استاد: آقای مداحی
گردآورنده: حامد عرب احمدی
فهرست مطالب
۩ مقدمه ............................................................ 5
۩ اینترنت در ایران .................................................... 6
۩ گذری بر پیشینه فیس بوک (تاریخچه) ............................ 7
۩ نحوه عضویت در فیس بوک .......................................8
۩ بیشترین کاربران فیس بوک .....................................8...
۩ تدابیر امنیتی فیس بوک برای کاربران ............................ 9
۩ اطلاعات شخصی کاربران در دست اشخاص ثالث .............10
۩ انتقادات به فیس بوک ..............................................11
۩ مهمترین ویژگی های فیس بوک ..................................11
- شکستن مرز فضای حقیقی و مجازی
- محملی برای ترویج باورهای انحرافی
- دست و دل بازی در دادن اطلاعات
- هنجارشکنی در سایه گمنامی
۩ مهمترین معایب فیس بوک ........................................ 14
- شکل گیری هویت مجازی
- زمینه ساز گسست نسلی در پی ناآگاهی والدین
- بلوغ جنسی زودرس در فضای مجازی
- واکنش افراد به مراجع سنتی مقتدر
- اثرات سوء بر خانواده
۩ استقبال ایرانیان از فیس بوک .................................... 16
- گریز از واقعیت و پناه گرفتن در دنیای مجازی
۩ عدم پذیرش ایران توسط دست اندرکاران فیس بوک .......... 17
۩ وظایف مسئولان و راهکارها .................................. 18
۩ جمع بندی و نتیجه گیری ........................................ 20
مقدمه
امروزه می‌توان مدعی شد فضای مجازی و اینترنت در سطحی گسترده با فضای رئال رقابت دارد؛ با این تفاوت که این دنیای مبهم، اما جذاب، روز‌به روز گسترده‌تر می‌شود، اما دنیای پیرامون ما برای رشد و گسترش، لااقل زمان بیشتری نیاز دارد. همین گستردگی فضای مجازی، سبب شده است تا در کنار تمامی کاربردها و ویژگی‌های منحصر به فردی که این شبکه را هر روز گسترش می‌دهد، شاهد بروز روزافزون چالش‌های متعددی نیز باشیم؛ چالش‌هایی که نه فقط در جامعه‌ای ارزشی همچون ایران، بلکه حتی در جوامع اروپایی و آمریکا نیز نگرانی‌هایی را در پی داشته است.
یکی از این نگرانی‌ها اثرگذاری اینترنت، به ویژه فضاهایی نظیر شبکه‌های اجتماعی و اتاق‌های گفت و گو بر رفتار و روابط اجتماعی افراد جامعه و از بین بردن قبح و حدود روابط زن و مرد است. اگر شما هم به شبکه‌هایی نظیر فیس بوک سری زده باشید، به عمق این نگرانی پی می‌برید.
یکی از مهمترین چالش‌هایی که در پی توسعه‌ی سریع جوامع ایجاد می‌شود، تضادهای فرهنگی جامعه‌ی مد نظر با ابزار و دستاوردهای توسعه است. در این میان، بدیهی است با سرعت گرفتن رشد توسعه، این تضادها به شکل برجسته‌تری نمایان می‌شوند و آسیب بیشتری را متوجه آن جامعه می‌کنند. از همین روست که جوامع در حال توسعه، همواره در کنار بهره گیری از فواید تغییر ساختار اجتماعی و اقتصادی، با تبعات ناشی از تغییرات فرهنگی ناشی از این پیشرفت سریع دست و پنجه نرم می‌کنند. از سوی دیگر، در دنیای کنونی ارتباطات و فناوری اطلاعات، سرعت توسعه‌ی صنعتی و علمی آنچنان از فراهم آمدن زیرساخت‌های فرهنگی و اجتماعی پیشی گرفته است که خیلی وقت‌ها به نظر می‌رسد اخلاق و ارزش‌ها در جاده‌ی توسعه زیر گرفته می‌شوند.
فروپاشی نظام‌های اخلاقی در جامعه اما به معنای در دست داشتن ابزار علم بی تعهد است. ورود اینترنت و گسترش لحظه‌ای کاربران اینترنتی، بدون فراهم آمدن زیر ساخت های فرهنگی لازم، به مثابه‌ی شمارش معکوس بمبی در میان ارزش‌ها، باورها و هنجارهای ملی مذهبی و در یک کلمه «سبک زندگی» ماست. البته این تکنولوژی، خدمات بسیاری را برای ما فراهم می‌آورد.
