چالش های اخلاقی جامعه ایرانی در فضای وب

چکیده

اخلاقی شدن فضای سایبر دغدغه همه انسانهای اخلاق گرا شده است

رشد و توسعه روزافزون فناوريهاي ارتباطاتي و اطلاعاتي در دنياي امروز موجب شکل گيري فضاي مجازي يا سايبر شده است. فضاي سايبر فوايد و امکانات فراواني براي انسان امروز دارد. مثلا سرعت و دقت بسياري از کارها را بيشتر کرده و زمينه هاي رشد و پيشرفت علمي، صنعتي، فرهنگي و اجتماعي جوامع را فراهم نموده است.
فضاي سايبر در کنار منافع زياد، داراي پيامدهاي منفي و زمينه ساز سوءاستفاده هاي فراوان نيز هست. اين امر موضوعها و پرسشهاي گوناگوني را مطرح مي کند که لازم است مورد توجه قرار گيرد. همچنين اين پيامدها از ابعاد مختلف فرهنگي، سياسي، اجتماعي، اخلاقي و مانند آن مي تواند مورد بررسي قرار گيرد. بررسي آنها از منظر اخلاقي،‌ امروزه موجب شکل گيري شاخه اي از اخلاق بنام «اخلاق فناوري اطلاعات و ارتباطات» (= فاوا) شده که زيرمجموعه اخلاق کاربردي است.
برخي از بي اخلاقيهايي که در فضاي سايبر انجام مي پذيرد از اين قرار است: نقض حريم خصوصي ديگران، توليد و توزيع محتواي مستهجن و اشاعه فاحشه،‌ آموزش و تشويق کارهاي خطرناک و غيراخلاقي، توهين و تحقير ديگران، بي احترامي به مقدسات ديني، جاسوسي، هک کردن و انجام حمله هاي سايبري، اخاذي، نقض مالکيت مادي و معنوي ديگران، ايجاد روابط غير اخلاقي و نامشروع، دامن زدن به شايعات يا ترويج مطالب دروغ و غيرواقعي، ارسال پيام هاي ناخواسته (هرزنامه)،‌ سوءاستفاده از ديگران، به ويژه کودکان و افراد ناتوان و...
با توجه به پيامدهايي که موارد ذکر شده در بر دارد، مي توان گفت امروزه اخلاقي شدن فضاي سايبر (به معناي مراعات هر چه بيشتر اصول اخلاقي در همه شوون مربوط به اين فضا) تبديل به يکي از دغدغه ها و خواسته هاي همه انسان هاي اخلاق گرا (اعم از متدين و غيرمتدين) شده است. لکن اين امر با موانع و چالشهاي گوناگوني مواجه است که بدون شناسايي و تلاش براي رفع يا کاهش آنها دستيابي به چنان مقصودي ممکن نخواهد بود..


کلمات کليدي : اخلاق ،چالش های اخلاقي ،جامعه ایرانی ،فضای وب ، سايبر دغدغه





مقدمه


مقصود از «چالش» هر عامل درونی یا بیرونی و فردي يا اجتماعي است که می تواند مانع مراعات اصول اخلاقي در فضای سایبر شده يا اين روند را کند نمايديا به عبارت ديگر باعث تشديد اخلاق گريزي در اين فضا شود. برخي از آنچه در اين بحث به عنوان موانع مطرح مي شوند (مانند روحيه کنجکاوي،‌ دسترس پذيري و ارزان بودن) در واقع از امور مشترکه هستند، به اين معنا که اگر در مسير صحيح قرار گيرند موجب بهره گيري هر چه بيشتر از فناوري هاي ارتباطي و اطلاعاتي و رشد وتعالي فردي و اجتماعي مي شوند و اگر در مسير نادرست قرار گيرند به عوامل اخلاق گريزي يا موانع اخلاقي شدن فضاي مجازي (و حقيقي) تبديل مي شوند. مباحثي که مطرح می شود نه به قصد توجيه براي محدودسازي دسترسي به فضاي سايبر که براي فراهم سازي زمينه استفاده هرچه بهتر، مطمئن تر و بيشتر از مزايا و امکانات اين فضامی باشد.

برخي از مهمترين موانع اخلاقي شدن فضاي سايبر از اين قرارند: معنویت گریزی و پیروی از هواهای نفسانی،‌ سودجویی، منفعت طلبي و طمع ورزی،‌ جذب مخاطب به هر طريق،‌ مباني نظري توجيه کننده،‌ اختلاف در مصاديق امور اخلاقی و غير اخلاقي،
ضعف اخلاق در فضای حقیقی،‌ جهالت و ناآگاهي، سادگی و عدم بلوغ فکری، کوتاهی یا ناآگاهی والدین، شهرت طلبي، امکان ناشناس ماندن، حس کنجکاوي، دسترس پذيري و ارزان بودن، دين ستيزي،‌ اختلاف ها، کينه‌ها و رقابتها، قدرت طلبي، محدودسازی غیر منضبط و ناموجه،‌ عذرهاي بدتر از گناه! و ضعف قوانين يا کوتاهي در اجراي آنهاو...
