, 1998, pp 1-7) در تعاریفی که از سواد رسانه‌ای ارائه شده است، می‌توان به تعریف "رومینسکی" و "هانکس" اشاره کرد که "سواد رسانه‌ای را تقویت تجارب رسانه‌ای دانسته‌اند." (Ruminski & Hanks, 1995, p5) و از سویی دیگر، برخی سواد رسانه‌ای را "توانایی دسترسی، تحلیل، ارزیابی و برقراری ارتباط با پیام‌های رسانه‌ای در اشکال مختلف" تعریف کرده‌اند. (Christ & Potter, 1998) به هر حال آنچه در ارتباط تنگاتنگ آن با توسعه اجتماعی قابل تأمل است، نوع بهره‌گیری از این مهارت می‌باشد.

نظریه‌های مرتبط با سواد رسانه‌ای

"ومییر" (Wehmeyer) در سال 2000 به نیاز جهت هم‌ترازی میان جنبش سواد رسانه‌ای توده‌گرا و فعالیت های دانشگاهی مرتبط با مطالعات رسانه‌ای انتقادی، اشاره کرد. وی خاطر نشان ساخت که: "توجهات نظری عمده، کنکاشی جدید در عرصه‌ی رشته‌های اطلاعاتی روانشناسانه و زیست‌شناسانه‌ی نظریه‌ی ارتباطات جمعی پدید آورده است و موجب شناخت دانشگاهی درباره رسانه‌ها، جامعه و فرهنگ در میانه‌ی قرن نوزده در ایالات متحده شده است." (Wehmeyer, 2000, 94)

"پییت" و "گیروکس" در سال 2001 در پژوهش خود چنین نتیجه گیری کردند که اگر آموزش رسانه ای به عنوان یک رشته‌ی آموزشی خبره مطرح شده است، باید به صراحت بنیان های نظری‌اش را ارائه کند. (Piette & Giroux, 2001, p 89) آن آموزش نیز وابستگی شدیدی به نظریه‌ی پایدار رسانه‌ای داشته باشد. این نویسندگان تفاوتهای گسترده در رویکردهای نظری جاری با ارتباطات جمعی را یادآور شدند و تأکیدکردند، "که دو رویکرد مثمرثمر در این زمینه وجود دارد. یکی، شیوه ای که در آن نظریه های رسانه ای تاثیر رسانه‌ها را برآورد می‌‌کند و دیگری، شیوه‌ای که در آن نظریه‌ها، ماهیت مخاطب را مورد بررسی قرار می‌دهند." (Piette & Giroux, 2001, p 97) به هر حال در پژوهش این دو تاکید شده است که پژوهش‌های نسبتاً ناچیزی با تأکید بر پایه‌‌های نظری آموزش رسانه‌ای صورت پذیرفته است.

نظریه‌های ارتباطات که با مفهوم شهروندی سواد رسانه‌ای در ارتباط هستند، دربرگیرنده‌ی نظریه‌های برجسته‌سازی ، یادگیری اجتماعی ، کاشت و استفاده و خشنودی می‌باشند. هر یک از این نظریه‌ها به چگونگی تأثیرپذیری افراد از رسانه‌ها توجه دارند و علاوه ‌بر آن درجات مختلفی از ساخته شدن مفاهیم اجتماعی را به واسطه‌ی استفاده از رسانه، مورد توجه قرار می‌دهند.

فرضیه‌ی اساسی نظریه‌ی برجسته‌سازی آن است که رسانه‌ها به ما می‌گویند چه چیزی مهم است. دربرجسته‌سازی، رسانه‌ها به ما نمی گویند که درباره یک موضوع چه فکری کنیم. بلکه تنها برتری و اولویت وابسته به مقدار و نوع پوشش موضوع را ارائه می‌کنند. یادگیری اجتماعی یا مدل‌سازی نیز با سواد رسانه‌ای مرتبط است. زیرا ما با مشاهده‌ی دیگران و تقلید از آنان، رفتارها را می آموزیم. مدل‌های رسانه‌ای می‌توانند منبع مشاهده‌ای و یا یادگیری محسوب شوند. رویکرد کاشت هم، راه و روشی را که رسانه از آن طریق دیدگاه ما را نسبت به جهان -که خصوصاً از طریق تماشای تلویزیون حاصل می شود- به نمایش می‌گذارد. نظریه‌ی استفاده و خشنودی نیز تأکید عمده‌ای بر نقش فعال مخاطب دارد. اعتقاد این نظریه بر آن است که برخی از کارکشتگی و تأثیرات رسانه معطوف به چگونگی استفاده مخاطب و میزان برآورده شدن نیاز وی از رسانه است. (Cortés, 2001)