این تحقیق به مطالعه و تأثیر شبکه اجتماعی مجازی (فیس بوک) بر فرهنگ و هویت ایران می پردازد و اینکه چگونه فیس بوک باعث حس هویتی مشترک در میان ایرانی ها می شود. هدف از قراردادن هویت ایرانی در پیوند با جهانی شدن این است که نشان داده شود هویت ایرانی در عصر جهانی شدن، هویتی جهانی است و بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. به عبارتی، برای ایرانی ها، جهانی شدن و گسترش شبکه های مجازی، همراه با محلی شدن هویت بوده است.
اینترنت در ایران
مطابق گزارش اتحادیه‌ی جهانی مخابرات، کشور ما از نظر بهره مندی از اینترنت، در بین 187 کشور جهان، رتبه‌ی 87 را دارد که بر اساس طبقه بندی اتحادیه‌ی جهانی مخابرات، جزء کشورهای متوسط به شمار می‌رود. همچنین 35 درصد استفاده کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می‌دهند و میانگین زمان صرف شده برای اینترنت 52 دقیقه در هفته است.
از سوی دیگر، شبکه‌های دوست یابی در کشور ما به سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده است و ایرانی‌ها رتبه‌ی سوم را در این شبکه‌ها کسب کرده‌اند.
فیس بوک معروف ترین شبکه‌ی اجتماعی است و هم اکنون بیش از یک میلیارد نفر، عضو این شبکه هستند و در حال حاضر، بیشترین استفاده کنندگان آن در دنیا، جوانان 18 تا 25 سال هستند. بررسی نفوذ شبکه‌های اجتماعی مجازی در میان کاربران ایرانی نشان می‌دهد ایرانیان در سال‌های 1383 و1384 رتبه‌ی چهارم وب نویسان جهان را کسب کردند.
همچنین یکی از فعال ترین کاربران شبکه‌های مجازی مانند فیس بوک محسوب می‌شوند. بر اساس آمار رسمی «اورکات»، کاربران ایرانی با شش درصد، در سال‌های 1384 و 1385 نصف آمریکایی‌ها و دو برابر هندی‌ها، رتبه‌ی سوم در میان اعضای «اورکات» را کسب کرده‌اند. آمار کاربرانی که محل اقامت خود را خارج از ایران ذکر کرده‌اند جزء این رقم محسوب نمی‌شوند.
تمام این آمار و ارقام در حالی منتشر می‌شود که زیرساخت‌های فرهنگی اینترنت در ایران با چنین سرعتی گسترش نیافته است و فضای مجازی برای جامعه‌ی ما فضایی مبهم است که سعی دارد از طرق مختلف، سبک زندگی و ارزش‌هایی همچون حجاب و حیا را از بانوان جامعه‌ی ما بگیرد.
گذری بر پیشینه فیس بوک ( Facebook )
فیس بوک (Facebook ) یک سایت اجتماعی است که توسط سازنده جوان خود مارک زاکربرگ (Mark Zuckerberg ) در چهارم فوریه سال 2004 راه اندازی شد. این سایت هم اکنون از نظر تعداد کاربر عضو و نیز از نظر کارشناسان، در زمینه سایت های اجتماعی، برتر از مای اسپیس و امثال آن و در حقیقت در زمینه کاری خود، سایت شماره یک جهان محسوب می شود.
"مارک زاکربرگ" سایت فیس بوک را از اتاق خود در دانشگاه هاروارد آمریکا طراحی کرد و در تاریخ چهارم فوریه 2004 آن را به عنوان یک وب سایت اجتماعی مخصوص دانشجویان هاروارد راه اندازی کرد. اما سایت او فراتر از محدوده یک دانشگاه و دانشجویان آن، خیلی سریع مورد توجه قرار گرفت و چنان محبوب شد که تا آخر هفته دوم راه اندازی آن، بیش از نیمی از دانشجویان هاروارد در آن نام نویسی کرده بودند و از آن به عنوان راهی برای ارتباط با یکدیگر استفاده می کردند و در کوتاه مدت، میلیونها نفر در همان چند ماه نخست، به عضویت آن درآمدند و یک شبکه اجتماعی بسیار گسترده، وسیع و بانفوذ و تأثیر گذار را بنیان نهادند.
پس از موفقیت چشمگیر فیس بوک، زاکربرگ تصمیم گرفت کارش را گسترش دهد. بنابراین او در این راه از هم اتاقی خود "داستین موسکوویتز" (Dastin Moskovitz) هم کمک گرفت. آن دو ابتدا سایت را برای دانشگاه های استانفورد (Stanford)، کلمبیا (Columbia) و ییل (Yale) راه اندازی کردند و سپس چندین دانشگاه دیگر در ایالت بوستون امریکا را نیز به این سایت مجهز کردند. تا آغاز تابستان همان سال، فیس بوک توسط هزاران نفر در بیش از 45 دانشگاه آمریکا استفاده می شد. در همان موقع زاکربرگ به همراه چند نفر از دوستان خود که او را در اداره سایت کمک می کردند، به پالو آلتو کالیفرنیا رفت و در آنجا خانه ای کوچک اجاره کرد. این خانه اولین محل کار رسمی آنها بود. رفتن زاکربرگ به کالیفرنیا، مقدمه آشنایی او با اولین سرمایه گذار فیس بوک یعنی پیتر تیل (Peter Thiel) بود.