با وجود این که زمان مدیدی از ظهور پدیده ای به نام اینترنت نمی گذرد، جامعه شناسان، روان شناسان و کارشناسان هر یک با رهیافت خود به تحلیل پیامدهای آن پرداخته اند. آنچه تأثیر نمایان این فرآورده مدرن را بیش از پیش نمایان ساخت، جنبش های دو سال اخیر در کشورهای عربی موسوم به «بیداری اسلامی» است. درست است که مدت ها است که دانشمندان از تأثیر فضای مجازی سخن می گویند، اما این که این محیط زندگی دوم بتواند حجم عظمی از مردم را هم به خیابان ها بکشد، شاید قدری شگفت آور بود. شاید این ادعا گزاف نباشد که کسی حتی نمی توانست این تأثیر را پیش بینی کند. اما این رویداد اثبات کرد که فضای مجازی، گستره کارکردش نه تنها زندگی دوم، بلکه می تواند محیط زندگانی عینی فردی و اجتماعی ما را نیز متأثر و حتی متغیر سازد.








آسيب هاي فناوري اطلاعات در جامعه ایرانی
اينترنت ، قارة ششم !جهان جدید
ظهور فناوري هاي جديد ارتباطي و اطلاعاتي، چالش بزرگ نظام هاي سياسي در عرصة سياستگذاري ملي است . وفاق يا اختلاف تصميم گيران و سياستگذاران در مورد تعريف و کارکردهاي فناوری ، آينده و تأثيرات فناوري جديد بر ابعاد داخلي و خارجي امنيت سياسي و فرهنگي، منجر به اراية راهبردهاي متفاوت خواهد شد.
اينترنت، جهان جديدي خلق کرده است. خوش بينان ميگويند در اين جهان جديد که آن را جامعة اطلاعاتي ناميده اند، آزاديهاي فکري، تحقيقاتي ، آموزشي، تفريحي و شغلي رو به رشد خواهد بود و تجارت الکترونيک ، خدمات بهداشتي و پزشکي راه دور و خدمات تلفن بين المللي از طريق اينترنت جاي اشکال سنتي را خواهد گرفت . اما منتقدان، اينترنت را بيشتر در ترکيب هاي اضافي و به عنوان مضاف به مناطق جغرافيايي ، سياسي اقتصادي به کار ميبرند. با اين وصف ، مانند ديگر پديده هاي وارداتي از جهان صنعتي ميتوان از اينترنت اغنيا و فقرا، اينترنت آمريکايي ، اروپايي، آفريقايي و در سطوح ملي، مثلاً اينترنت ايراني سخن گفت . مطالعة تأثيرپذيري متقابل اينترنت و فرهنگهاي مختلف آخرين پروژه هاي کلان دانشگاه UCLAدر آمريکاست. در تحليل مسائل مربوط به اينترنت در کشورهاي در حال توسعه، به رغم برخي مشابهت هاي ظاهري ، بايد تفاوت هاي ساختاري و عميق آنها را با کشورهاي صنعتي در نظر گرفت .
به طور تقريب هر سه ماه يک بار توسعة وب، دوبرابر ميشود. اما اين رشد روزافزون ، کاملاً نابرابر توزيع شده است . در حالي که آمريکا و کانادا 63٪ ، اروپا4/22 ٪ و استراليا ، ژاپن و نيوزيلند 4/6٪ از کامپيوترهاي متصل به اينترنت را در اختيار دارند ، بقيةکشورهاي آسيايي و آفريقايي تنها 9/5٪ از اين کامپيوترها را در خود جاي دادهاند. بررسي ويژگيهاي کاربران اينترنت نشان ميدهد که تحصيلات و ثروت، دو عامل مهم در ميزان استفاده است . کاربران اينترنت بيشتر از طبقة متوسط بالا ، جوان، تحصيل کرده، مرد و شهر نشين اند. 83٪ کاربران اينترنت در آمريکا، 6٪ در اروپا، 3٪ در اقيانوسيه و 8٪ در بقية قاره هاي دنيا قرار دارند. نگاهي به وضعيت و موقعيت زبانهاي مختلف در اينترنت ميزان سلطة زبان هاي غربي را نشان مي دهد. در ميان کساني که از اينترنت استفاده ميکنند و حدود 288 ميليون نفر برآورد ميشوند، 3/51٪ به انگليسي سخن ميگويند و عرب زبانان کمتر از 1٪ استفاده کنندگان را تشکيل ميدهند .
بيش از 80 درصد کل اطلاعاتي که در بيش از 100 ميليون رايانة سرتاسر جهان ذخيره شده به زبان انگليسي است .
ضريب نفوذ اينترنت در کشور ما 5/2 و در کشور کرة جنوبي، با جمعيت کمتر از ما ، 42 است .
