با سلام
پرسشنامه چيست ؟
پرسشنامه شامل دسته اي از پرسش ها ست كه برطبق اصول خاصي تدوين گرديده است و به صورت كتبي به افراد ارائه مي شود و پاسخگو بر اساس تشخيص خود جواب ها را در آن مي نويسد.
. طبقه بندي بر اساس ماهيت پرسشنامه
• پرسشنامه باز
• پرسشنامه بسته
در پرسشنامه باز با سوالات باز روبرو هستيم. در اينجا پاسخگو مي تواند بدون محدوديت هر پاسخي را كه مد نظرش باشد در مورد آن پرسش بنويسد و يا در آن زمينه توضيح دهد. در اينگونه سوالات، اطلاعات دقيق تر، كامل تر و داراي ارزش بيشتر هستند ولي طبقه بندي و نتيجه گيري از آنها مشكل تر و به تجربه زياد نيازمند دارد.
در پرسشنامه بسته با پرسش هاي بسته مواجه هستيم. براي هر پرسش تعدادي گزينه و پاسخ انتخاب شده است كه فرد پاسخ دهنده بايد يكي از آنها رابه عنوان پاسخ بگزيند. هريك از پاسخ ها به گونه اي تنظيم شده است كه در عين منطقي بودن براي آن سوال از پاسخ مربوط به ديگر سوالات مجزا باشد. در اينجا پاسخ ها را مي توان به سرعت نوشت و تجزيه و تحليل و طبقه بندي پاسخ ها نيز ساده تر است اما اطلاعات به دقت و كاملي پرسش نامه باز نيست.
انواع پرسشنامه از لحاظ اجرا عبارتند از:
• پرسشنامه به طريق رو در رو
• پرسشنامه تلفني
• پرسشنامه پستي
• پرسشنامه رايانه اي
• پرسشنامه پست الكترونيكي
• پرسشنامه اينتنرنتي يا صفحات وب همانند :نمونه فرم نظر سنجي همايش
انواع پرسشنامه از لحاظ محتواي سنجش شده عبارتند از:
• پرسشنامه آگاهي سنجي Survey of Knowledge
• پرسشنامه نگرش سنجي Survey of Attitude
• پرسشنامه عملكرد سنجي Survey of practice
هدف از طراحي پرسشنامه
• تهيه فهرستي از هدف هايي است كه پژوهشگر قصد دارد به كمك پرسشنامه به آنها برسد.
• داشتن درك روشني از آنچه كه بايد حاصل شود
• به چه نوع اطلاعاتي نياز داريم
• با اين اطلاعات چه كارهايي مي توانيم انجام دهيم
• چگونه هر سؤالي در پرسشنامه در رسيدن به اين هدف به ما كمك مي كند
• روش هاي تجزيه و تحليل اطلاعاتي كه پس از اجراي پرسشنامه جمع آوري مي شوند چيست؟
بيان مساله
• What is the problem
• به دنبال چه هستيد؟

- توصيف رفتار يا

- طرز تفكر يا

- يك احساس ويژه يا

- آزمون رابطه بين دو يا چند متغير

تعيين جامعه آماري و انتخاب نمونه
الف) در تعيين جامعه آماري به اين نكات توجه داشته باشيد:
1-4. اهميت موضوع
2-4. قابليت تعميم پذيري
3-4. علاقه پژوهشگر
4-4. منابع اطلاعاتي
يك جامعه آماري مي تواند شهرك، شهر، استان، كشور، منطقه آموزشي واحد نظامي يا زير گروهي از واحدهاي ذكر شده نظير گروه هاي قومي، مذهبي، سني و شغلي باشد. توجه داشته باشيد به علت وسعت زياد جامعه موردنظر، هميشه مطالعه تمام آن مقدور نيست و بعلاوه براي توصيف ويژگي هاي جامعه موردنظر و آزمون فرضيه در مورد آن نيازي به مطالعه تمام اعضاي جامعه نيست. فلذا به انتخاب نمونه اي از اعضاي جامعه كه معرف و نماينده واقعي آن باشند اقدام مي نمائيم