رویکرد استفاده و خشنودی، متضمن تغییر کانون توجه از مقاصد ارتباط گر به مقاصد دریافت کننده است. این رویکرد می‌کوشد تا معلوم کند که ارتباط جمعی چه کارکردهایی برای افراد مخاطب عرضه می‌کند. (سورین و تانکارد، 1381، ص 420) به علاوه، چشم اندازهای ارتباطاتی و فلسفه‌های تعاملات سمبلیک و نشانه‌شناسی‌ها برای درک و شناخت سواد رسانه‌ای در جهان امروز، از یکدیگر جداناشدنی هستند. پژوهشگران مختلف به این نکته اشاره می کنند که مصرف کنندگان (مخاطبان)، ارتباط دهندگانی فعالند که مفاهیم را از طریق تعاملاتشان با محیط فرهنگی خلق می کنند. "سِمالی" در سال 2003 تأکید کرد: "اشتغال و فعالیت آگاهانه در یک بررسی نظام‌مند که در آن، ما نشانه‌ها را تعیین کرده ایم و مفاهیم و کارکردهای آنان را تبیین می‌کنیم، (Semali, 2003, p 274) به شهروندان در توسعه‌ی مهارت های تفکر در دنیای میانجی‌گر امروزی، کمک خواهد کرد. "تاینر" نیز در سال 1991 خاطر نشان ساخت: "از آنجا که آموزش رسانه‌ای با طبیعت بازآفرینانه‌ی رسانه‌های جمعی پرمخاطبی، همچون تلویزیون و اینترنت در ارتباط است، بنابراین برنامه‌های توسعه اجتماعی نیز، باید با این ویژگی انطباق داشته باشند." (Tyner, 1991)

نقش اینترنت در توسعه‌ی اجتماعی

اینترنت را می‌توان "شبکه ای از شبکه ها" در نظر گرفت. یا به طور تخصصی تر شبکه ای از شبکه های به هم مرتبط کامپیوتری که در مقیاس جهانی برای عموم قابل دسترس است و قادر است که داده‌های [اطلاعاتی] را به هر کامپیوتر متصل به این شبکه انتقال دهد. (ویکی‌پدیا، 2006) در واقع اینترنت از میلیون ها شبکه‌ی کوچک دولتی، تجاری، دانشگاهی و خانگی تشکیل شده است که در تعامل با یکدیگر، داده‌های اطلاعاتی و خدمات متنوعی از قبیل ایمیل، گفتگوهای آنلاین و فایل‌ها را انتقال می دهند و در اثر این تعامل شبکه جهانی یا اینترنت را تشکیل می‌دهند. برخی از کاربردهای ویژه اینترنت که از چند سرویس بهره می‌گیرند، عبارتند: از پست الکترونیکی، انتقال فایل (اف تی پی)، گفتگوی دوستانه (چت) ، جستجو وبلاگ وب براوزر و فایل شیرینگ که می‌توان آنها را بر طبق تعاریف ارئه شده در سایت ویکی‌پدیا (2006) به طور خلاصه در زیر تعریف کرد:

- پست الکترونیکی یا ایمیل: روشی برای نگارش، ارسال، دریافت و نگهداری پیام ها با استفاده از سیستم‌های ارتباطی- الکترونیکی است.
- اف. تی. پی. یا پروتکل انتقال فایل: که از پروتکلی برای مبادله فایلهای متنی، صوتی، تصویری و یا ترکیبی از هر سه بر روی اینترنت یا شبکه های مشابه تشکیل شده است.
- گفتگوی دوستانه یا چت: به هر گونه ارتباط بر روی اینترنت چه به صورت خصوصی یک با یک و چه در اتاق های گفتگوی اینترنتی اشاره دارد.
- جستجو یا موتورهای جستجو: به برنامه ای اطلاق می شود که برای جستجوی اطلاعات مورد نیاز ذخیره شده در یک سیستم کامپیوتری مانند شبکه جهانی اینترنت، شبکه درون سازمانی یا کامپیوتر شخصی، مورد استفاده قرار می گیرد.
- وبلاگ: مانند یک سایت است و برای استفاده‌های ژورنالی و یا یادداشت‌های شخصی و حتی مطالب تخصصی یک رشته تحصیلی مورد استفاده قرار می گیرد. بسیاری از وبلاگ‌ها متنی هستند. اما وبلاگ‌هایی نیز وجود دارند که از امکانات صوتی، تصویری و دیگر امکانات مانند فرامتنی و غیره بهره می برند.
- وب براوزر: نرم افزاری است که به کاربران اینترنت امکان می دهد، به متن‌ها، تصاویر و دیگر اطلاعات موجود بر صفحات سایت های شبکه جهانی یا منطقه ای دسترسی و با آنها تعامل داشته باشند.
- فایل شرینگ یا شریک کردن در فایل: به کاربران امکان می دهد که بتوانند فایل های خود را در اختیار دیگر کاربران در اینترنت بگذارند تا در صورت نیاز برای خود ذخیره کنند.