زندگي در عصر مجازي ( شهر الکترونيک )
در عصر مجازي بيشتر امور زندگي انسان به صورت مجازي صورت ميگيرد. دفتر کار مجازي، تجارت مجازي، تفريحات مجازي، سفرهاي مجازي و موارد مشابه آن نمونه هايي اند که در فضاي سه بعدي شرايطي مناسب را براي خانواده در عصر اشاره شده فراهم ميکنند. آيا آسيب شناسي عصر مجازي سؤال بعدي مسئولين تربيتي عصر مجازي نخواهد بود؟ آيا اگر آن را بشناسيم ، زمينة جلوگيري از آسيبهاي احتمالي را قبل از وقوع ميتوانيم فراهم کنيم ؟ نتيجة ابتدايي اين تحول آن است که فرد گرايي و ديکتاتوري از جوامع حذف،و کا ر گروهي و تفکر جمعي که از طريق رسانه اي مانند وب امروزين ، اما به شکلي سه بعدي سازماندهي خواهد شد، جايگزين ميشود. دانش محوري اساس ادارة جوامع مجازي خواهد شد و آموزش در طول عمر به عنوان نياز اوليه و دائمي بشر مطرح خواهد شد و بدين ترتيب همة امور ادارة جوامع امروزي تغيير خواهد کرد و امکان تحقق عدالت و داشتن رفاه بيشتر براي همه فراهم ميگردد در اين عصر مجازي تغييرات اساسي در رفتار بشر به وجود خواهد آمد و برخي از صفت هاي ناپسند که به دلايل مختلف گريبان زندگي امروز دنياست ( مانند تجاوز به حقوق ديگران ) به دليل عيني و قانونمند بودن همة امور اجرايي از جامعه رخت خواهد بست و همة کارها قابل رؤيت و پيگيري خواهد بود. مردم در جهان مجازي شناخت بهتري از جهان و فلسفة وجودي انسان خواهند داشت و به نحو بهتري تربيت خواهند شد و با توجه به اين که از نظر تئوري در عصر مزبور مشکلات معيشتي و تهية ابزار کار حل و فصل شده، دانش و اطلاعات در سطح گسترده اي در همة زمينه ها در دسترس مردم قرار دارد، توجه به مسايل روحي ، رواني، معنوی و گرايش به مذهب افزايش خواهد يافت . توسعه و ترويج سيستمهای بسيار مدرن فناوري در زمينه هاي اجرايي و عملياتي و انجام بخش اعظم کارهاي روزمرة انساني از آن طريق، چهره هايی از شهرهاي محل سکونت بشر يکي دو دهة آينده به نمايش خواهند نهاد که در حال حاضر ممکن است تصور آن کمي رؤيايي و مشکل باشد. چنين شهرهايي به نام شهرهاي الکترونيک ناميده ميشودو خانواده هاي ساکن در آن نيز با توجه به فرهنگ و سيستم اجرايي آن داراي فرهنگ خاصي خواهند بود که به عنوان خانواده تلقي ميگردد. ايجاد تحول اساسي در زندگي انساني با توجه به دستاوردهاي فناوري اطلاعات، در صورتي ميسر و امکانپذير خواهد بود که کلية فرايندها و تبليغات ناشي از اين فناوري به صورت مجموعه هاي منسجم و يکپارچه در شهرها و جوامع محل زندگي و استقلال مردم به صورت عيني و عملي قابليت اجرايي داشته باشد. شهرهاي الکترونيکي با چنين نيت و هدفي شکل گرفته اند و به دنبال آن شهروند الکترونيکي به عنوان يک عضو ساکن و شاغل در شهر الکترونيک مفهومي عيني مي يابد. ايجاد شهر الکترونيک تأثيرات بسياري در زمينه هاي اقتصادي ، اجتماعي ، فرهنگي و سياسي به دنبال خواهد داشت .
آموزش خانواده، رکن توسعه
مؤثرترين رکن توسعة خانواده در شهر الکترونيک ، آموزش است . فناوري اطلاعات شرايطي به وجود مي آورد که امکان آموزش هر چيز به هر کس، در هر جا و هر زمان فراهم شود. با توسعة آموزش الکترونيکي و آموزش مجازي فرصت هاي جديدي براي خانواده به وجود مي آيد تا ضمن حفظ فرهنگ بومي از تجربيات مفيد سايرين هم بتواند به خوبي استفاده نمايد. اين نوع سيستم آموزشي مزاياي زيادي دارد که بعضي از آنها عبارتاند از :
ـ آموزش هر کس در هر جا و هر زمان ، فارغ از هر گونه محدوديت نژادي ، سن و امثال آن .
ـ کاهش هزينه هاي فيزيکي ساختمان در ارتباط با آموزش.
ـ دسترسي آني به منابع و اطلاعات در هر زمان.
ـ امکان کار جمعي و بحث هاي دو طرفه.
ـ فراهم بودن درسها و منابع آموزشي روي خط به صورت منظم و يکپارچه با شرايطي متناسب تر از شيوة آموزشي سنتي.
ـ دسترسي به تجربيات ديگران در آموزش.
ـ يکنواخت کردن متون درسها.
ـ انتخاب متن مورد علاقه براساس امکانات و توانمنديهاي فرد.
ـ به روز شدن کلية متون آموزشي و درسي و سادگي روند آن.
ـ امکان ارزيابي و اندازه گيري آموزش خلاق.
ـ امکان ذخيره سازي تجربيات .
سواد، مهارت اينترنتي و معضلات اخلاقي
کامپيوتر و به دنبال آن اينترنت ، هم نياز به نوعي خاص از سواد و مهارت دارد و هم الگوهاي فرهنگي و رفتاري ويژه اي به دنبال مي آورد. مهمترين مسائل اينترنت از لحاظ فرهنگي عدم تطابق محتواي ارائه شده با الگوهاي فرهنگي و هنجارهاي رفتاري جوامع مختلف است . فناوري اينترنت براي بيشترين سرعت و کمترين کنترل، طراحي شده است . لذا اعمال کنترلهاي اخلاقي در آن دشوار است . حجم بالاي محتواي مستهجن تجاري و مجاني در اينترنت ، يکي از معضلات اخلاقي و خانوادگي است . مشکل فرهنگي ديگر اينترنت،غلبة زبان انگليسي و فقدان منابع غني به زبان هاي ديگر است ، در نتيجه سلطة زبان انگليسي بر زبانهاي ديگر به وسيلة اينترنت تقويت ميشود .
