تاريخچه تحليل محتوا

تحلیل محتوای کتب و سرودهای مذهبی تاریخچه بسیار قدیمی دارد. با استفاده از این روش، کتب و سرودهای مذهبی را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دادند. در ایران تجزیه و تحلیل متون یعنی جزء جزء کردن و یافتن ارتباط بین متون قرآنی و نظم و نثر فارسی که از گذشته‌ای دور رواج داشته و در این راه شیوه‌ها و ضوابط نسبتاً قابل اعتمادی به ‌کار گرفته ‌می‌شده‌ است. با پیدایش روزنامه، فصل جدیدی در تکامل این تکنیک گشوده شد و تحلیل و ارزیابی متن روزنامه‌ها آغاز شد.

به تدریج تحلیل محتوا به‌ صورت یک روش تحقیقی درآمد و با آغاز قرن 20 محققین زیادی در کشورهای مختلف مثل انگلستان، شوروی، آلمان و آمریکا به این روش روی آوردند. از سال 1930 به بعد محدوده تحلیل محتوا از روزنامه ها به رادیو، تلویزیون، کتاب، شعر و تبلیغات گسترش یافت. از سال های 1940 به بعد چند آژانس در اروپا و آمریکا تبلیغات کشورهای در حال جنگ را از طریق رسانه های گروهی مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند و کوشیدند تا خط مشی دشمن را پیش بینی کنند. از این تاریخ به بعد مطالعه بر روی سخنرانی های سیاسی و تحلیل محتوای آنها رواج یافت.

لازم به ذکر این که قبل از ورود به بحث در خصوص تحلیل محتوا، بهتر است به تفاوت دو روش تحقیقاتی و پــژوهشی تــوســـط پژوهشگران به نام هــای، روش پیمـایشی (Survey Research) و تـحلیل محتـــوا (Content Analisys) بپردازیم.

در روش پیمایشی برای به دست آوردن اطلاعات از پرسشنامه استفاده می کنند و بر این اساس محققین مجبوراً افراد را مستقیماً مورد بررسی قرار دهند. در حالی که در روش تحلیل محتوا به جای پرسشنامه از دستورالعمل کدگذاری برای جمع آوری اطلاعات استفاده می نمایند و محققین مجبور نیستند مستقیماً به افراد مراجعه کنند، بلکه به آثار و پیام های تولید شده آن ها مراجعه می کنند. ضمناً در تحلیل محتوا، امکان مقایسه تطبیقی بین پیام های تولید شده در یک مقطع یا مقاطع گوناگون وجود دارد که این کار در روش پیمایشی امکان پذیر نیست.

با این اوصاف، جایگاه تحلیل محتوا در پیام های ارتباطی مشخص می باشد. مثلاً در یک الگوی ارتباطی ساده که عناصر ارتباطی آن (فرستنده یا منبع پیام، محتوای پیام، مجرا یا کانال ارسال پیام و گیرنده یا مقصد که همان مخاطب پیام ) می باشند، محتوای پیام دارای اهمیت می باشد.



تعريف تحليل محتوا

در بین تعاریفی که برای تحلیل محتوا ارائه شده، تعریف "برنارد برلسون" (Bernard Berelson) از همه جامع تر می باشد، زیرا پس از گذشت سال ها، هنوز بسیاری از پژوهشگران به آن استناد می کنند.

برلسون معتقد است : تحلیل محتوا یک شیوه تحقیقی است که برای تشریح عینی، منظم و کمی محتوای آشکار پیام های ارتباطی به کار می رود. به عبارت دیگر، وی تحليل محتوا را روش مطالعه و تجزيه و تحليل ارتباط به شيوه نظام دار، عيني، كمي و آشکار براي اندازه‌گيري متغيرها توصیف می کند.

اما تعاریف دیگر صاحبنظران و اندیشمندان در مورد تحلیل محتوا :

-ریچارد پاد، تحلیل محتوا را شیوه‌ایی منظم برای تجزیه و تحلیل یک پیام و پیدا کردن روش چگونگی برخورد با آن پیام می‌داند.