چرا برای توسعه‌ی کشورهای جهان سوم یا کشورهای در حال توسعه بر وجود اینترنت تأکید می شود؟ آیا کامپیوتر ها برای مردم گرسنه غذا تهیه می کنند، یا برای آنها سرپناه و مسکن به وجود می‌آورند؟ بنابراین بر سر ورود اینترنت به کشورهای در حال توسعه مناقشه و جر و بحث جریان دارد. در ظاهر اینگونه به نظرمی‌رسد که اینترنت به عنوان یکی از آخرین دستاوردهای تکنولوژیک در صدر م‍ُد است و از این طریق بر برنامه‌های توسعه بخشی تاثیر می گذارد.

نباید به اینترنت به عنوان امکانی برای تولید ثروت نگاه کرد. بلکه اینترنت تنها یک وسیله و ابزار است، نه کمتر و نه بیشتر. برای کشورهای در حال توسعه که نیاز حیاتی و اصلی آنها دسترسی به اطلاعات در زمینه های آموزش و پرورش، بهداشت، کشاورزی و دیگر زمینه های زیربنایی توسعه‌ی پایدار است، این ابزار یا وسیله می‌تواند بر تلاش اجتماع ها و سازمان ها تأثیر گذار باشد. بنابراین کشورهای در حال توسعه می‌توانند از قدرت و پتانسیل های اینترنت در راستای توسعه‌ی اجتماعی و اقتصادی بهره گیرند.

تغییراتی که در نتیجه‌ی به کارگیری قابلیت های اینترنت حاصل می شوند، می‌توانند روند توسعه و رشد یک کشور را تسریع کنند. در عین حال باعث رفع نابرابری های اجتماعی-اقتصادی نیز می شوند. با علم به این مطلب باید در نزد مسئولان امور اجرائی و همچنین افراد جامعه این آگاهی و هوشیاری را به وجود آورد که چگونه استفاده از ابزاری مانند اینترنت می تواند به توسعه‌ی اجتماعی و اقتصادی یک جامعه کمک کند. این مقاله بر آن است که تأثیرات سواد رسانه‌ای را با محوریت اینترنت و آی.سی.تی بر تسریع توسعه‌ی‌ اجتماعی با تمرکز بر شاخص های آموزش و پرورش، درآمد و فقر و بهداشت و سلامتی مورد بحث و بررسی قرار دهد.

نقش آی. سی. تی. در توسعه‌ی اجتماعی

دانش، آگاهی و اطلاعات برای مردم در جهت پاسخ موفقیت آمیز به فرصت‌ها و چالشهای تغییرات اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژیکی ضروری می باشند. اما برای اینکه مفید و سودمند باشند، دانش واطلاعات باید به گونه‌ای مؤثر به مردم رسانده شود. با گذشت زمان و طی بررسی‌ها‌ی بسیار بر همگان آشکار شده است که راهبردهای گذشته‌، یعنی ترویج و اطلاع رسانی در مناطق محروم، علیرغم برخی موفقیت‌ها، به دلایل متعدد از جمله، یک سویه بودن تاکید بر برخی اقشار خاص و عدم پوشش همگانی (هم در سطح فردی و هم در سطح اجتماعی) و عدم تطبیق با نیازهای واقعی آموزشی مناطق محروم و تأکید عمده بر ترویج کشاورزی و چه بسا غیر‌ضروری دانستن دیگر نیازهای متنوع آموزشی، نتوانسته است موفقیت چندانی داشته باشد. چرا که علاوه بر نارسایی‌های ذکر شده، بومی نیست و با خصوصیات فرهنگی و شرایط جغرافیایی مناطق محروم نیز انطباق ندارد. (لهسایی زاده، 1379، صص 75- 90)

تکنولوژی‌های اطلاعاتی-ارتباطاتی با قابلیتهای متنوع به ویژه در عرصه‌ی نشر و انتقال اطلاعات و نوآوریها به مناطق دوردست و محروم از جمله روستاها، متناسب بوده است. و به عنوان امید آینده‌ی ترویج و توسعه‌ی روستایی و کشاورزی در میان صاحب نظران و دست‌اندرکاران مربوطه مطرح می باشد.