جريان بين المللي اطلاعات جرياني است مرکز پيراموني از شمال و غرب به سوي جنوب و شرق . از کشورهاي توسعه يافته به سوي کشورهاي در حال توسعه. در واقع اين جريان به شدت يک سويه ، عمودي، تحقيرگر، منفي گراو سلطه جويانه است .
اين جريان ، توانايي منابع خارجي را براي اجراي اقداماتي نظير کنترل و نفوذ در کشورهاي هدف بسيار افزايش داده است.کشورهاي در حال توسعه معتقدند جريان آزاد اطلاعات، آنها را در يک رقابت نابرابر و بيفايده با دولتهاي ديگر و شرکتهاي خارجي و چند مليتي قرار ميدهد و با تهديد ثبات جامعه از لحاظ فرهنگي ، ناامني فزاينده اي بر اين کشورها تحميل ميکند. فرو ريختن مرزهاي فرهنگي کشورهاي هدف، در برابر فناوريهاي جديد اطلاعاتي و ارتباطي تأثيراتي شگرف بر امنيت سياسي، اقتصادي و فرهنگي اين کشورها داشته است و تلاشهاي انفرادي کشورهايي نظير کانادا و فرانسه وجهت گيريهاي جمعي اتحاديه هاي بين المللي نظير جنبش غير متعهدها و سازمان کنفرانس اسلامي در برابر سلطه جويي ارتباطي برخي کشورها که در يونسکو نيز بازتاب پردامنه اي داشته است ، نشانة نگراني اين دولتهاست .
مزايا و عيب هاي اينترنت
به دليل نبود ضوابط و مقررات جهاني و الزامات ناشي از آن، متأسفانه در اينترنت هيچ گونه تضميني وجود ندارد که همة گروه ها و انجمن ها در جهت و سير اهداف انساني شکل بگيرند و فعاليت کنند، زيرا در کنار گروه ها و انجمنهاي خوبي مانند انجمن مبارزه با ايدز، مبارزه با سرطان ، گروههاي آزادي خواه و مدافع حقوق بشر، در مواردي حضور انجمن همجنسبازان و گروه هاي خشن و جاني نيز ديده ميشوند .
اينترنت و امنيت فرهنگي
امنيت فرهنگي مهمترين مؤلفه براي ساختن مفهوم جديد مردم سالاري فرهنگي است . بنا به يک تعبير، مردم سالاري فرهنگي عبارت است از:
1ـ حفاظت و تشويق تنوع فرهنگي و حق دسترسي به فرهنگ براي همة افراد داخل کشور و جهان.
2ـ تشويق مشارکت فعال در حيات فرهنگي جامعه .
3ـ توانا ساختن مردم براي مشارکت در تصميم سازي هايي که کيفيت زندگي فرهنگي آنان را تحت تأثير قرار ميدهد.
4ـ تضمين دسترسي برابر و عادلانه به منابع و حمايت هاي فرهنگي .
به اين ترتيب در امنيت فرهنگي نيز بايد به دو بعد ملي و جهاني توجه کرد. نحوة نگرش به منشأ و آثار توسعة فناوري و رسانه هاي نو، به خصوص اينترنت، يکي از عرصه هاي اصلي تقابل ميان دو راهبرد ثبات گرا و تحول گرا در رويکردهاي امنيتي ايران امروز است . در راهبرد ثبات گرايي، گسترش رسانه هاي نو موجب تقدس زدايي از ارزش هاي سنتي و قديم و اختلال در حفظ ويژگي هاي منحصر به فرد جامعة ايراني ميشود. در مقابل، تحول گرايان معتقدند گسترش رسانه ها موجب ظهور ارزشهاي جديد و افزايش تطابق با فرهنگ جهاني ميشود. ثبات گرايان که نگران کاهش توان حاکميت سياسي، نظم ، کنترل، اقتدار، استقلال و سلطة نخبگان داخلي اند، رسانه هاي مرزشکن و جديد را عامل اصلي بي ثباتي ميدانند و از طرف ديگر تحول گرايان که آزادي سياسي تنوع ، مشروعيت غيرمتمرکز ، اقتدار اسفنجي ، به هم پيوستگي بين المللي و جهاني شدن را شعار خود قرار داده اند، اين رسانه هاي نو را به عنوان مهمترين عامل تحول ارزيابي ميکنند. در اين ميان رويکرد اعتدال گرا در زمينة اولويت هاي فرهنگي معتقد است که ميتوان با تفکيک ارزشهاي بينادي از سنتها و ارزشهاي ابزاري ، موقتي و مصلحتي ، پندارة تقابل ميان تغييرات محيطي ناشي از تقويت رسانه هاي جهاني را با ارزشها واکاوي و بازسنجي کرد و با سختگيري نسبت به حفظ ارزشهاي بنيادي، از نوآوريهاي درون فرهنگي نسبت به آن دسته از سنت هاي مقدس نماي امروزي خود، که چيري جز بدعت هاي ديرپا نيستند، استقبال کرد. خط مشي اعتدال گرايانه، افزايش کارايي دولت در مقايسه با بديل هاي فراملي و تحمل وحدت فرهنگي ساختار در عين پاسداشت پاره فرهنگهاي قومي و بومي ـ به عنوان سرچشمه هاي زلال آفرينش هاي فرهنگي ـ در سطوح فراملي ، لازمة اقتدار حکومت ميداند. در زمينة راهبردهاي مربوط به تمرکز قدرت مشروعيت هوشمند، به معناي اتخاذ الگوي اقتضايي و پرهيز از الگوهاي تماماً همگرا يا تماماً واگرا در قبال معادلة مشروعيت ملي و بين المللي است . الگوي مديريت کلان در اين رويکرد متمايل به تفکر راهبردي و مديريت بر منباي هدف و نتيجه است . در اين ديدگاه انحرافات ناشي از فشارهاي داخلي و خارجي از طريق بازنگري مستمر اهداف و مسيرها تصحيح ميشود و در اين فرايند، خصوصاً بر نظريات و مشارکت نخبگان غيردولتي اعم از دانشگاهيان، فناوران حرفه اي و منتقدان و رقباي سياسي تاکيد مي شود .