هم اکنون فیس بوک تشکیلات اداری مجهزی، شامل 7 ساختمان در پالو آلتو و صدها نفر کارمند دارد و زاکربرگ آن را یک اردوگاه شهری می نامد. طبق آماری که دوازدهم آگوست 2008 توسط مؤسسه "کام اسکور" منتشر شده است، هم اکنون سایت فیس بوک پرمخاطب ترین وب سایت اجتماعی جهان است و حدوداً 132 میلیون کاربر دارد که 63 درصد آنها خارج از آمریکای شمالی قرار دارند.
در مورد فیس بوک خیلی چیزها می توان گفت، اما قطعاً هیچ کدام نمی توانند مانند عضویت در آن و تجربه عینی آن، بیانگر حس و حال دنیای این پایگاه اجتماعی مجازی و مزایای آن باشد. بنابراین در ادامه این نوشتار، به توضیح مراحل عضویت می پردازیم تا در صورت تمایل به عضو شدن در این سایت، خود شخصاً بتوانید آن را تجربه نمایید و در صورت تمایل، از اعضای آن به شمار روید. ضمن اینکه در ادامه متوجه خواهید شد که روش عضویت در این سایت تا چه اندازه ساده است.
نحوه عضویت فیس بوک
مرحله اول: ابتدا به سایت فیس بوک با نشانی Facebook.com بروید و اطلاعات اولیه خود را در فرم عضویت وارد کنید.
مرحله دوم: کادری بر روی صفحه ظاهر می گردد که مربوط به کاراکترهای کپچا می باشد. کافیست آنها را در مکان مشخص شده تایپ کنید ( برای اینکه سایت مطمئن شود که شما یک کاربر واقعی هستید نه یک روبات نرم افزاری)
مرحله سوم: در این مرحله، پس از تأئید اطلاعات شما، نوشته ای بر روی صفحه ظاهر می شود به این مضمون که یک ایمیل به آدرس ایمیل شما فرستاده شده است شما با باز کردن آن ایمیل و کلیک بر روی لینک داده شده، در آن به عضویت فیس بوک در خواهید آمد. امید است از اینجا به بعد خود شصاً فیس بوک و خدمات و سرویس های آن را مورد تجربه و دقت نظر قرار دهید.
بیشترین کاربران فیس بوک
آمارها نشان می دهد به دلیل افزایش استقبال از این شبکه اجتماعی، در برزیل و هند و تعداد کاربران این شبکه اجتماعی افزایش تصاعدی یافته است.
کشورهایی همچون برزیل، مکزیک، اندونزی، آرژانتین و فیلیپین قسمت اعظم کاربران فیس بوک را به خود اختصاص داده اند. نیمی از مردم آمریکا یعنی 149 میلیون نفر عضو فیس بوک هستند و اندونزی نیز با 37 میلیون کاربر در رده دوم بیشترین کاربر فیس بوک قرار دارد. اما مقامات این شبکه بزرگ اجتماعی، مدعی شدند از راهکارهای جدید امنیتی بای افزایش سطح امنیت کاربران استفاده کرده اند.
طبق تحقیقات جدبد، سه چهارم از کودکان اروپا، در شبکه های اجتماعی عضو هستند و این در حالیست که یک نفر از پنج نفر که دارای سن زیر 13 سال است. این موضوع محدودیت های فیس بوک را نقض کرده است. نظرسنجی جدیدی که از سوی کمیسیون اروپا انجام شده نشان می دهد که 77 درصد از کودکان 13 تا 16 ساله و 38 درصد از کودکان 9 تا 12 ساله در اروپا عضو شبکه های اجتماعی هستند. نتیجه این نظرسنجی ها نشان می دهد که یک چهارم از آنها پروفایل خود را در معرض دید عموم قرار داده اند، بدین معنا که هر فردی می تواند به اطلاعات آنها دسترسی داشته باشد که همین امر آنها را در معرض خطر سوء استفاده از سوی برخی افراد قرار داده است.
یکی از مقامات کمیسیون اروپا که مسئول امور اینترنتی در این کمیسیون است از شرکت های شبکه های اجتماعی خواست تا پروفایل کودکان را تنها در دسترس افراد تأئید شده قرار دهند و این پروفایل ها را در موتورهای جستجوگر ناپدید کند.
اما موضوع قابل توجه اینجاست که تعداد پروفایل های نوجوانان 13 تا 16 ساله در شبکه های اجتماعی در غرب اروپا بسیار زیاد است. به طور مثال هلند با 70 درصد دارای بیشترین کودک زیر 13 سال عضو در یک شبکه اجتماعی است و فرانسه با 25 درصد در انتهای جدول قرار دارد.