آی. سی. تی.های جدید، راه و روشی را که دنیا با آن کار می‌کند، تغییر می‌دهند. ازجمله‌ی آنها روش‌های آموزشی در آموزش و پرورش، درآمد و اشتغال و بهداشت است. آی. سی. تی.ها مدیریت دانش و آگاهی را تغییر می دهد. آنها می توانند اجتماعات شهری و توسعه یافته را برای توجه به همراهان و ملازمان فقر در مناطق محروم و روستایی قادر و توانا سازد و فقدان دسترسی به آموزش و خدمات بهداشتی، فقدان فرصتهای تولیدی و جدایی و فقدان اطلاعات را جبران و مرتفع کند.

حتی در فقیرترین ملت‌ها، آی. سی. تی.ها تغییر در نظام‌های اطلاعات را به جلو پیش می‌رانند. کشاورزان ممکن است از یک تلفن موبایل برای تأیید قیمتها و ترتیب انتقال برای فروش یک محصول استفاده کنند. برنامه های رادیویی روستایی ممکن است، از ایمیل، فاکس یا تلفن موبایل برای تفکیک و اشاعه سریع اطلاعات استفاده کنند. (Odame, et al. 2002)

توسعه‌ی اجتماعی

یکی از محققان علوم اجتماعی به اسم "پایوا‌ " ، افزایش ظرفیت و توانایی مردم برای فعالیت مداوم در جهت تأمین رفاه خود و جامعه و تحول نهادهای اجتماعی در جهت رفع نیازهای مردم در تمام سطوح، به خصوص سطوح پایین را، دو بعد اصلی توسعه‌ی اجتماعی می‌داند. (کلانتری، 1377) از دیدگاه او ارتباط نزدیکی بین توسعه‌ی اجتماعی و عدالت اجتماعی وجود دارد. هدف نهایی توسعه‌ی اجتماعی دستیابی به جامعه‌ای انسانی‌تر از طریق نهادها و سازمان‌هایی است که به طور مناسب پاسخگوی نیازهای مردم باشند.

یکی از کاملترین دسته‌بندی‌ها‌ی تعاریف صورت گرفته از مفهوم توسعه‌ی اجتماعی کاری است که "تین" و همکارانش (1998) انجام داده‌اند. آنها تعاریف خود را مبتنی بر ویژگیهای ذاتی انواع توسعه اجتماعی ارائه داده‌اند. مانند تعریف توسعه‌ی اجتماعی از بعد آسیب‌شناسی که با مسائل و نیازهای فقرا و گروه‌های حاشیه‌ای مرتبط با فرآیندهای اجتماعی همراه است و از کارکردهای مثبت آن می‌توان به افزایش توانایی در تحلیل فقر اشاره کرد. و یا تعریف توسعه‌ی اجتماعی مبتنی بر انسجام اجتماعی که بر ایجاد و تقویت حقوق برابر و فرصت‌ها برای همه مردم تأکید دارد. اما آن تعریفی که از مجموعه تعاریف "تین" و همکارانش برای این مقاله مد‌ نظر قرار گرفته است، آن تعریف از توسعه‌ی اجتماعی است که مبتنی بر ارائه‌ی خدمات است. خدماتی که بخش‌هایی مانند بخش بهداشت، بخش آموزش و غیره انجام می‌دهند و اهدافی مانند رفاه جامعه انسانی را در مفهوم توسعه اجتماعی جستجو می‌کنند. (Thin, 1998, p

تعاریف دیگر از توسعه‌ی اجتماعی بر مضامین "سازگاری متعال میان فرد و جامعه"، "ایجاد امنیت"، "ایجاد شرایطی با حقوق و فرصتهای برابر" و "شکوفایی فرد" تأکید می‌کنند. در برخی تعاریف دیگر، توسعه اجتماعی یک سیاست اجتماعی، معطوف به "توزیع ثروت، رفاه، بیمه عمومی و تأمین اجتماعی" نیز خوانده می‌شود. (Ladburry & Kinear, 1995)

با توجه به تعاریف موجود می‌توانیم بگوییم، مفهوم توسعه‌ی اجتماعی فرآیندی است،که دو هدف و کارکرد بنیادی دارد.

کارکرد اول: در این رویکرد آنچه از اهمیت برخوردار است، خواسته‌ها و امیال مادی-فیزیکی انسان‌ها، نظیر ثروت، رفاه و خدمات است. لذا در این رویکرد بر فعالیت‌ها و نهادهای بهداشت، تغذیه، خدمات و تأمین اجتماعی، اشتغال و... تأکید می‌شود.

کارکرد دوم: به رسمیت شناختن گروه‌ها و افراد و حضور برابر آنها در جامعه، اهداف فرهنگی و انسانی را دنبال می‌کند. این رویکرد اهداف فرهنگی نظیر مشارکت، انتخاب، آزادی، خلاقیت و برابری را مد نظر دارد.