ب) در تعيين نمونه آماري به اين نكات توجه داشته باشيد:
5-4. در تعيين حجم نمونه از فرمول ها و معيار هاي آماري استفاده كنيد.
6-4. توجه داشته باشيد بيشترين حجم نمونه قابليت تعميم نمونه به جامعه را محقق خواهد نمود.
7-4. براي مثال هنگاميكه شما مشغول طراحي يك پرسشنامه سنجش رضايت شغلي در يك شركت يا سازمان بزرگ مي باشيد مي توانيد با كمك واريانس و انحراف معيار جنس، سن يا تحصيلات تعداد نمونه مورد نياز خود را بدست آوريد.
8-4. روش نمونه گيري را مشخص كنيد: مثلا نمونه گيري خوشه اي چند مرحله اي
5. اصول تدوين پرسشنامه
در پژوهش هايي كه از پرسشنامه استفاده مي شود اعضا نمونه يا جامعه با پر كردن پرسشنامه و بازگرداندن آن به پژوهشگر در مصاحبه اي كه خود آن را بر عهده داشته اند شركت مي كنند؛ به همين دليل سؤال ها و راهنمايي هاي مربوط به آن بايد به اندازه كافي روشن و قابل فهم باشد تا پاسخگو نقش مصاحبه كننده را نيز اجرا كند و بتواند افراد مورد نظر را در مشاركت ترغيب كند. دستورالعمل، سؤال ها و راهنمايي آن بايد به گونه اي طرح شود كه افراد مورد نظر را به ادامه همكاري و برگرداندن پرسشنامه علاقه مند نمايد؛ اين امر به خاطر عدم حضور مصاحبه گر واقعي براي توضيح بيشتر و تشويق پاسخ دهنده است.

بيشتر پرسشنامه ها حاوي مطالبي هستند كه به منظور اندازه گيري متغيرهاي وابسته و مستقل و ويژگي هاي موردنياز تهيه و تدوين مي شود دستورالعمل هايي كه در تنظيم پرسشنامه الزامي هستند به شرح ذيل است:
6.1. سؤال هاي پرسشنامه بايد ساده، روشن و دقيق باشند؛ زيرا هنگام پاسخگويي به آنها كسي جهت تعريف و توضيح حضور ندارد.

6.2. سؤالات پرسشنامه بايد به صورت پاسخ بسته نوشته شود (يك گزينه از بين چند گزينه انتخاب شود) و بهتر است تعداد سؤال هاي پاسخ باز به حداقل ممكن برسد ولي حذف نشود. امكان دارد پاسخ هايي كه به سؤالات باز داده مي شود ناتمام و بي ربط باشند. ناخوانايي، غلط املايي و تفسير پاسخ هاي باز از ديگر مشكلات سؤال هاي پاسخ باز مي باشند.

6.3. به صورت اضافي و به خاطر جلوگيري از اشتباه از سؤالات گُزيده استفاده مي شود. سؤال هاي گزيده به پرسش هايي گفته مي شوند كه گروه معيني از پاسخ دهندگان به آن پاسخ مي دهند. براي مثال با مطرح كردن سؤالي درباره وضعيت تأهل در پرسشنامه مي توان پاسخ دهندگان متأهل را شناسايي كرد و سپس پرسش هاي مربوط به فرزند، يا فرزندان، همسر و ساير موارد را مطرح نمود. هر سؤال گزيده به راهنمايي خاص خود نياز دارد.

6.4. سؤال هاي مربوط به گذشته را در يك محدوده زماني مشخص مطرح كنيد در صورتي كه قصد داريد درباره رفتار گذشته افراد اطلاعاتي كسب كنيد، زمان مورد نظر را مشخص كنيد. براي مثال اين سؤال كه چند بار مرتكب تخلفات رانندگي شده ايد بسيار مهم است. عدم وجود محدوده زماني مشخص در چنين سؤال هايي موجب مي شود كه افراد پاسخ هاي خود را به زمان هاي متفاوت نسبت دهند. لذا اطلاعاتي كه در اين گونه موارد بدست مي آيد در بهترين حالات فاقد انسجام خواهند بود و در بدترين شرايط به قدري مبهم اند كه نمي توان بر اساس آنها دست به تحليل زد. در محدوده هاي زماني كه چنين سؤال هايي به كار مي روند به صورت زير بايد عمل شود كه به صورت عبارت هايي همچون: در 5 سال گذشته، در يك سال گذشته، در يك ماه گذشته و يا اينكه اساساً سؤال كرد چه موقع براي اندازه گيري تعداد دفعاتي كه رفتار افراد در آن ارتباط انجام شده است، اغلب محدوده زماني كوتاه تر مناسب است زيرا پاسخ دهندگان نمي توانند وقوع رفتارهاي خود را در زمان هاي طولاني به ياد آورند.