این نظرسنجی همچنین نشان می دهد که فیس بوک محبوب ترین شبکه ی اجتماعی در 17 کشور از 25 کشور اروپایی است و 57 درصد از افراد 9 تا 16 ساله عضو این شبکه اجتماعی هستند. با وجود محدودیت های سنی، 20 درصد از کودکان 9 تا 12 ساله که تحت نظرسنجی قرار گرفتند، اظهار کردند دارای یک اشتراک فیس بوک هستند.
تدابیر امنیتی برای کاربران
مقامات فیس بوک اعلام کردند که برای مقابله با کلاهبرداری از کاربران فیس بوک و ارسال هرزنامه ها به آنها، تدابیر امنیتی جدیدی اتخاذ کرده اند. آنها مدعی اند که روند ورود کاربران به این شبکه اجتماعی را ارتقاء بخشیده اند و از ابزارجدیدی برای افزایش امنیت لینک هایی که در این شبکه به اشتراک گذاشته می شود، استفاده کرده اند. از سویی دیگر یکی از مقامات فیس بوک اظهار کرده که شرکت متعلق به ارائه فضای امن به کاربران در اینترنت است.
اطلاعات شخصی کاربران در دست اشخاص ثالث
به نظر شما آیا این امکان وجود دارد که اطلاعات شخصی کاربران فیس بوک به طور سهوی در اختیار اشخاص ثالث به ویژه شرکت های تبلیغاتی قرار بگیرد؟
طبق اعلام شرکت امنیتی سیمنتک، اشخاص ثالث و کمپانی های مختلف این فرصت را داشته اند که به اطلاعات شخصی کاربران فیس بوک از جمله اطلاعات پروفایل ها، عکس ها و محتویات چت ها دسترسی داشته باشند و برای کاربران پیغام ارسال کنند.
تخمین آنها در این باره، اینگونه بوده که از ماه آوریل 2011 نزدیک به صد هزار برنامه (applications) افشای این اطلاعات را تسهیل کرده است. همچنین مشاهده شده که در طول سالها، صدها هزار برنامه به طور سهوی باعث افشای اطلاعات کاربران فیس بوک و قرارگرفتن آنها در اختیار اشخاص ثالث شده و ممکن است اشخاص ثالث خود به توانایی دسترسی به این اطلاعات واقف نبوده اند و فیس بوک مطالب اعلام شده از سوی سیمنتک را تأئید کرد.
برای میزان تأثیر گذاری این شبکه می توان نگاهی به اخبار کشته شدن بن لادن انداخت، پس از انتشار خبر کشته شدن اسامه بن لادن صفحه مربوط به این اتفاق به نام " اسامه بن لادن مرده است" در فیس بوک با استقبال چشمگیر کاربران این شبکه اجتماعی روبرو شد. تنها ظرف چند ساعت پس از انتشار این خبر، بیش از 200 هزار نفر صفحه ی " اسامه بن لادن مرده است" را Like کردند. اما این شبکه با هدف جذب کاربران هر چه بیشتر و در تلاش برای تقویت بخش News Feeds خود در نظر دارد تا اخبا بیشتر و واقعی تری منتشر کند.
اقدامات فیس بوک همچنین به سازماندهی رویدادهای رسانه محور کمک می کند و قرار است یکی از این رویدادها به زودی در دفتر فیس بوک در کالیفرنیا برگزار شود.
وادیم لاوروسیک که مسئول بخش برنامه های مرتبط با خبرنگاران در فیس بوک شده، مأموریت پیدا کرده است تا امکانات بیشتری در این شبکه ایجاد کند تا این که بتوان از آن به عنوان یک ابزار خبری نیز استفاده کرد.
انتقادها به فیس بوک
دانشگاه الأزهر در کشور مصر، اعلام کرد که استفاده از فیس بوک برای مسلمانان حرام است. آنها دلیل صدور این فتوا را فروپاشی خانواده ها اعلام کرده اند. آنها معتقدند که فیس بوک یکی از دلایل فروپاشی خانواده هاست. نتایج یک مطالعه در انگلستان نشان داده که در حدود یک پنجم تا یک سوم طلاق های این کشور به فیس بوک در دادخواست طلاق اشاره شده و موجبات نارضایتی یکی از طرفین را فراهم آورده است.
جولیان آسانژ مؤسس وب سایت ویکی لیکس می گوید:
" فیس بوک تنفر آمیزترین ابزار جاسوسی است که تاکنون ایجاد شده است، هرکس که نام و مشخصات دوستان خود را به شبکه اجتماعی فیس بوک اضافه می کند باید بداند که به شکل رایگان در خدمت دستگاه های اطلاعاتی آمریکاست و این گنجینه اطلاعاتی را برای آنها تکمیل می کند."