رسانه و فرصتها
يکي از مهمترين کارکرد رسانه ها ، کمک به فرايند فرهنگ پذيري است . فرهنگ پذيري عبارت است از فرايند انتقال ارزش ها، هنجارها، عقايد، باورها ، معيارها و الگوهاي رفتاري و احساسي موجود در فرهنگ جامعه به آحاد افراد آن . نهاد خانواده و سپس نهاد تعليم و تربيت ، اولين مراکز انتقال مفاهيم فرهنگي به کودکان اند. اينترنت در آمريکا، نه به عنوان تهديد امنيتي، بلکه به عنوان بزرگترين فرصت ملي تلقي ميشود. توسعة اينترنت در داخل و استفاده از آن براي تأثيرگذاري بر ديگران ( ساير ملل ) بخشي مهم از سياستهاي راهبردي آمريکاست . چين رسماً اعلام کرده است درصدد برقراري توازن ميان جريان آزاد اطلاعات و صيانت فرهنگ و ارزشهاي اجتماعي خود است . معاون شرکت دولتي اينترنت چين گفته است : ما علاقه اي به قمار، پورنوگرافي و موارد حساسيت برانگيز سياسي نداريم . اما اينترنت را حتي با محتواي فيلتر شده، مهمترين نيرويي ميدانيم که قادر است درهاي چين را بر روي دنيا بگشايد و راه تغييرات اقتصادي را هموار کند. تقريباً در تمام کشورهاي حاشية خليج فارس کنترل قوي دولتي بر محتوا و توزيع اطلاعات وجود دارد. اين کنترل هابه علل مذهبي، سياسي و فشارهاي داخلي صورت ميگيرد. روش اصلي کنترل اطلاعات الکترونيک در اين کشورها انحصار مخابرات در شرکتهاي دولتي است . يکي از پيامدهاي اصلي اين کنترل دولتي، تأخير در رسيدن اينترنت و کندي در همه گير شدن آن در اين کشورهاست . در حال حاضر اينترنت در ايران نقشي بسيار مهم از لحاظ امنيت فرهنگي ايفا ميکند. از نظر علمي ، افزايش توانايي دسترسي دانشجويان ، استادان و محققان ايراني به منابع الکترونيک و تماس هاي علمي با دانشمندان ديگر کشورها کاملاً مرهون اينترنت دانشگاهي است . از نظر افزايش کسب آگاهي هاي سياسي و اجتماعي و دريافت آراي مختلف و امکان گفت و گو و ابراز خود براي همگان، نميتوان نقش اينترنت را انکار کرد. امروزه سايتهاي مختلف ايراني با تشکيل گروه هاي مباحثاتي بسيار جدي در مورد مسائل جهاني و ملي عرصة وسيعي براي آگاهي جويي و اعلام نظرهاي تخصصي و عمومي فراهم کرده اند. پيگيري نظرسنجي هاي اينترنتي د رمورد انتخابات و ضرر ارتباط با آمريکا، مهمترين شخصيت قرن اخير ايران و … نشان ميدهد که اينترنت براي ايرانيان امکانات کاملاً مساعدي براي ابراز آزادنة عقايد و مشارکت سياسي و فرهنگي فراهم آورده است . حتي برخي احزاب و داوطلبان نمايندگي، براي تبليغات انتخاباتي خود از اينترنت استفاده کردند. به اين ترتيب ميتوان نقشي مهم براي اينترنت در گسترش آزادي ها و مشارکت سياسي و دموکراسي فرهنگي قائل شد .