6.5. براي سؤال هاي حساس چارچوب مناسبي فراهم سازيد گاهي اوقات پرسش هايي مطرح مي شوند كه ممكن است مغاير عقيده، باور، نگرش و مكاتب فكري باشند.

6.6. تعدادي از سؤال هاي پرسشنامه را به ويژگي هاي فردي و جمعيتي اختصاص دهيد. اين نوع سؤال ها كه بر ويژگي هايي فردي تأكيد دارند در قالب پرسشنامه ها مطرح مي شود اين پرسش ها از مواردي به اين شرح تشكيل شده اند: سن، جنس، وضعيت تأهل، قوم و نژاد، تحصيلات، شغل، درآمد و گاهي اوقات مذهب، نوع مالكيت محل مسكوني، تركيب خانوادگي.

6.7. سؤال هاي پرسشنامه بايد يكي از جنبه هاي هدف و يا فرضيه صورت بندي شده را اندازه گيري كند به منظور تهيه و تنظيم پرسشنامه اي مناسب بايد هر يك از سؤال هاي پرسشنامه هدفي را اندازه گيري كند؛ به عبارت ديگر سؤال بايد به شيوه اي تنظيم شود كه به كمك آنها بتوان اطلاعات لازم براي پاسخ دادن به سؤال هاي تحقيق يا آزمون فرضيه هاي صورت بندي شده جمع آوري كرد.

6.8. سؤال هاي پرسشنامه را با توجه به موضوع پژوهش در ارتباط با خصوصيت جامعه اي كه پرسشنامه در آن اجرا مي شود تعيين كنيد. نظم و ترتيبي كه سؤال هاي پرسشنامه بر اساس آن طرح مي شود متفاوت است. ولي در اينكه جاي هر سؤالي كجا باشد اتفاق نظري وجود ندارد. بعضي ترجيح مي دهند كه نكات مربوط به ويژگي هاي فردي و خانوادگي در ابتداي پرسشنامه و سؤال هاي حساس در آخر آورده شود و برخي عكس اين عمل را انجام مي دهند در واقع اين پژوهشگر است كه بايد با توجه به بينشي كه در مورد موضوع و جامعه ي پژوهشي خود دارد جاي هر سؤال يا نظم و ترتيب آنها را تعيين نمايد. چنانچه موضوع اهميت قابل توجهي داشته باشد بهترين شيوه آن است كه پرسش هاي مربوط به موضوع اصلي را در ابتدا بياوريم تا بالاترين نسبت پاسخ دهي بدست آيد.

6.9. صفحه اول پرسشنامه بايستي مربوط به نحوه ي پاسخگويي به سؤال ها باشد. و در آن به پرسش شونده اطمينان دهيد كه پاسخ هاي وي و اطلاعاتي كه در اختيار شما قرار مي دهد محرمانه تلقي خواهد شد.

6.10. هيچگاه در يك پرسش دو موضوع را مورد پرسش قرار ندهيد زيرا پرسش شونده ممكن است پاسخ متفاوتي به هر يك از سوال ها داشته باشد.

6.11. در طراحي سوال ايده خودتان و يا به عبارتي پاسخ خودتان را به پرسش شونده ديكته نكنيد. بعض سوالا ها طوري طراحي ميشوند كه پاسخ مشخصي دارند كه مفيد نيست.

6.12. از صفحه آرائي، چيدمان شكيل و فونت هاي مناسب و درشت براي طراحي پرسشنامه استفاده كنيد.

6.13. در پرسش هاي بسته مي توانيد از طيف ليكرت براي پاسخگوئي استفاده كنيد.

6.14. پرسشنامه را جذاب كنيد. يكي از راه هاي رسيدن به اين هدف چاپ پرسشنامه است.

6.15. پرسشنامه را صفحه بندي كنيد.

6.16. سؤال هاي پرسشنامه را تا حد ممكن به شكل ساده طرح كنيد به نحوي كه پاسخگويي به آنها آسان باشد.

6.17. در ابتدا و انتهاي پرسشنامه، نام و نام خانوادگي و آدرسي را كه پرسشنامه به آنجا فرستاده شود ذكر كنيد.

6.18. نحوه پاسخگويي به سؤال ها را خيلي ساده و با حروف درشت ذكر كنيد.

6.19. در ابتداي هرنوع سؤال يك مثال مطرح و نحوه پاسخگويي به آن را مشخص كنيد.