به گفته وی فیس بوک یک گنجینه اطلاعاتی بسیار بزرگ از نام و پیشینه افراد است که کاربران آن را به شکل داوطلبانه در اختیار این شبکه اجتماعی قرار می دهند ولی این ابزار توسط دستگاه های امنیتی و اطلاعاتی آمریکا مورد بهره برداری قرار می گیرد. دسترسی این دستگاه های اطلاعات به اطلاعات ذخیره شده در فیس بوک آن را به یک ابزار خطرناک بدل کرده است.
مهمترین ویژگی های فضای مجازی (فیس بوک)
1- شکستن مرز فضای حقیقی و مجازی
این مسئله برای کاربران نوجوان و جوان اهمیت بیشتری می‌یابد؛ چرا که در این سنین، هنوز هویت افراد به طور کامل شکل نگرفته است و حضور در دالان‌های مجازی اینترنت، از اتاق‌های گفت و گو گرفته تا شبکه‌های اجتماعی، به آنان امکان آن را می‌دهد تا برای خودشان هویتی متفاوت از دنیای حقیقی پیرامون خود خلق کنند و همین امر منجر به رشد خیال‌بافی و دور شدن از پذیرش شرایط حقیقی زندگی می‌شود.
در این حالت، جوان مرز بین فضای رئال و فضای مجازی را گم می‌کند و همان طور که از محیط پیرامونش تأثیر می‌پذیرد، از فضای مجازی نیز متأثر می‌شود. اهمیت این موضوع در اینجاست که همین هویت مجازی به افراد اجازه می‌دهد تا خود را هر گونه که دوست دارند معرفی کنند و از آنجایی که هیچ کس نمی‌تواند پی به هویت حقیقی آنها ببرد، پس افراد در محیط اینترنت خود را مُجاز به شکستن خطوط قرمز فضای حقیقی می‌دانند و همین هنجارشکنی‌ها از سوی برخی از افراد پیشرو، مسیر را برای دیگرانی که حتی در فضای مجازی ملاحظات ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی را دارند باز می‌کند و به نوعی سبب عادی سازی رفتارهای خلاف اصول و قواعد اجتماعی محیط حقیقی می‌شود.
2- محملی برای ترویج باورهای انحرافی و سبک زندگی غربی
اتاق‌های گفت و گو و شبکه‌های اجتماعی محلی برای ابراز عقاید و باورها و طرح شبهات است بی‌آنکه کاربر شناخته شود یا برچسب بخورد. به ویژه آنکه در بسیاری از موارد، جوانان و نوجوانان ما مجال مناسبی برای ابراز وجود و بیان دیدگاه‌ها و شبهات دینی خود پیدا نمی‌کنند. در مقابل اما اغلب کسانی که توانایی پاسخ گویی به این سؤالات و شبهات را دارند، در این شبکه‌ها عضو نیستند یا حضورشان آن چنان کمرنگ است که در عمل، این فضاهای اینترنتی به محملی برای ترویج باورهای انحرافی و شبهاتی می‌شود که می‌تواند زیربنای فکری جوان و نوجوان را دستخوش تغییر کند؛ آنچنان که سبک زندگی وی را آن قدر غربی نماید که حدود ارتباط با نامحرم را زیر پا بگذارد.
3- دست و دل بازی در دادن اطلاعات
ویژگی گمنامی و هویت حفاظت شده در فیس بوک سبب شده است جوانان ایرانی بدون ترس از عواقب اجتماعی، مسائل مهم عقیدتی، عاطفی، شخصی و حتی پزشکی خود را با دیگران در میان بگذارند و یا به راحتی به برخی سؤالات کاملاً شخصی جواب دهند. مثلاً در مورد روابط جنسی، در فیس بوک خیلی راحت تر از فضای واقعی پاسخ می دهند. مجموعه ای از اطلاعاتی که افراد از خودشان منتشر می کنند فیس بوک را به یک پلیس اینترنتی شبیه کرده است که می تواند در مواقعی که کاربر تصوری از آن ندارد از این اطلاعات استفاده کند. در واقع فیس بوک زمینه ها و بسترهای جذب همه اطلاعات (باورهای دینی، سیاسی و حتی زندگی شخصی) را در خود دارد و این پتانسیلی است که اگر کاربر نسبت به آن حساسیت نداشته باشد می تواند همراه با اثرات زیان باری باشد.
یکی از ویژگی های محیط های مجازی و اینترنتی این است که با گذشت زمان با کیفیت بهتر و قیمت ارزانتری در اختیار کاربر قرار گرفته و به همین دلیل افراد خارج از شبکه را بیشتر جذب خود می سازند. قطعاً شبکه های اجتماعی اینترنتی در کشورمان در آینده طیف بیشتری از جوانان و حتی میانسالان خارج از شبکه را جذب خود خواهند کرد.