انواع آسيب هاي فناوري اطلاعات در خانواده
آسيبهاي فناوري اطلاعات در خانواده در سه بعد زير بررسی شده:
الف ) آسيب اخلاقي :
حدود 5/1 درصد از مجموع اطلاعات موجود در سايتهاي اينترنتي ، غيراخلاقي ، بيش از 90 درصد از آنها تجاري و مابقي آن با ساير امور علمي ، فرهنگي، ورزشي و ساير موضوعات مرتبط است . اين در حالي است که 11 درصد افراد روي زمين با رفتارهاي جنسي ناسالم مواجه اند که اصولاً ربطي به اينترنت ندارد. بنابراين آسيب هاي ناشي از اينترنت ، در مقایسه با شرايط عادي فساد اخلاقي در جامعة چندين برابر کمتراست . اما آن چه ميتواند در اينترنت خطرناکتر تلقي گردد، ارتباطي است که از طريق اتاقهاي گفت و گو بين افراد مختلف برقرار ميشود و در برخي موارد صدمات زياد به وجود مي آورد. اين اتاقهاي گفت و گو که معمولاً با نام هاي جعلي و مجهول امکان ارتباط در آن وجود دارد، ميتواند زمينه هاي لازم را براي ايجاد برخي از مفاسد اجتماعي به وجود آورد و تقريباً راهي هم براي جلوگيري از آن وجود ندارد. در يک اتاق گفت و گو ، مردي 60 ساله مي تواند خود را 20 ساله معرفي کند و به اذيت و آزار ديگران بپردازد. به جرئت ميتوان گفت که خطر اتاقهاي گفت و گو به مراتب بيشتر از سايتهاي غيراخلاقي موجود در اينترنت است ، زيرا بي اطلاعي خانواده ها از اين موضوع خطرهايي را به خانواده ها تحميل ميکند. از سوي ديگر ، از جمله چالش هاي اساسي گسترش فناوري ارتباطات درجهان مخصوصاً کشورهاي در حال توسعه، آسيب هاي فرهنگي و اجتماعي است . قرار گرفتن در معرض فرهنگهاي گوناگون، آزادي هاي زياد در يک دورة زماني نسبتاً کوتاه و امکان دسترسي به اطلاعات غيراخلاقي گوناگون از طريق اينترنت ، برخي از نمونه هاي اين خطرها ميباشند. در کشورهاي در حال توسعه، از جمله کشورما، بنابر شرايط فرهنگي و اجتماعي، احتمال آسيب پذيري زيادي در اثر تعامل گسترده با ديگر فرهنگ ها وجود دارد. به رغم پيشرفت هاي حاصل شده در سازوکارهاي امنيتي و کنترلي در اينترنت ، قابليت هاي کنترلي در اين گونه موارد کمتر مؤثر واقع ميشوند. بنابراين توجه به شرايط فرهنگي و اجتماعي کشورها يا مناطق جغرافيايي خاص، قبل از ايجاد شهر الکترونيک، آماده کردن خانواده ها از بعد فرهنگي ، اجتماعي و اخلاقي ضروري است .
ب ) آسيب هاي پزشکي :
1ـ بازيهاي کامپيوتري به سبب داشتن صفحات گرافيکي ، تنوع رنگ و سرعت زياد تعويض صفحات، تأثيرات منفي بر روي مغز و اعصاب کودکان و حتي بزرگترها ميگذارد و از اين راه برخي اختلالات را موجب ميشوند.
2ـ استفادة زياد از کامپيوتر آثار منفي بر بينايي افراد به جاي مي گذارد و موجب سوزش چشمها ميشود.
3ـ تأثيرات منفي کامپيوتر بر بدن افراد عبارت اند از : دردهاي شديد کمر، دست، گردن و سر که به صورت آرتروز ظاهر ميشود و گاهي موجب ايجاد کيست مفصلي در مچ دست ميشود. افتادن سرشانه ها و خارج شدن ستون فقرات از حالت طبيعي مشکلات ديگر مرتبط با آسيبهاي پزشکي کامپيوتر است که به دليل نشستن به مدت طولاني در پشت کامپيوتر و تايپ و کار زياد با آن به وجود مي آيد.
ج ) آسيب فرهنگي ـ اجتماعي :
از بعد فرهنگي و اجتماعي موارد زير را ميتوان به عنوان اساسي ترين و مهمترين پيامدهاي ناشي از توسعة فناوري اطلاعات قلمداد کرد :
1ـ منزوي کردن بسياري از کودکان : کودکاني که از بدو زندگي و در دوران کودکي به دليل کمبود فضاهاي تفريحي و آموزشي در منزل با بازيهاي کامپيوتري مشغول ميشوند به مرور نوعي انزواطلبي را پيش ميگيرند که در نهايت باعث منزوي شدن آنان از اجتماع ميشود. حال آن که کودکان در دوران رشد ميبايست با همنوعان و کودکان همسن خود بازي هاي دسته جمعي انجام دهند. تا ارتباطات اجتماعي را فرا گيرند. منزوي شدن کودک و بازي با افرادي که در دنياي واقعي وجود خارجي ندارد، در آينده ممکن است آثار بسيار منفي و نامطلوب در رفتارهاي اجتماعي کودک ايجاد کند.
2ـ قهرماناني که در بازيهاي رايانه اي ظاهر مي شوند با تصاوير و صحنه هاي خشونت آميز همراهند که تأثيرات منفي فرهنگي ـ اجتماعي را به دنبال دارد .
ملاحظات اساسي فرهنگي
گسترش اينترنت در کشور ايران بايد به گونه اي باشد که به خلاقيت گستري مدد رساند، نه اين که موجبات خلاقيت زدايي را فراهم آورد. سياستگذاري درمورد توسعة اينترنت نبايد به توسعة مصرف يا باز توليد محتواي آن محدود شود، بلکه بايد گسترش فرهنگ بومي و مذهبي و مقاومت فرهنگي را به دنبال داشته باشد. بنابراين :
1ـ بيش و پيش از توسعة اينترنت بايد به نظام توليد و سازماندهي الکترونيک اطلاعات علمي ، اداري و مالي بر اساس استانداردهاي قابل تبادل در شبکه اهتمام داشت و بودجه هاي کلاني را به اين امر اختصاص داد.
2ـ تدوين و اجراي قوانين مورد نياز و روزآمد در حوزة ارتباطات شبکه اي بسيار اساسي است. اين قوانين ، به خصوص موضوع حقوق تکثير و مالکيت آثار فرهنگي و نرم افزارها و اطلاعات الکترونيک ، تأثيري قاطع در تشويق توليد فرهنگي بر روي شکبه دارد.