شاخص‌های توسعه‌ی اجتماعی

تعریف‌های ارائه شده از توسعه‌ی اجتماعی در بطن خود، شاخص‌های مؤثر در توسعه‌ی اجتماعی را معرفی می‌کنند. "آندرو جکسون" (Andrew Jackson) در سال 2002 در تحقیقی برای بررسی میزان توسعه‌ی اجتماعی در سه کشور کانادا، آمریکا و سوئد، 8 شاخص اصلی توسعه‌ی اجتماعی را به صورت زیر معرفی می کند: درآمد و فقر، اشتغال، امنیت شغلی، حمایت های اجتماعی ، بهداشت و سلامتی، آموزش و پرورش، جرم و جنایت و مشارکت مدنی. اما همانطور که اشاره شد، در این مقاله تنها سه شاخص مهم توسعه‌ی اجتماعی، یعنی آموزش و پرورش، درآمد و فقر، بهداشت و سلامتی را برگزیده ایم و نقش سواد رسانه‌ای (به‌ویژه آی.سی.تی و اینترنت) در سرعت بخشیدن به هر کدام از این شاخص‌ها را مورد بحث قرار داده ایم.

شاخص آموزش و پرورش

آموزش و پرورش به افراد کمک می کند تا با سبک های مختلف زندگی، آشنا شوند. به آنها قدرت انتخاب می‌بخشد. افراد را قادر می‌سازد تا با اعتماد به نفس بیشتری خود را در روابط شخصی، در اجتماعات و روابط کاریشان نشان دهند. اما طبق گزارش سال 2005 سازمان ملل متحد، برای بیش از 115 میلیون کودک که در سن تحصیلات ابتدایی قرار دارند، این امکان فراهم نمی‌باشد. (The Millennium Development Goals Report, 2005)

در 5 منطقه‌ی آمریکای لاتین، آسیای شرقی، آفریقای شمالی، اقیانوسیه و آسیای جنوب شرقی، میزان ثبت‌نام کودکان در مقاطع ابتدایی به بیش از 90 درصد رسیده است. در کشورهای جنوب صحرای آفریقا نیز پیشرفت‌هایی حاصل شده است. به طوریکه طی یک دهه (1990- 2001) میزان ثبت نام از 54 درصد به 62 درصد افزایش پیدا کرد. اما هنوز یک سوم کودکانی که در سن تحصیلات ابتدایی قرار دارند، در کشورهای آسیای جنوبی و آسیای غربی، از آموزش و پرورش محرومند.

آموزش از راه دور و مزایای آن

امروزه اینترنت به خاطر صرفه جویی در هزینه، زمان، رفت و آمدها و... در اکثر رشته ها نظیر تجارت، ارتباطات، آموزش و غیره جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. به طوریکه استفاده از اینترنت در اکثررشته ها امری اجتناب ناپذیر شده است .یکی از بارزترین کاربردهای اینترنت، آموزش از راه دور است. آموزش از راه دور "در کشورهای در حال توسعه - جایی‌که استطاعت مالی و فاصله‌ی جغرافیایی دو مشکل عمده بر سر راه دسترسی افراد به امکانات آموزش و پرورشی هستند - تبدیل به مدلی موفق در امر آموزش و پرورش گشته است." (Accenture, 2001, p12)

در یک تعریف کلی، آموزش از راه دور به شکلی از آموزش اطلاق می شود که "معلم و فراگیر به لحاظ فیزیکی از هم فاصله دارند و فاقد ارتباط نزدیک و رو در رو می‌باشند." (شمسی فرد، 1383) آموزش از راه دور هم اکنون سالهاست که در دنیا متداول و رایج است. اما ترکیب این نوع آموزش با اینترنت منجر به ابداع روش جدیدی از‌ تدریس به نام آموزش الکترونیکی شده است. این آموزش الکترونیکی در عین حال که بسیار مؤثر و کار آمد است، از لحاظ تجاری نیز مقرون به صرفه است و به سرعت قابل دسترسی برای تمامی افراد از هر قشر و موقعیتی است. در این روش یاد دهنده به ابزارهایی برای انتقال دانش و مهارت به یادگیرنده، نیازمند است. او حداقل از یکی از وسایل ارتباطی مانند جزوه، نوار های صوتی و تصویری، سی.دی، دیسک های فشرده تعاملی و رسانه‌هایی نظیر اینترنت، اکسترانت، تلویزیون محاوره‌ای (و تعاملی) یا ماهواره استفاده می کند. (منتظر، 1380)

آموزش الکترونیکی شامل آموزش مبتنی بر رایانه، آموزش مبتنی بر اینترنت، آموزش مبتنی بر وب، پارادیم‌های جدید و محصول فناوری اطلاعات می‌باشند که بشر را به سمت یک انقلاب بزرگ آموزشی سوق می‌دهند. میزان توسعه و کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش، مهم‌ترین شاخص پیشرفت به شمار می‌رود و آموزش مجازی یا آموزش الکترونیکی، مهم‌ترین عامل جهش علمی و فرهنگی محسوب می‌شود.