با این وجود به نظر می رسد در مورد مزایا و معایب شبکه هایی از این دست در کشورمان تحقیقات جدی صورت نپذیرفته است. داشتن نگاه سلبی و سیاست گذاری های بدون پشتوانه تحقیقاتی فقط پاک کردن صورت مسئله خواهد بود.
زمان تعداد کاربران روز سپری شده درصد افزایش
26 آگوست 2008 100 میلیون 1665 178,38 %
8 آوریل 2008 200 میلیون 225 13,33%
15 سپتامبر 2009 300 میلیون 150 10%
5 فوریه 2010 400 میلیون 143 6,99%
21 جولای 2010 500 میلیون 166 4,52%
5 ژانویه 2011 600 میلیون 168 3,57%
سال سود افزایش
2006
52 میلیون دلار
2007
150 میلیون دلار 188%
2008
280 میلیون دلار 87%
2009
775 میلیون دلار 177%
2010 2000 میلیون دلار 158%
طبق تازه ترین آمار، تعداد کاربران شبکه فیس بوک در حال رسیدن به 700 مییون نفر است و با همه گیر شدن این شبکه بزرگ اجتماعی، شاهد استقبال برخی از کاربران و گسترده شدن روابط مجازی و در مقابل نگرانی برخی والدین از عضویت فرزندانشان در این شبکه هستیم.
شاید بتوان گفت که امروزه فیس بوک جای خود را در زندگی مردم در فضای مجازی پیدا کرده و این روزها در اوج قرار دارد. این شبکه اجتماعی در حال به چالش کشیدن گوگل و یاهو در دنیای اینترنتی است و نکته قابل توجه اینجاست که همچنان درآمدی نجومی از بخش تبلیغات آنلاین کسب می کند.
4- هنجارشکنی در سایه‌ی گمنامی
باید توجه داشت رفتارهای خلاف ارزش‌های یک جامعه، در محیط واقعی، با تغییر نگاه و مؤاخذه گری، چه از سوی نهادهای نظارتی و انتظامی و چه به وسیله‌ی نگاه‌های ملامتگر سایر اعضای جامعه همراه است، اما در فضای مجازی و اینترنت، چنین قوانینی وجود خارجی ندارد و یک کاربر اینترنت می‌تواند حتی جنسیت خود را پنهان کند و با هویتی کاملاً متفاوت از آنچه هست در شبکه‌های اجتماعی یا اتاق‌های گفت‌وگو حاضر شود و همین گمنامی و هویت مجازی است که به افراد این امکان را می‌دهد که هنجارشکنی کنند بی‌آنکه مؤاخذه‌ای در کار باشد.
حضور بی شمار دختران ایرانی در این محیط مجازی نشان از آن دارد که یکی دیگر از پیش فرض های سنتی اجتماعی نسل پیشین، یعنی حضور مقتدرانه مردان در عرصه های اجتماعی دستخوش تغییر شده است. در دسترسی جوانان به فیس بوک، شکاف جنسیتی، بسیار کمتر از میزان شکاف جنسیتی در دسترسی به سایر کانال های ارتباطی است و برای زنان یکی از کارکردهای آن ایجاد تعادل در میزان حضور آنها در شبکه ای از ارتباطات انسانی در مقایسه با حضور مردان است.
مهمترین معایب فضای مجازی (فیس بوک)
1- شکل‌گیری هویت مجازی
هرچند ارتباطات در فضای مجازی را به عنوان نسل جدیدی از ارتباطات اجتماعی باید پذیرفت، اما این فضا به کاربر امکان داشتن یک هویت مجازی را هم می‌دهد. در واقع می‌توان گفت حضور بیش از اندازه‌ی کاربران در فضای مجازی می‌تواند آنان را از هویت حقیقی‌شان دور کند و این دور شدن از دنیای واقعیت‌ها، بر تمام لایه‌های زندگی افراد اثرگذار خواهد بود
2- بی‌اطلاعی والدین از پشت پرده‌د ی فضای مجازی؛ زمینه‌ساز گسست نسلی
اغلب والدین سواد استفاده از فضای مجازی را ندارند و چندان با قانون و قواعد بسیار خاص این فضا آشنایی ندارند و همین موضوع موجب می‌شود تا نظارت مناسبی بر عملکرد فرزند جوان و نوجوان خود نداشته باشند. در چنین حالتی، جوانان و نوجوانان با حضور در فضای مجازی و مواجهه با سیل اطلاعاتی درست و نادرستی که از هر طرف او را احاطه می‌کند، آماده‌ی پذیرش چیزهایی شود که در ورای هجوم این اطلاعات به او القاء می‌شود. همین امر سبب شده است تا اینترنت و فضای مجازی زمینه‌های گسست فرهنگی بین نسلی را فراهم آورد و این مسئله بر کنترل خانواده روی رفتار جوان و نوجوان اثر بسیار سوئی خواهد داشت .