3ـ در سياستگذاري فرهنگي بايد چگونگي کاربرد فناوري توسط مؤسسات فرهنگي و تأثير آن را بر مخاطبان در نظر گرفت . معلوم نيست که هر گونه استفاده از تکنولوژي جديد لزوماً به افزايش تأثيرپذيري مخاطبان منجر شود.
4ـ نظام نظارت فرهنگي بر محتواي داده هاي مبادله شده و ثبت ملي ، نقشي اساسي در پيشگيري از گسترش فساد، تهديدات امنيتي ، رسوخ جاسوسي و خراب کاري الکترونيک و عمليات رواني دارد.
به نظر مي رسد تهديد اصلي و بالفعل کشور در مورد اينترنت ، فقدان گفتمان امنيتي در مورد اين پديده است . اينترنت که به طور بالقوه ميتواند هم تهديد و هم فرصتي طلايي براي امنيت فرهنگي و سياسي باشد، به عرصه هاي فراخ براي رقابت گروه هاي فشار سياسي و اقتصادي تبديل شده است . فقدان دانش جامع نگر در مورد صورت مسئله و نبود مطالعات سياستگذاري مقايسه اي در کشور، حاکميت روش آزمون و خطا و اعمال سلايق فردي و سازماني را به دنبال داشته است . مسئوليت پذيري دولت در سياستگذاري علمي ، کارشناسانه و همه سونگر و بهره گيري از تمام توان علمي کشور شرط اصلي تحقق بيشترين منافع و کمترين آسيبها از گسترس صنعت اينترنت در ايران است .
سخن پايان در خصوص رسانه ها، از جمله اينترنت
ـ رسانه، عاملي مؤثر در فرهنگ پذيري و انتقال ارزشها و هنجارها و پر کردن اوقات فراغت است .
ـ رسانه ها، فرصت هاي تعاملات خانوادگي را از اعضاي خانواده ميگيرند و فضاي خانواده را به سوي فردگرايي پيش ميبرند ( اختلال در روابط والدين با فرزندان و روابط همسران با هم).
ـ اينترنت ، در عين جذابيت ، در صورتي که استفاده از آن بدون ملاحظات و برنامه باشد، آسيبهاي رواني ، عصبي، اخلاقي را براي کاربران به دنبال خواهد داشت .
ـ اينترنت، وسيله اي براي آموزش هاي رسمي ( از راه دور ) بازماندگان از تحصيل می باشد.
ـ عامل مؤثري در جهت رفع تبعيض استفاده از اطلاعات و همسانسازي فرهنگي و آموزشي است .
ـ رسانه هاي ماهواره اي با توجه به گستره و نفوذ جهاني و استفاده از کيفيت برتر فناورانه و جذابيتهاي تصويري ، عاملي مؤثرتر در انتقال ارزش ها و هنجارها و فرهنگ غربي است .
ـ رسانه ها، از جمله اينترنت ، افراد را به صورت منفعل و پذيرنده در مي آورند و غالباً قدرت انتخاب ، تحليل و تفکر را از بيننده ها، خصوصاً کودکان و نوجوانان ميگيرند.
ـ گسترش استفادة بي حد و حصر از رسانه هاي جديد موجب گسست فرهنگي و تقدس زدايي از ارزشِ هاي ديني و ملي و ميراث فرهنگي جامعة ايراني ميشود.
توصيه هايي به خانواده هاي محترم
1ـ والدين براي اين که بتوانند درخصوص محاسن و عيوب رسانه ها، راهنماي خوب و موثري براي فرزندانشان باشند، بايد در اين زمينه، مطالعه و مشاوره کرده ، اطلاعات و مهارت هاي خود را افزايش دهند و به روز کنند، تا توصيه هاي آنان براي فرزندان قابل قبول و پذيرش و داراي دقت و اعتبار باشد.
2ـ اينترنت ، خود به خود چيز بدي نيست ، مهم نحوة استفاده از آن است آيا شما حاضرين فرزندتان را ، که هنوز شنا کردن را بلد نيست ، در استخر عميق يا دريا رها کنيد؟ پس چگونه حاضريد فرزندتان را بدون مهارت وآمادگي در اقيانوس اطلاعات و تصاوير و فيلمها و برنامه هاي مختلف با محتواي گوناگون فرهنگي ـ اجتماعي رها کنيد ؟!
3ـ ورود رسانه ها به خانه ، يعني ورود غريبه ها به خانه ! هرگز برنامه ها و فيلمهايي که متناسب با فرهنگ، سن و درک فرزندتان و ارزشهاي اخلاقي نيست ، چه از طريق شبکه هاي تلويزيوني ايران و چه شبکه هاي ماهواره اي را با فرزندتان تماشا نکنيد.
4ـ براي تماشاي تلويزيون و بازي با رايانه در منزل، ضوابطي که قابليت اجرا باشد، با نظر فرزندتان در نظر بگيريد و خود به آن عمل کنيد. محدوديتهايي را متناسب با سن و دورة تحصيلي فرزندتان اعمال کنيد ( هرگز بدون زمانبندي و محدوديت ، پلي استيشن ، رايانه و تلويزيون را در اختيار آنها ، حتي قبل از دبستان قرار ندهيد تا به صورت يک عادت و اعتياد غلط در بيابد، در اين صورت در مراحل بعدي ، اصلاح و کنترل به راحتي قابل اجرا نيست ).
