با عرض سلام و احترام دانشجو سعید شیرزاد اهميت و جايگاه سواد رسانه اي در نظام اموزشي ايران
تعريف سواد رسانه اي : محققان و پژوهشگران عرصه ارتباطات سواد رسانه اي را شامل « تحقيق ، تحليل ، اموزش و اگاهي از تاثيرات رسانه ها نظير راديو ،تلويزيون،فيلم،روزنامه ،مجله ، کتاب و اينترنت بر روي افراد و جوامع بشري مي دانند» (کمالي پور ،1385،آن لاين ) بر اساس اين تعريف سواد رسانه اي به دنبال آن است تا در فرد توانايي لازم براي استفاده از رسانه ها را اموزش دهد به طوري که فرد بتواند ضمن درک و تحليل و ارزيابي پيام هاي رسانه هاي مختلف ، پيام ها و برنامه هاي مثبت ، مفيد و سازنده را از پيامهاي منفي و بي محتوا تشخيص دهد. يعني فرد اگاهانه در برابر رسانه ها قرار گيرد و توانايي دسترسي به پيام هاي مورد نظر خود از ميان انبوه پيام ،تجزيه وتحليل انتفادي ،ارزيابي و ارسال پيام ها در انواع مختلف را پيدا کند . تاريخچه پيدايش اين تفکر که بر پايه يک نياز مبرم آموزشي بنا نهاده شده به سال 1960 ميلادي و به دنبال عمومي شدن تلويزيون ، راديو و فيلمهاي هاليوودي بر مي گردد . دراين ميان تلويزيون گوي سبقت را از رسانه هاي ديگر ربود به طوري که اکثر مردم ترجيح دادند که تماشا کنند تا اينکه مطالعه کنند.يکي از عواقب اين تحول اجتماعي و آموزشي کمتر شدن تمايل دانش آموزان به مطالعه و کتاب بود که محققان رکود تمرکز فکري دانش اموزان در کلاس درس را به عنوان عارضه اين تحول اجتماعي بيان مي کنند.اهميت موضوع زماني دو چندان شد که پژوهشها در امريکا نشان داد که يک کودک به طور ميانگين روزانه شش ساعت از وقت خود را پاي تلويزيون مي گذراند.بنابراين با توجه به اثرات سوئي که استفاده بي رويه از رسانه ها به ويژه تلويزيون ،اينترنت و ماهواره مي تواند بر روي افراد به ويژه کودکان برجاي بگذارد لزوم کنترل و نحوه استفاده از رسانه ها در وهله اول مورد توجه محققان قرار گرفت.در اين اثنا محققان اعلام کردند که افراد به خصوص کودکان در استفاده کردن از رسانه ها بايد حساب شده و در مواجهه با پيام هاي بيشمار خود را واکسينه کنند يعني نسبت به رژيم مصرف رسانه اي خود اگاهي يابند و قوه تشخيص و درک پيام هاي رسانه ها را تقويت نمايند. بنابراين موضوع سواد رسانه اي به عنوان يکي از دغدغه هاي علم ارتباطات مورد توجه دانشمندان اين رشته قرار گرفت.

اهميت و ضرورت سواد رسانه اي:

انسان به عنوان يک موجود اگاه و اجتماعي در انجام کارها منافع مادي و معنوي خود را در نظر گرفته و سپس به انجام ان کار مبادرت مي کند. بعيد است شما دست به کاري بزنيد که حساب سود و زيان ان را از ابتدا محاسبه نکرده باشيد.اين موضوع در نحوه کار و استفاده از رسانه ها نيز قابل پيگيري است .يعني زماني که قرار است از رسانه اي خاص نظير اينترنت ، تلويزيون ، ماهواره و ... استفاده شود بايستي شخص کاربر احساس کند که در اين رابطه متقابل به منفعتي دست خواهد يافت . زماني که ما در بزرگراه هاي اطلاعاتي در حال حرکت هستيم اين ميزان سواد رسانه اي ماست که به ما مي گويد چه مقدار از وقتمان را در چه سايت هاي و چه مقدار از ان را در چت روم ها بگذرانيم .بنابراين هدف سواد رسانه اي تنظيم يک رابطه منطقي و مبتني بر هزينه – فايده است. يعني بر اين اساس پي مي بريم که شخص در قبال وقت و هزينه اي که صرف استفاده از اين رسانه ها کرده است چه چيزهاي را به دست آورده و چه چيز هايي را از دست داده است . همچنين سواد رسانه اي توانايي دسترسي به پيام رابراي مخاطبان فراهم مي کند . اين مهارت شامل توانايي در رمزگشايي پيام ها ، مکان يابي براي دسترسي به اطلاعات و توانايي استفاده از تکنولوژي هاي نوين ارتباطي نظير کامپيوتر و اينترنت مي باشد . ممکن است ما ساعتها وقت خود را در اينترنت صرف و يک کارت اينترنتي ده ساعته را يک روزه تمام کنيم و در طي اين مدت فقط از لينکي به لينک ديگر پريده و در نهايت چيزي چندان به دردبخوري عايد ما نشود و به تعميق اگاهي ما منجر نمي شود.در اينجا ما فقط وقت و هزينه خود را تلف کرده ايم .حال در صورتي که شخص از سواد رسانه اي مناسبي برخوردار باشد مي تواند با کمترين هزينه و وقت به مطالب مورد نظر خود در اينترنت دسترسي پيدا کند . نشان دادن اضافه بار اطلاعاتي در دنياي اشباع شده اطلاعات نيز يکي ديگر از مزاياي سواد رسانه اي است . درشرايط اشباع رسانه اي و در فضاي موجود افراد درمعرض حجم بالايي از اطلاعات هستند که به برخي از اين اطلاعات به هيچ وجه نيازي ندارند .به عنوان مثال امروزه بسياري از نوجوانان مارک ها و علايم تجاري جهان را به خوبي مي شناسند اما اين اطلاعات در هيچ زمينه اي به کار انها نمي ايد ، نه قدرت خريدي که انها را خريداري کنند و نه قدرت مصرف ولي چون درمعرض اگهي هاي پياپي قرار دارند در اين زمينه اطلاعات دارند .پس بايد از پيام ها و اطلاعات اطرافمان بر اساس نيازهايمان استفاده کنيم تا دچار سردرگمي نشويم و اين امر محقق نمي شود مگر از طريق آموزش سواد رسانه اي. پس در جامعه اي که مردمانشان سواد رسانه اي بالايي دارند مي دانند که به چه رسانه هايي مراجعه کنند و نيازهاي خود را از کدام رسانه بر طرف کنند وي اين خود باعث مي شود که از سردرگمي و بي هدفي مخاطب جلوگيري کند.

جايگاه سواد رسانه اي در نظام آموزش کشور :

