چالش‌ تحقیق درباره شبکه اجتماعی در ایران

حسين كرماني - سايت‌هاي شبكه‌های اجتماعي از زمان ورود به كشور ما همواره مساله‌ساز و مهم بوده‌اند. از همان بدو ورود، اين سايت‌ها همواره بين انكار و تاييد در نوسان بودند و هنوز هم بعد از گذشت 9 سال از ورود اين شبكه‌ها به ايران، تكليف مسوولان و كاربران با چنين سايت‌هايي مشخص نيست. اين بلاتكليفي آثار سويي براي كاربران داشته و در نهايت منجر به اتفاقاتی نظير حمله به صفحه ليونل مسي در فيس‌بوك هم شده است. يكي از آثار منفي‌ وضعيت نامشخص شبكه اجتماعي در ايران، ضعف شديد تحقيقات در اين حوزه از نظر كمي و كيفي است. نگاهي به تحقيقات انجام شده در مورد سايت‌هاي شبكه اجتماعي در ايران نشان مي‌دهد كه از نظر تعداد مقالات، كيفيت و تنوع موضوع در وضعیت نامطلوبی هستيم و اين مساله چالش‌هاي بسياري را فراروي كاربران و سياستگذاران قرار داده است.

** نبود تاريخچه‌اي مشخص از سايت‌هاي شبكه اجتماعي
اولين جايي كه ضعف ما در اين حوزه مشخص مي‌شود، هنگامي است كه بخواهيد اطلاع دقيقي از تاريخچه اين سايت‌ها در ايران به دست بياوريد. به جرات مي‌توان گفت كه هيچ تحقيق جامع و حتي ناقصي در اين زمينه وجود ندارد. اولين سايت شبكه اجتماعي كه در ايران جاي خود را باز كرد سايت اوركات بود كه بعد از مدتي فيلتر شد و سايت ايراني كلوب جاي آن را گرفت كه هرگز نتوانست به موفقيتي در اين حوزه دست پيدا كند.
بعد از كلوب، سايت ياهو 360 به سايت شبكه اجتماعي محبوب كاربران تبديل شد، اما مدتي بعد توسط خود ياهو بسته شد. بعد از آن نيز سايت فيس‌بوك خود را در دل كاربران ايراني جا كرد و تاكنون نيز به‌رغم مشكلات، موقعيت خود را حفظ كرده است. قطع به يقين اين چند خط همه آن چيزي است كه ما در مورد تاريخچه اين سايت‌ها در ايران مي‌دانيم، البته در اين بين، سايت‌هايي مانند گزگ،‌هاي فايو و... نيز در ايران نامشان بر سر زبان‌ها افتاد اما خيلي زود از يادها رفتند.
علاوه بر ضعف ما در زمينه تاريخ‌نگاري اين شبكه‌ها، در حوزه‌هاي ديگر نيز بسيار ضعيف عمل كرده‌ايم. نمي‌دانيم تعداد كاربران ايراني در اوركات چند نفر بوده است يا در ياهو360 كاربران بيشتر چه نوع كنش‌هايي داشته‌اند. آيا اين كنش‌ها با اوركات يا فيس‌بوك تفاوت داشته يا خير. نمي‌دانيم حوادث اجتماعي، سياسي و فرهنگي چه تاثيري در عضويت يا خروج كاربران از اين سايت‌ها داشته و چگونه كنش‌هاي آنها را تغییر داده است يا بيشتر كدام قشر‌ها در اين سايت‌ها عضو بوده‌اند. در واقع، هيچ ديدي در مورد جمعيت كاربران ايراني سايت‌هاي شبكه اجتماعي نداريم و به همين دليل گه‌گاه از كنش‌هاي آنان شگفت‌زده و متعجب مي‌شويم.

** تعداد كاربران: يك چالش اساسي
ما حتي ابتدايي‌ترين اطلاعات را در مورد سايت‌هاي شبكه اجتماعي نداريم. مثلاً نمي‌دانيم تعداد كاربران ايراني فيس‌بوك چند نفر است و اين باعث مي‌شود تا حتي اگر تحقيقي هم در اين زمينه انجام شود از روايي و پايايي برخوردار نباشد و مشكلات زيادي براي نمونه‌گيري داشته باشد. تنها اطلاعي كه در مورد كاربران داريم آماري است كه مسوولان رسمي اعلام مي‌كنند و اين آمار نيز بين 4 تا 17 ميليون نفر در نوسان است!
بديهي است وقتي اطلاعي از كاربران ايراني در اين سايت‌ها در دست نباشد سياستگذاري در اين حوزه نيز با چالش‌هاي جدي مواجه خواهد شد. اطلاع دقيقي از خواسته‌ها، علايق و كنش‌هاي كاربران در فيس‌بوك نداريم و بنابراين نمي‌توانيم براي آنها سياستگذاري كنيم.