آموزش الکترونیکی عبارت است، از ارائه محتوای آموزشی و تجربیات اساتید مجرب هر رشته، از طریق تکنولوژی الکترونیک به دانشجویان علاقه‌مند که این دانشجویان می‌توانند در هر نقطه‌ی جهان از این آموزش‌ها بهره مند گردند. اصطلاح آموزش الکترونیکی، شامل لیست بزرگی از کاربردها و عملکردها از جمله آموزش مبتنی بر وب ، آموزش مبتنی بر کامپیوتر، کلاس‌های مجازی و همکاری‌های الکترونیکی است. (Macdonald, 2001)

با توجه به ویژگی های مذکور، دو روش کلی برای آموزش از راه دور یا مجازی قابل شناسایی است. (بهشتی، 1383)

1. آموزش از راه دور صرفاً مکاتبه ای: که اساساً مبتنی برقواعد آموزش سنتی است که نیازمند حضور معلم و ابزارهای آموزشی (کتاب ، نوار ویدئو و...) می‌باشد. در این نوع، آموزش به دلیل فاصله‌ی مکانی بین معلم و فراگیر ارتباطات، به صورت متون چاپی (کتاب، جزوه، مقاله، مجله و...) انجام می شود. به عبارتی مطالب درسی به صورت بسته های آموزشی نوشتاری، از طریق پست برای فراگیران ارسال می گردد و ارتباط بین استادان و دانشجویان با مدرسه یا مؤسسه، با نامه‌نگاری برقرار می شود.

2. آموزش مبتنی بر اینترنت: شکل تازه ای از آموزش از راه دور است که عبارت از ارائه محتوای آموزشی و تجربیات اساتید مجرب هر رشته است، از طریق فن آوری های اطلاعات و ارتباطات به فراگیران علاقه‌مند.

تسهیلات آموزش الکترونیکی از قبیل سهولت دسترسی به منابع آموزشی، کاهش زمان و هزینه‌‌ی رفت و آمد، امکان دسترسی در هر زمان(شبانه‌روزی) و هر مکان (هر نقطه از جهان)، امکان ثبت فعالیت ها و پیگیری پیشرفت دانشجویان توسط استاد، حق انتخاب دانشجویان در تعیین دوره های آموزشی و... . با توجه به مسائل و محدودیت های موجود در مناطق محروم، تحولات شگرفی را در آموزش افراد ایجاد می کند. به طور کلی می‌توان این مزایا را به صورت زیر برشمرد. (بهشتی، 1383)

1- عدم نیاز به حضور فیزیکی استاد و دانشجو در کلاس درس: از آنجا که در این نوع دانشگاه، کلیه‌ی ارتباطات از طریق اینترنت انجام می شود، لزومی به حضور استاد و دانشجو در کلاس نیست. تنها کافیست دانشجو یا استاد از طریق یک دستگاه کامپیوتر از منزل یا نزدیکترین مرکز متصل به اینترنت، به سایت متصل شوند و از امکانات آن استفاده کنند. این امر سرمنشاء مزایای دیگری است. چرا که دیگر نیازی به صرف هزینه برای ساختمان سازی مجتمع های آموزشی نخواهد بود. از سوی دیگر منجر به کاهش رفت و آمد بین شهری ودرون شهر می شود و در نتیجه باعث صرفه جویی در زمان و هزینه می‌‌گردد.

2- عدم وابستگی کلاس درس به زمان خاص: در آموزش اینترنتی ، ضرورت حضور آموزش گیرنده و آموزش دهنده در یک کلاس درس در ساعات مقرر کاهش می‌یابد و یا از بین می‌رود. به طوری که فرد در هرساعت از شبانه روز، می تواند از آموزش‌ها بهره ببرد و در آزمون‌های مربوط به آن شرکت کند.

3- کیفیت بالاتر ارائه‌ی دروس آموزشی: در روش سنتی، درس توسط یک استاد ارائه می‌شود که امر مطلوبی نیست. چرا که کیفیت مطالب ارائه شده در کلاس به پارامترهای زیادی بستگی پیدا می‌کند. به عنوان مثال اگر در جلسه‌ای استاد کسالت داشته باشد، این مسأله می تواند بر کیفیت مطالب ارائه شده در آن جلسه تأثیر منفی بگذارد. همچنین پارامترهای محیطی از قبیل سرما، گرما و ... نیز می تواند بر کیفیت آموزش تأثیر منفی بگذارد. در حالی که در سایت این مشکلات وجود ندارد. در این سایت دروس توسط اساتید کارکشته و یا تیم های مجرب متشکل از این اساتید، آماده می شوند و با استفاده از تکنولوژی‌های مدرن و متنوع چند رسانه‌ای به نحو مطلوبی ارائه می‌شوند.