همانطورکه اشاره شد اهميت سواد رسانه اي در دنياي امروز کمتر از سواد خواندن و نوشتن نيست. به همان اندازه که سواد خواندن و نوشتن از ضروريات زندگي اجتماعي افراد به حساب مي آيد سواد رسانه اي نيز در عصر پر تلاطم اطلاعات که هر روز خود را در مواجهه با رسانه هاي گوناگون شنيداري ، ديداري و نوشتاري مي يابيم از اهميت دو چندان برخوردار مي باشد. چرا که بدون اين سواد نمي توان گزينش هاي صحيح از پيام هاي رسانه اي داشت و خود را در برابر پيام هاي رسانه ها بيمه کرد و اين خود زمينه سازي براي اموزش اين نوع سواد را در کنارسواد خواندن و نوشتن در نظام اموزشي کشور ايجاب مي کند. در اين بين نهادهاي اجتماعي – آموزشي همچون آموزش و پرورش ، دانشگاهها و مراکز اموزشي به عنوان متوليان امر اموزش و تربيت انسان نقش عمده اي بر عهده دارند. نهاد اموزش و پرورش به عنوان اولين نهاد اموزشي که فرد به عنوان عضوي از جامعه با ان اشنا مي شود نقش اصلي را بر عهده دارد . در اين نهاد مي توان با گنجاندن واحدهاي درسي در دوره هاي تحصيلي زمينه را براي طرح موضوع سواد رسانه اي ايجاد کرد و در مقاطع تحصيلي بالاتر به عنوان واحد درسي به طور جدي تري به ان پرداخته شود.حمايت نهادهاي اکادميک از طريق گنجاندن مفاهيم سواد رسانه اي در کتب درسي دانش اموزان و دروس دانشکد هاي ارتباطات نيز ميتواند مفيد باشد.از اين ديدگاه اموزش سواد رسانه اي به دانش اموزان و دانشجويان اهداف متعددي را دنبال مي کند که مهمترين انها عبارتند از: 1- ايجاد تفکر خلاقانه ، انتقادي و موشکافانه در دانش اموزان ودانشجويان نسبت به محتوا و عملکرد رسانه ها 2-شناخت اشکال بصري ارتباط با استفاده از ان در کنار ساير مهارت هاي خواندن ، نوشتن ،صحبت کردن و گوش دادن . حتي خود رسانه ها به خصوص روزنامه ها نيز با توجه به جغرافياي مخطبان خود مي توانند مفاهيم مرتبط با سواد رسانه اي را منعکس کنند.متاسفانه امروزه نه تنها اين موضوع در اموزش و پرورش و دانشگاهها مورد توجه قرار نمي گيرد بلکه حتي در رشته ارتباطات هم کم توجهي شده اين در حالي است که کشورهاي پيشرفته براي بالا بردن سوادرسانه اي در جامعه اهميت ويژه اي براي نسل جوان قائل مي شوند وانها را از سنين پايين اموزش مي دهند . البته سواد رسانه اي اختصاص به گروه يا طبقه خاصي ندارد و همه افراد جامعه را در بر مي گيرد اما به دليل اينکه در سنين نوجواني ظرفيت پذيرش بالاتري وجود دارد سوادرسانه اي بيشتر براي کودکان و نوجوانان مطرح است.در انگليس سواد رسانه اي به عنوان دروس پايه در مدارس اين کشور تدريس مي شود .هدف از تدريس اين درس استفاده درست از رسانه است . در کشورهاي نظير ژاپن و کانادا نيز موضوع سواد رسانه اي به طور مشخص از حدود سه دهه قبل بررسي مي شود.در اين کشورها سواد رسانه اي انقدر اهميت داشت که ان را به عنوان يک ماده درسي در ميان مواد درسي دوره هاي تحصيلي راهنمايي يا مقطع ديپلم به رسميت شناختند و حتي ان را براي سنين بزرگسال و مقاطع تحصيلي بالاتر نيز طراحي کردند .انها اين هدف را دنبال مي کردند که به افراد بياموزند رسانه چيست و تفاوت ان با دنياي اطراف ان چگونه است. اما قدمت ادبيات سواد رسانه اي درکشور ما به بيش از 3يا 4 سال نمي رسد و همچنان از ان به مفهوم جديدي ياد مي شود. اين در حالي است که بايد در عرصه اموزش رسانه اي و سواد رسانه اي ادبيات توليد کنيم تا در گام اول مشخص شود که دامنه و چارچوب سواد رسانه اي چيست.