** مقالات منشر شده: اندر خم يك كوچه
با وجود همه محدوديت‌هايي كه در اين حوزه وجود دارد، تعدادي مقاله در حوزه سايت‌هاي شبكه اجتماعي منتشر شده و خصوصاً در سال‌هاي اخير همايش‌هايي در اين زمينه برگزار شده است اما محدوديت‌هايي كه گفتيم باعث شده تا اين مقالات نيز اشكالات متعددي داشته باشند. مهم‌ترين مشكل اين مقالات گرايش آنها به استفاده از روش‌هاي پوزيتويستي است. البته اين گرايش غالب در پژوهش‌هايي است كه در ايران انجام مي‌شود و سايت‌هاي شبكه اجتماعي نيز از اين مساله مستثنا نيستند. بیشتر اين مقالات، داراي ارزش علمي نيستند يا ارزش پاييني دارند. در اين حوزه تحقيق بنيادي تاثيرگذاري انجام نداده‌ايم و اين مساله با نگاهي گذرا به مجلات علمي‌ـ پژوهشي كه حاوي چنين مقالاتي هستند مشخص مي‌شود.
همان طور كه گفتيم به دليل وارد نشدن سازمان‌هاي دولتي در اين حوزه، تحقيقات روي جمعيت‌هاي آماري كوچك و خرد انجام مي‌شود و بنابراين قابليت تعميم‌پذيري كمي دارند. اين در حاليست كه در سال‌هاي اخير مراكز متعددي نيز براي كنترل و نظارت بر فضاي مجازي تشكيل شده اما آنها نيز نگاه علمي به اين موضوع ندارند و تنها گرايش‌ها و اهداف خاصي را دنبال مي‌كنند.
ضعف ما در حوزه تحقيق و پژوهش در حوزه سايت‌هاي شبكه اجتماعي وقتي بیشتر دیده مي‌شود كه خود را با دنيا مقايسه کنیم. به‌عنوان مثال، جست‌وجو براي كليد واژه اوركات در پايگاه اطلاعات علمي جهاد دانشگاهي كه بالغ بر 200 هزار مقاله را در بر مي‌گيرد هيچ نتيجه‌اي در بر ندارد. اين اتفاق در مورد كليد واژه كلوب هم مي‌افتد. در پايگاه پايان‌نامه‌هاي دانشگاه تهران و سامانه نشريات علمي اين دانشگاه نيز شما نمي‌توانيد هيچ تحقيقی در اين زمينه پيدا كنيد. به گزارش شفقنا اما در سايت سيج، 52 مقاله براي كليد واژه اوركات موجود است. اين اتفاق در مورد سايت فيس‌بوك بسيار وخيم‌تر هم مي‌شود. در حالي كه در سايت سيج بالغ بر 3700 مقاله با كليد واژه فيس بوك می‌یابیم، در پايگاه اطلاعات علمي جهاد دانشگاهي تنها 2 مقاله با اين كليد واژه پيدا مي‌شود و در سامانه نشريات علمي دانشگاه تهران هيچ مقاله‌اي يافت نمي‌شود. رابرت ويلسون و ديگران در مقاله‌اي كه در سال 2012 با نام A Review of Facebook Research in the Social Sciences منتشر كرده‌اند تنها 412 مقاله با شرايطي كه تعيين كرده بودند در مورد فيس‌بوك يافته و بررسي كردند. اين در حالي است كه ما در مجموع 412 مقاله كه حرفي براي گفتن در مورد سايت‌هاي شبكه اجتماعي در ايران داشته باشد نداريم.
انكار سايت‌هاي شبكه اجتماعي به ضعف دانش ما در اين حوزه منجر شده و همه اينها موجب شده تا ما درك درستي از آنچه در فضاي مجازي ايراني مي‌افتد نداشته باشيم و نتوانيم سياستگذاري درستي در اين زمينه انجام دهيم. بالطبع در اين شرايط فرهنگ‌سازي و آموزش‌هاي لازم در مورد سايت‌هاي شبكه اجتماعي نيز مقوله‌اي بي‌معنا شده كه محلي از اعراب ندارد و اين موارد همه با هم آثار سوء استفاده از سايت‌هاي شبكه اجتماعي در كشور را تشديد مي‌كند.

خوب بود