3- بلوغ جنسی زودرس در اتاق‌های گفت‌وگو و شبکه‌های اجتماعی
بسیاری از محتواهای ارائه شده در فضای مجازی، به خصوص شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس بوک و اتاق‌های گفت و گو، بدون در نظر گرفتن اقتضای سنی مخاطب، در معرض دید و برداشت و تحلیل وی قرار می‌گیرد. اغلب این محتواها، اعم از متن، عکس و فیلم نیز دارای زمینه‌های انحرافی هستند. بنابراین می‌توانند جوان و نوجوان را که در شرایط خاص جسمی و غلیان غرایز جنسی قرار دارد، دچار سردرگمی کند و از مسیر ارزش‌ها منحرف سازد.
این موضوع تا حدی اهمیت دارد که بر اساس گزارش‌های منتشرشده، رئیس‌جمهور آمریکا به فرزندان خود اجازه‌ی فعالیت در فیسبوک را نمی‌دهد. این در حالی است که شبکه‌های اجتماعی نظیر فیس بوک یا اتاق‌های گفت و گو مروج سبک زندگی غربی هستند، اما انگار مأموریت این شبکه‌ها بیشتر برای تغییر ارزش‌ها و سبک زندگی حاکم در کشورهای دیگر است .
4- واکنش به مراجع سنتی مقتدر
یکی از پایگاه های اصلی اجتماعی نسل قبل، نهاد خانواده و باور به تقدس آن است. بر همین اساس هویت سنتی خانواده با استقبال فعلی اعضای آن از فیس بوک در معرض تهدید قرار گرفته است. معمولاً جوانانی که از اینترنت استفاده می کنند وقت کمتری را با افراد خانواده می گذرانند و در نتیجه تعلقات و ارتباطات عاطفی آنها با اعضای خانواده و به ویژه والدین کمتر می شود.
از طرفی مفهوم جهانی شدن در عرصه فضای مجازی، به ویژه در ارتباط با شبکه های اجتماعی اگر آموزش، نظارت و سیاست گذاری مدونی وجود نداشته باشد می تواند هم معنا با تضعیف هویت های فرهنگی، قومی، خرده فرهنگ هایی باشد که با آمادگی لازم پا به این فضا نگذاشته اند. بدیهی است که وقتی ساختار اولیه و تعریف حد و حدود دسترسی ها و امکانات چنین شبکه ای متأثر از پیشرفت های تکنولوژیک و ساختار فرهنگی کشورهای توسعه یافته غربی باشد، کاربر ایرانی برای وفق دادن خود با آن و یا حفظ داشته های فرهنگی اش در مواجهه با آن نیاز به زمان و البته سیاست و درایت ویژه ای خواهد بود.
5- اثرات سوء بر خانواده
با افزایش فراگیری اینترنت و کاربران فضای مجازی، اعتیاد تازه‌ای شکل گرفته است. اعتیاد به اینترنت یک واژه نیست، بلکه یک حقیقت است که سبب دور شدن اعضای خانواده از یکدیگر می‌شود. از سوی دیگر، بسیاری از کاربران فضای مجازی، جوانان متأهلی هستند که در اتاق‌های گفت‌وگو و شبکه‌های اجتماعی عضو می‌شوند و برخی از تصاویر بدحجاب به نمایش درآمده در آلبوم‌ها یا نمایه‌های فیس بوک، زنان شوهردار هستند و این به معنای آن است که فضای مجازی، نظام ارزشی موجود در جامعه‌ی ما را از طریق تغییر در سبک زندگی، دچار دگرگونی نموده است. همین تصاویر و پوشش‌های نامتعارف اما خط قرمزهای ارتباط نامحرم را می‌شکند و در نهایت، موجب فراهم آمدن زمینه‌های خیانت در زندگی و ارتباطات نامشروع می‌شود.
استقبال ایرانیان از فیس بوک
در واقع فیس بوک زمینه ها و بسترهای جذب همه اطلاعات (باورهای دینی، سیاسی و حتی زندگی شخصی) را در خود دارد و این پتانسیلی است که اگر کاربر نسبت به آن حساسیت نداشته باشد می تواند با اثرات زیان باری همراه باشد.