5ـ براي اين که استفاده از رسانه ها به عنوان يک عادت مضر در نيايد، محيط زندگي خود و فرزندتان را متنوع کنيد؛ مثلاً از طريق : کتابخواني، قصه گويي، نقاشي ، کارهاي دستي و امور هنري ، رفتن به موزه ها، کتابخانه ها پارک ها و مساجد، تفريح، ورزش(شنا ، راهپيمايي ، کوهنوردي و...) براي اين که فرزندان شما به مطالعه و ساير فعاليت هاي مثبت، علاقه مند شوند، خودتان نيز بايد در عمل ، مثلاً اهل مطالعه باشيد. بدين منظور نبايد خودتان در حالي که روبه روي تلويزيون مينشينيد و مقابل آن به خواب ميرويد، از فرزندتان بخواهيد تلويزيون تماشا نکند و به مطالعه بپردازد! تحليل 23 تحقيق، عنوان ميکند که پيشرفت تحصيلي در ميان کودکاني که در هفته ده تا پانزده ساعت تلويزيون تماشا ميکنند، در بالاترين حد است (در مقايسه با کودکاني که کمتر از ده ساعت تماشا مي کنند) و سپس با افزايش ساعات تماشا، از بيست تا چهل ساعت در هفته، ميزان پيشرفت تحصيلي به طور چشمگيري کاهش مييابد.
6ـ در خريد بازي هاي رايانه اي دقت کنيد تا بهترين بازيهاي موجود در بازار را ، که براي رشد ذهني، خلاقيت ، تجسم فضايي و ساير مهارتهاي فرزندتان مفيد است ، با مشورت افراد خبره و مطلع، انتخاب کنيد. از خريد بازي هاي خشن و مبتذل نيز جداً بپرهيزيد.
7ـ به خاطر داشته باشيد که استفاده بيش از حد رسانه ها توسط فرزندان ، سبب بروز رفتارهاي پرخاشگرانه ، خشن و انتقام جويانه و بي اعتنايي به ارزش هاي خانواده و بي علاقگي به درس و مسئوليت پذيري ميشود. بهتر است هنگام تماشاي فيلمها و بازيهاي ويدئويي و رايانه اي ، براي فرزندانتان ( از سنين پايين ) توضيح دهيد که اين صحنه ها غير واقعي و در قالب فيلم است و سخنان زشت و غيراخلاقي بازيگران را الگو قرا رندهند.
8ـ استفادة کنترل نشده از رسانه ها در منزل توسط خانواده هاي ايراني ( چهار ساعت و نيم در روز) موجب کاهش ارتباط بين فردي و چهره به چهرة اعضا با هم شده، اين امر فضاي انفرادي را به جاي فضاي جمعي و اجتماعي خانواده حاکم مي کند و کم کم افراد خانواده ترجيح ميدهند به طور جداگانه (فردي ) در اتاق خود تلويزيون و رايانة مستقل داشته باشند و اين يعني حذف تعامل و تعليم و تربيت خانوادگي . بنابراين با توجه به اهميت موضوع، ساعاتي را در منزل، بدون تماشاي تلويزيون و ...به گفت و گو با همديگر در فضاي با نشاط و دوست داشتني سپري کنيد، مخصوصاً بهتر است که زمان غذا خوردن از رسانه ها استفاده نشود.
9ـ والدين بايد بدانند که رسانه هاي گروهي امروزه نقشي فراتر از يک وسيلة سرگرم کننده دارند. در واقع اين وسايل به ابزاري فرهنگ ساز مبدل شده اند قدرتهاي مسلط جهاني مي کوشند با استفاده از اين ابزار زمينه هاي نفوذ فرهنگي خود را در ساير جوامع فراهم آورند.
10ـ کشورهاي غربي با اسفاده از تکنولوژي رسانه اي برتر و استفاده از جذابيتهاي آن سعي در انتقال و آموزش ارزشهاي فرهنگ غربي خود به ساير جوامع از جمله کشور ما دارند. در اين ميان کودکان و نوجوانان در اولويت اند. بنابر اين شما با دست خود اين فرصت را در اختيار آنان قرا رندهيد.
11ـ سعي کنيد مهارتهاي اساسي زندگي در عصر انفجار اطلاعات همچون : انتخاب گري، خلاقيت ، انتقادگري، و مديريت زمان و ... را به فرزندان خود بياموزيد تا بدون آگاهي و هدف، در امواج اطلاعات و تصاوير، ماهواره و اينترنت ، غوطه ور غرق نشوند.

منابع:راسخون
* دانش پژوه سطح چهار (دکتری) مؤسسه بین المللی مطالعات اسلامی، قم/ جهانگیری(سهروردی)، یحیی*
سلطانی فر، محمد (1387). اصول جنگ روانی در طراحی سناریوهای خبری . مجموعه مقالات قدرت سایبر، زیر نظر دکتر سید رضا صالحی امیری، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع..
سلطانی فر، محمد، هاشمی، شهناز (1382). پوشش خبری. انتشارات سیمای شرق..
ضیایی پرور، حمید(1388). جنگ نرم2 ویژه جنگ رسانه ای. موسسه ابرار معاصر تهران..
ضیایی پرور، حمید(1387). ساماندهی وبلاگها و وب سایتها. مجموعه مقالات تکنولوژی های جدید رسانه ای، زیر نظر دکتر سید رضا صالحی امیری، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع.

خوب است