4- پشتیبانی از تعداد زیاد دانشجویان در یک کلاس: در مراکز آموزشی معمولی معمولاً به خاطر محدودیت ظرفیت کلاسها و بازدهی، این مشکل وجود دارد که دانشجویان ممکن است به خاطر تکمیل ظرفیت کلاسها نتوانند در دروس مورد علاقه خود ثبت‌نام کنند. این مشکل طبعاً در سایت آموزش الکترونیکی وجود ندارد و دانشجویان ثبت نام شده در یک کلاس درس می تواند هزاران نفر باشد.

5- بالا بردن سطح علمی جامعه به خصوص نسل جوان: در دانشگاه‌های واقعی معمولاً به خاطر محدودیت امکانات از لحاظ مکان، اساتید و... هر ساله تعداد محدودی از طریق آزمون هایی که برگزار می‌شود، موفق به ورود به دانشگاه می‌شوند. بدین ترتیب خیل عظیمی از کسانی که در آزمونها شرکت می‌کنند، شانس ادامه تحصیل در دانشگاه را از دست می‌دهند. همچنین افراد بزرگسال و نوجوانی که به علت محدودیت‌های ذکر شده از تحصیل محروم مانده‌اند، از فرصت‌های برابر تحصیلی برخوردار می شوند و شانس ادامه تحصیل پیدا می‌کنند.

6- دسترسی Online به کتابخانه‌ی دیجیتال: در سایت آموزش الکترونیکی با استفاده از کتابخانه‌ی دیجیتال، تمامی کتاب‌ها و مقالات به صورت Online در اختیار دانشجو است و مشکلات محدودیت استفاده از کتب و مجلات در زمان خاص یا از بین رفتن آنها به مرور زمان، در آنجا وجود ندارد.

اینها تنها مواردی از جنبه های کاربردی اینترنت هستند که در تسریع توسعه‌ی اجتماعی و تولید و اشاعه‌ی دانش در دنیای امروز، نقش مهمی بر عهده دارند.

در آموزش مجازی، فراگیران می‌توانند از طریق اینترنت در مرکز ثبت‌نام کنند. از دروس ارائه‌شده واحد انتخاب کنند، جزوه‌ درسی موردنظر را مطالعه و از جلسات درس استاد استفاده کنند و در پایان دوره نیز امتحان دهند. در این سیستم آموزشی فراگیران می‌توانند هر روز و هر لحظه که مایل باشند، با معلم و همکلاسی‌های خود ارتباط برقرار کنند و با تشکیل گروه‌های مباحثه و با استفاده از اینترنت، به تبادل نظر درباره‌ مفاد درسی و تمرینات خود بپردازند. محتویات دروس ممکن است از طریق اینترنت، یا با استفاده از ویدیو و تصاویر، دو طرفه (تعاملی) انتقال یابند. ممکن است تلویزیون‌های کابلی یا ماهواره‌ای، رسانه‌های انتقال‌دهنده‌ این مواد درسی باشند، یا منابع درسی بر روی لوح فشرده یا نوار ویدیویی یا دی‌وی‌دی یا ترکیبی از این روش‌ها، در اختیار فراگیر قرارگیرند. (منتظر، 1380)

- دانشگاه‌های مجازی

ترکیب فناوری جدید در آموزش، از مهمترین دستاوردها برای آموزش عالی بوده است. بدین ترتیب، نحوه‌ی استفاده از فناوری اطلاعات و طراحی شیوه‌های بهره‌گیری از آن، به منظور ارتقای کیفیت آموزش عالی، اینک به صورت یکی از مهمترین ابعاد اداره‌ی دانشگاه‌ها درآمده است. بدین صورت که هریک از دانشگاه‌ها علاوه بر شعبه‌ی اصلی خود در دنیای واقعی، شعبه ای نیز در دنیای مجازی اینترنت ایجاد کرده اند. هم اکنون شش تا از بزرگترین دانشگاه‌های مجازی در شش کشور در حال توسعه مشغول به فعالیت هستند که عبارتند از: ترکیه، اندونزی، چین، هند تایلند و کره. (Accenture, 2001, p12) دانشجویان این دانشگاه‌ها را انسان‌هایی تشکیل می‌دهند که امکان حضور در شعبه‌های واقعی این دانشگاه‌ها هم از لحاظ اقتصادی و هم زمانی ندارند. در واقع دانشگاه مجازی "نهادی بدون پردیس (بدون داشتن محوطه دانشگاهی) با تعداد محدودی کارمند و اساتید و برنامه‌های درسی مشخص است که در پیشبرد آن از اینترنت بهره برده می‌شود." (آراسته، 1381)