دکتر افخمي عضو هيات علمي دانشکده ارتباطات دراين زمينه معتقد است که در جوامع امروزي سواد رسانه اي اهميت بيشتري يافته است چرا که با پيشرفت جوامع و توسعه تکنولوژيهاي نوين و روش هاي انتشار پيام ،يک نوع پيچيدگي زباني در رسانه ها به وجود مي ايد که به تناسب ان بايد شهروندان توانايي بهره گيري از ين رسانه ها را داشته باشند .از اين رو اگر دولت ها نسبت به توانمند سازي در مقابل زبان رسانه اي جديد بي تفاوت باشند جامعه به دو گروه تقسيم مي شود که يک گروه توانايي درک پيام ها را دارند و گروه ديگر از غافله عقب مي مانند.اين مدرس ارتباطات با اشاره به اينکه درکشورهاي پيشرفته اموزش رسانه اي از دبيرستان اغاز مي شود تصريح مي کند در اين جوامع سواد رسانه اي جزوي از اموزش هاي اجباري است تا شهروندان از جامعه جديد عقب نمانند. در سالهاي گذشته از طرف مسولين کشورمان صحبت هاي در اين زمينه مطرح شد اما هيچ گاه جنبه عملي به خود نيافت و در حد شعار باقي ماند.مرکز پژوهشهاي مجلس شوراي اسلامي در سال 85 در گزارشي ضمن انتقاد از وضعيت آموزش سواد رسانه اي در کشورمان اعلام كرد که ايران با وجود دارا بودن شرايط خاص دروني و بيروني چون رشد شهرنشيني، گسترش تحصيلات عاليه، افزايش جمعيت جوان و فعاليت هدفمند گروههاي برانداز، اقدام مؤثري در زمينه سواد رسانه اي انجام نداده است .دفتر مطالعات فرهنگي مركز پژوهشهاي مجلس در گزارش خود با عنوان «سواد رسانه اي، رويكردي نوين به نظارت رسانه اي»، پيشنهادهايي براي توسعه سواد رسانه اي در كشور در سه بخش راهكارهاي سياستي، تقنيني و اجرايي اعلام کرد . بر اساس اعلام مركز پژوهشها، در بخش راهكارهاي سياسي، تحقيقات و مطالعات تطبيقي براي ارايه الگوي مطلوب ممكن، وارد كردن سواد رسانه اي در نظام آموزشي رسمي كشور، آموزش اين كه خشونت در دنياي حقيقي عواقب شديدي به دنبال دارد، ايفاي نقش ديدباني و نظارت دايم بر توسعه سواد رسانه اي و ارزشيابي منسجم و همه جانبه براي فراهم كردن مستندات مربوط به اثر بخشي آموزش سواد رسانه اي در كشور ضرورت دارد.اين مركز در زمينه راهكارهاي تقنيني نيز نگاه قانونگذارانه به سواد رسانه اي به عنوان يك ابزار نظارتي و دفاعي در برابر پروژه هاي ارتباطي هدفمند و اختصاص رديفهاي بودجه اي به آموزش سواد رسانه اي در قوانين بودجه سالهاي آينده را توصيه كرد. اما هنوز اقدام موثري در اين زمينه صورت نگرفته است.

در گزارش مرکز پژوهشها تصريح شده است که اکنون سواد رسانه اي به عنوان يکي از کارامدترين ابزارهاي نظارتي مورد توجه کشورهاي پيشرفته قرار گرفته است و با عملياتي کردن آن دانش نه تنها فرهنگ ايراني – اسلامي تقويت مي شود بلکه بخشي از حقوق مخاطب نيز تامين خواهد شد.

در اين بين تهيه و تنظيم كتابهاي درسي مناسب و برنامه هاي ديداري - شنيداري قابل دسترسي، بكارگيري مشاوران خبره و متخصص در امور سواد رسانه اي توسط مدارس، تشكيل و راه اندازي تشكلهاي غيردولتي سواد رسانه اي متشكل از معلمان مدارس، استادان و پژوهشگران دانشگاهي و نيز كارگزاران و دست اندركاران صنعت رسانه اي كشور و هماهنگي و مشاركت ميان نهادهاي آموزشي رسمي و غيررسمي كشور نظير رسانه، مدرسه و خانواده در اين زمينه ،راه اندازي واحد درسي در خصوص سواد رسانه اي براي دانشجويان دانشگاهها به خصوص براي رشته هاي مرتبط با رسانه ها نظير روزنامه نگاري، روابط عمومي ، مطالعات فرهنگي ؛ مطالعات انتقادي در دانشگاههاي کشور مي تواند مثمر ثمر واقع شود .

بنابراين با درک اهميت و ضرورت اين مهارت و کم توجهي مراکز اموزشي و دانشگاهي کشور در اين زمينه جا دارد تا مسولين و متوليان امر اموزش به خصوص دانشکده هاي مادر در زمينه رسانه نظير دانشکده هاي ارتباطات ،خبر و صدا و سيما توجه و نگاهي ويژه به اين موضوع داشته باشند.