6.20. سؤال هاي پرسشنامه را براساس نظم منطقي مطرح كنيد.

6.21. در ابتداي پرسشنامه سؤال هايي را مطرح كنيد كه جالب هستند.

6.22. در پرسشنامه هايي كه خيلي طولاني هستند سؤالات مهم را در آخر پرسشنامه نياوريد.

6.23. از به كاربردن كلماتي كه پاسخ دهندگان نسبت به آنها حساس هستند خودداري نماييد.

6.24. در هر سؤال اطلاعات را به طور كامل بيان كنيد به نحوي كه سؤال براي پاسخ دهنده معني دار باشد.

6.25. طول پرسشنامه بر دقت پاسخگويي تأثير دارد بنابراين در صورت امكان پرسشنامه را مختصر مطرح كنيد. به عبارت ديگر در پرسشنامه فقط سؤال هايي را مطرح كنيد كه در جهت رسيدن به هدف هاي پژوهش مورد نياز هستند.
7. توزيع مقدماتي پرسشنامه
پس از تدوين پرسشنامه و قبل از سنجش گسترده نخستين مرحله ارزيابي مقدماتي پرسشنامه است. زيرا ممكن است پرسشنامه نياز به بررسي مجدد، حذف از تعدادي از سوالات و يا افزودن سوالت جديد بر مبناي اطلاعات دريافتي از پرسش هاي باز باشد.

پس لازم است پيش نويس پرسشنامه قبل از اينكه به صورت نهايي تهيه و تنظيم شود چندين بار و از ديدگاه هاي مختلف بررسي شود. "دِيلي مَن" پيشنهاد مي كند كه پرسشنامه قبل از اجرا به صورت آزمايشي براي سه گروه زير اجرا گردد:

7.1. گروهي از افراد جامعه كه قصد داريد كه يافته هاي پژوهش را به آنها تعميم دهيد.
7.2. كساني كه نتايج بررسي بوسيله آنها مورد استفاده قرار مي گيرند مانند نهادهاي اجرايي، مديران سازمان ها و ....
7.3. صاحب نظران و متخصصاني كه در تهيه و تنظيم پرسشنامه تبحر و تجربه دارند
معمولا در اين مرحله پرسشنامه بين خبرگان و يا نمايندگان اقشار مختلف نمونه آماري صورت مي پذيرد. و بر اساس تجربه بايستي حداقل 10 الي 15 درصد نمونه آماري را پوشش دهد.
8. كنترل كيفيت پرسشنامه
موضوع كنترل كيفيت نتايج يك پرسشنامه دامنه وسيعي از موضوعات مختلف را در بر مي گيرد. اگر پرسشنامه را مانند يك آزمون فرض كنيم، به طور كلي مي توان گفت يك آزمون خوب بايد از ويژگي هاي مطلوبي مانند عينيت، سهولت اجرا، عملي بودن، سهولت تعبير و تفسير، روايي و پايايي برخوردار باشد تا به نتايج درستي منجر شود. در بين اين ويژگي ها روائي و پايائي از اهميت بيشتري برخوردارند.