دانشگاه مجازی که هدفش دسترسی بیشتر افراد به آموزش عالی در هر زمان و مکانی بود، نه تنها دسترسی علاقه‌مندان را به آموزش افزایش داده است، بلکه "قادراست به موضوعاتی چون توسعه راهبردهای متفاوت یادگیری، توسعه‌ی یادگیری‌های فردی و گروهی، ارائه بهترین مطالب درسی، آموزش و یادگیری بر اساس توانایی، ارزیابی تکوینی و پایانی، افزایش اثربخشی و افزایش مسئولیت‌های فردی در یادگیری و کسب اطلاعات" نیز بپردازد. (همان، 1381) در نتیجه اجرا و اعمال این روش‌ها، استادمداری به دانشجومداری، بهره‌وری هیأت علمی به بهره ‌وری دانشجویان، علاقه‌مندی استاد به علاقه‌مندی دانشجو و روش‌های آموزش به روش‌های یادگیری تغییر جهت می دهد. به هر حال مسئولان آموزش عالی با چالش بزرگی مواجه‌اند و برای فائق آمدن بر آنها، باید نگرش جدیدی را نسبت به آموزش و یادگیری اتخاذ کنند.

"مرکز توسعه غیرانتفاعی کلرادو" (Colorado Non-profit Development Center, 2001) ضمن بر شمردن مزایایی که به آنها اشاره شد، انتشار اخبار و اطلاعات مورد نیاز روستائیان را از دیگر مزایای کاربرد اینترنت می داند. در جوامع روستائی به دلیل محدودیت حضور در محافل عمومی، مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها و عدم آگاهی از قوانین جدید، از بسیاری از اخبار حتی اخباری که مربوط به خود آنها نیز بی اطلاع هستند، بنابراین اینترنت به عنوان ابزاری جادوئی می تواند آخرین اخبار، اطلاعات و نتایج تحقیقات را در زمینه‌های مختلف و متنوع بدون نیاز به حضور مستقیم آنها در جامعه در اختیار آنها قرار دهد. آموزش در زمینه اقتصاد محلی، عدالت اجتماعی، کشاورزی، محیط زیست، توسعه‌ی اقتصادی، مسائل مرتبط با دام و پرورش دام، مزارع و باغ‌های کوچک و بازار، از جمله مسائلی هستند که با استفاده از اینترنت به اطلاع و آموزش افراد مناطق محروم روستایی رسانده می شوند.

- برابری جنسیتی در بهره‌مندی از فرصت های آموزشی

برابری مربوط به جنسیت اشاره به فرصتهایی دارد که به طور سنتی، گروه جنسی محرومی مثل زنان را، در دستیابی به سطوح مختلف آموزش و به دست آوردن فرصت برای موفقیت در آموزش و استفاده از آن را امتیازی برای افزایش شانس زندگی‌شان می داند.‌ (Bray, 2002, p 4) ازجمله‌‌ی کاربردهای اینترنت در آموزش و پرورش می توان به کمک آن به بهبود کارایی، میزان دسترسی و برابری در بهره مندی از فرایندهای یادگیری در کشورهای در حال توسعه اشاره کرد. در حال حاضر، بررسی برابری‌های جنسیتی یکی از مقوله های بسیار مهم در حوزه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ی برنامه ریزی آموزشی است که سهم و نقش تعیین کننده‌ای در گسترش و بهبود آموزش دارد. عوامل فرهنگی و اقتصادی در زمینه وجود نابرابریهای جنسیتی درعرصه آموزش و پرورش نقش اساسی داشته است. آموزش مجازی با گسترش آموزش برای همه، با هزینه بسیار اندک، کاهش زمان و هزینه رفت و آمد و سهولت دسترسی به منابع متعدد و مختلف آموزشی، بیشتر موانع اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آموزش افراد را برطرف می‌سازد. استفاده از اینترنت در آموزش از راه دور به ساکنان مناطق توسعه‌ی نیافته این امکان را می‌دهد تا با حضور در محل زندگی خود و استفاده از این گونه آموزش ها به تمایزات جنسیتی که بین آنها وجود دارد پایان دهند و یا آنها را به حداقل برساند و امکان دسترسی به فرصت های برابر را برای آنها فراهم سازد.

توجه به عدالت جنسیتی برای معماری یک جامعه‌ی دانایی محور بسیار مهم و ضروری است. آموزش مجازی می‌تواند به خاطر وجود مزایایی چون دسترسی یکسان زن و مرد به بهترین اساتید و امکانات آموزشی،