- موریس دوورژه، تحلیل محتوا را به معنای طبقه‌بندی عنصرهای متن مورد تحلیل در مقوله‌هایی از پیش تعیین‌شده، می داند.

- بارکوس می‌گوید تحلیل محتوا به معنای تحلیل علمی پیام های ارتباطی که با وجود جامع‌بودن از نظر ماهیت، نیازمند نظم و تحلیل دقیق می‌باشد.

- از نظر معتمدنژاد، تحلیل محتوا، به هر نوع فنی اطلاق می گردد که در راه استنتاج منظم و عینی ویژگی های خاص یک متن به ‌کار می آید.

- ساروخانی نیز تحلیل محتوا را شناخت و برجسته ساختن محورها یا خطوط اصلی محتوای ارتباط تعریف‌می‌کند.

به طور کلی، تحلیل محتوا در زمره تحقیقات بدون مزاحمت یا بدون واکنش است، زیرا محقق مستقیماً در دستکاری داده‌ها دخالتی ندارد.


هدف تحلیل محتوا

روش تحلیل محتوا در آغاز تنها برای تحلیل ویژگی‌های پیام به‌ کار می‌رفت که در آن دو نکته مطرح بود :

۱- رابطه بین دلیل و مدلول بود که همان بررسی معنا و مفهوم و جنبه شناختی پیام می باشد.

۲- رابطه نمونه‌ها با یکدیگر که همان بررسی سبک و ساخت پیام یا جنبه زیباشناختی آن است.

هر چند بیشتر تحلیل‌ها مربوط به پیام و فرستنده پیام است، اما گاهی نیز به تحلیل اثرهای پیام روی گیرندگان پرداخته می‌شود. بنابراین می‌توان گفت تحلیل محتوا یکی از اهداف زیر را دنبال می‌کند :

1) تحلیل ویژگی‌های پیام به ‌منظور توصیف آن، که پاسخ به پرسش‌های چه؟ به که؟ و چگونه؟ است.

۲) تحلیل پیشینه‌های پیام به‌ منظور توصیف فرستنده، که پاسخ به پرسش‌های که؟ و چرا؟ است.

۳) تحلیل پی‌آمدهای پیام به‌ منظور شناخت اثر آن بر روی مخاطب، که پاسخ به پرسش با چه اثری؟ است.

باید افزود که در کاربردهای تازه‌تر تحلیل محتوا با الهام از نظرهای "مارشال مک لوهان"، پژوهشگران به تحلیل خود رسانه یعنی روزنامه، تلویزیون و ...، بدون توجه به پیام در مفهوم معارف آن، نیز پرداخته‌اند. چرا که به نظر "مک‌لوهان" محتوای پیام سرابی بیش نیست و پیام راستین خود رسانه است.

منابع :

1) باردن، آكن. تحليل محتوا. ترجمه مليحه آشنايي؛ محمد يمني دوزي سرخابي. تهران: دانشگاه شهيد بهشتي، 1375.

2) رايت، كارل. نقل در: ال. آر. هولستي. تحليل محتوا در علوم اجتماعي و انساني. ترجمه نادر سالارزاده اميري. تهران: دانشگاه علامه طباطبايي، 1373.

3) ساروخاني، باقر. روش‌هاي تحقيق در علوم اجتماعي. تهران: پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1375

4) فاضلي، نعمت‌الله. "آموزش، تحقيق، ترويج (تحليل محتواي نامه علوم اجتماعي)". نمايه پژوهش. س. اول (تابستان 1376) ش: 100-99.

5) بدیعی، نعیم. روش تحلیل محتوا. نمایه پژوهش. س. اول (پاییز و زمستان 1376) ش: 4-3 ص : 42.

6) بدیعی، نعیم. تحلیل محتوا. تهران : اداره‌کل تبلیغات، 1380

7) هولستي، ال. آر. تحليل محتوا در علوم اجتماعي و انساني. ترجمه نادر سالارزاده اميري. تهران: دانشگاه علامه طباطبايي، 1373.

رفیع‌پور، فرامرز. "تکنیک‌های خاص تحقیق در علوم اجتماعی : کندوکاوها و پنداشته‌ها (جلد دوم) " . تهران : انتشار، 1385