8.1. اعتبار و روايي (Validity)
روايي پرسشنامه عبارت است از توانايي ابزار مورد نظر در اندازه گيري صفتي كه پرسشنامه براي اندازه گيري آن طراحي شده است و شامل روايي صوري، روايي محتوي، روايي سازه، روايي پيش بيني و .... مي باشد. در حقيقت پرسشنامه يك ابزار اندازه گيري است كه قرار است ويژگي هايي از يك جمعيت را اندازه گيري كند. سوال اين است كه آيا اين ابزار اندازه گيري كه براي ارزيابي يك ويژگي در جامعه (مانند تعهد سازماني) طراحي شده است به چه ميزان مي تواند اين ويژگي را اندازه گيري كند. هر قدر سوالات پرسشنامه ويژگي هاي مورد نظر را بهتر بسنجند، پرسشنامه داراي روايي بيشتري است. به طور كلي آزموني داراي روايي است كه براي اندازه گيري يك ويژگي كافي و مناسب باشد.8.2. پايائي (Reliability)
يك سوال اساسي ديگر در مورد پرسشنامه يا هر آزمون ديگري اين است كه اين ابزار اندازه گيري در شرايط يكسان تا چه اندازه نتايج يكساني بدست مي دهد؟ به عبارتي اگر آزموني را در شرايط يكسان چند بار تكرار كنيم، تقريبا نتايج يكساني داشته باشد. به طور كلي پايائي يك وسيله اندازه گيري، عمدتا به دقت و كيفيت نتايج حاصل از آن اشاره مي كند. يا مي توان گفت پايائي به دقت، اعتماد پذيري، ثبات يا تكرار پذيري نتايج آزمون اشاره دارد. براي اندازه گيري پايائي يك پرسشنامه شاخصي به نام ضريب پايائي وجود دارد. اين ضريب به اشكال مختلفي محاسبه مي شود و مقدار آن بين صفر و يك در نوسان است. اين ضريب هر مقدار به يك نزديك تر باشد، پرسشنامه از پايايي بيشتري برخوردار است.
8.3. رابطه روايي و پايائي
رابطه بين روايي و پايائي را مي توان چنين بيان كرد كه يك آزمون بايد پايا باشد تا بتواند روا باشد. اگر آزموني در هر بار اجرا روي تعدادي نمونه نتايج مختلفي بدست دهد، آن آزمون يك آزمون پايا نخواهد بود و در واقع هيچ چيز را به درستي اندازه نخواهد گرفت و اگر يك آزمون چيزي را به درستي اندازه گيري نكند، هيچ اطلاعات مفيدي به ما نخواهد داد. براي مثال يك آزمون رياضي براي اندازه گيري محتوا و هدف هاي درس تاريخ، روا (مناسب) نيست. اما اين آزمون مي تواند مطالب رياضي را كه اندازه مي گيرد با دقت (به طور پايا) اندازه گيري كند. پس براي اين كه يك آزمون روا باشد بايد نخست پايا باشد. يعني پايايي شرط روايي است اما روايي براي پايايي ضروري نيست.
8.4. روش هاي تعيين پايايي
روش هاي تعيين پايايي متنوع اند كه به پاره اي از آنها در زير اشاره مي شود:
8.4.1. روش آلفاي كرونباخ (Alpha) براي مشاهده روش همبستگي دروني در پايايي يك پرسشنامه
8.4.2. روش دو نيمه كردن (Split-Half) براي مشاهده روش همبستگي دروني در پايايي يك پرسشنامه
8.4.3. روش گاتمن (Gattman) براي مشاهده حدود پائين و بالاي روائي
8.4.4. روش موازي (Parallel) براي مشاهده پايايي دو فرم موازي از يك آزمون
8.4.5. روش موازي اكيد (Strict Parallel) در اين روش برآورد اعتبار علاوه بر فرض يكسان بودن واريانس هاي دو آزمايش، تحت فرض يكسان بودن ميانگين ها نيز صورت مي گيرد.
در استفاده از روش آلفاي كرونباخ براي سنجش پايائي پرسشنامه محدوده مقادير قابل قبول آلفا: بين 0.7 تا 1 عالي ، بين 0.4 تا 0.7 خوب و كمتر از 0.4 ضعيف محسوب مي شود.
8.5. روش هاي تعيين روائي
براي تعيين روائي محتواي يك آزمون از روش هاي نظري استفاده مي شود كه بيشتر آنها بر تجربه و نظر خبرگان استوار است. براي ارزيابي روائي سازه، از روش تحليل عاملي ( Factor Analysis) استفاده مي شود.
قابل ذكر است نرم افزار SPSS كليه امكانات و ابزار هاي لازم براي سنجش آلفاي كرونباخ و تحليل عاملي را دارا مي باشد.
چنانچه در زمينه سنجش آلفاي كرونباخ يا روش تحليل عاملي در نرم افزار SPSS به راهنمائي نياز داريد، از اين سايت مفيد كه متعلق به آقاي ميرزاده مي باشد بازديد فرمائيد. اينجا كليك كنيد.
9. توزيع نهائي پرسشنامه
پس از تدوين پرسشنامه و كنترل كيفيت اوليه تعيين چگونگي توزيع و جمع آوري پرسشنامه مطرح مي شود.

براي اين كار دو روش متداول است:

9.1. تحويل پرسشنامه ها به پاسخ دهندگان به صورت مستقيم

9.2. پست كردن پرسشنامه ها.

اصولطراحي پرسشنامه

منابع:
1- ابزار گرد آوري داده ها، دكتر مرتضي قوجا زاده

2- www.m-mirzadeh.blogfa.com وبلاگ محمد رضا مير زاده

3- http://manuchehri.blogfa.com/post-69.aspx

4- http://porseshname.com