فیس بوک شبکه اجتماعی با سابقه ای کوتاه اما تأثیر گذاری و البته پیامدهایی است که چندان شناخته شده نیستند، دامنه این پیامدها، می تواند مثبت یا منفی؛ سازنده و مخرب را با هم و در کنار هم شامل شود. فیس بوک از زمان باز شدن پایش به ایران به عنوان یک شبکه اجتماعی اینترنتی، بسیار سریع تر از شبکه های پیش از خود رواج یافت و محبوبیت دور از انتظاری را کسب کرد. اگر چه رشد تصاعدی کاربران فیس بوک، اتفاقی بوده که در سراسر دنیا مؤسسان این شبکه تجربه کرده اند، اما دلیل استقبال بی سابقه از فیس بوک در کشورمان، بی شک می تواند دلایل و الگویی جدا از تجربه سایر کشورها داشته باشد، که پرداختن به آن می تواند در تبیین سیاست هایی که در ارتباط با شبکه ای اجتماعی اتخاذ می شود و ارائه راهکارهایی برای مصونیت از تهدیدهای احتمالی مفید باشد.
برخلاف رسانه های سنتی افراد سنتی توانایی های حداقلی برای استفاده از محیط تعاملی فیس بوک را چندان دارا نیستند. استفاده از فیس بوک نیاز به نوع جدیدی از سواد رسانه ای دارد که مستلزم آشنایی اولیه با اینترنت و امکان هایی است که در اختیار کاربران قرار می دهد؛ بنابراین بیراه نیست اگر بگوییم اکثریت غالب کاربران فیس بوک در کشور جوانان می باشند.
- گریز از واقعیت، پناه گرفتن در دنیای مجازی
جدا از جنبه های سرگرمی این شبکه اجتماعی - فیس بوک- به فضای امنی برای جوان ایرانی تبدیل شده است که تا حد زیادی واکنشی به ناامنی در عرصه اجتماعی است، به عبارتی، حوزه ای که نمونه واقعی آن استانداردها و آزادی عمل و رفتار حداقلی را در اختیار جوانان قرار نمی دهد و یا با کنترل و نظارت بیش از اندازه این کار را می کند، می تواند از دید کاربر فضایی محسوب شود که آنچه را در واقعیت از آن محروم شده در فضایی مجازی محقق کند. در فیس بوک فرد می تواند هویتی متفاوت از خود ارائه دهد و از جبر هویت واقعی خود رهایی یابد و یا حداقل حس رهایی از این جبر را تجربه کند. فرد می تواند چهره، اندام و موقعیت های اجتماعی خویش را دوباره بسازد و دوستان خود را از نو انتخاب کند و با این گزینش، چهره ای از خود را که بنا به برخی معذوریات و محدودیت های فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی نمی تواند در عالم واقع از خود ارائه دهد، در این محیط به نمایش بگذارد. این بازتعریف و آزادی عمل یکی از اصلی ترین دلایل گرایش جوانان به فیس بوک در میان جوانان ایرانی است.
از طرفی گمنامی و یا حضور کنترل شده در فضایی که کاربر می تواند محدوده دسترسی سایرین را در آن تعریف کند، این امکان و جسارت را به کاربر ایرانی می دهد تا بدون ترس از عواقب فردی و اجتماعی، باور، کردار و آرمان های مختلف را به نقد بکشد. به ویژه اگر این کردار و باور از آن نسل پیش از او باشد. در واقع یکی از دلایل اصلی گرایش جوانان به فیس بوک شکاف نسلی میان آنان و نسل های پیش از آنهاست. جوانان ایرانی، این شبکه اجتماعی را ابزاری می بینند که با استفاده از آن بخشی از ساز و کارهای کنترل ارتباطات شخصی را که در اختیار مراجع مقتدر و حاکم سنتی چون خانواده، مدرسه، دانشگاه و تصمیم گیرنده های دولتی است دور می زنند.
عدم پذیرش ایران از جانب دست اندرکاران فیس بوک
فعالیت فیس بوک در ایران فراز و نشیب های زیادی داشته است. فیس بوک قبل از سال 88 دو بار فیلترشد و دوباره آزاد شده بود. اما بعد از انتخابات ریاست جمهوری سال 88 دوباره فیلتر شد. مسئولان ایران علت فیلتر شدن را نقض حریم شخصی افراد برای سازماندهی و بارگذاری فیلم و تصاویر مربوط به جریانات سیاسی سال 88 بیان می کنند.
در پی سیاست های تحریم ایران، وب گاه فیس بوک اجازه انتخاب ایران به عنوان کشور محل سکونت را نمی دهد، این موضوع در کنار فیلتر بودن فیس بوک در ایران باعث شده آمار دقیقی از تعداد کاربران فیس بوک در ایران وجود نداشته باشد و برآوردهای مختلفی در این مورد به عمل آید از جمله 2 میلیون کاربر حرفه ای و 12 میلیون کاربر گذری تا 27 میلیون کاربر، به نظر می رسد فیلترینگ فیس بوک تأثیر محسوسی بر استفاده از آن در ایران نداشته است.
وظایف مسئولان و راهکارها
1. یکی از مهمترین کلیدهای کنترل فضای مجازی، فراهم آوردن زیرساخت های فرهنگی جامعه است: زیرا کنترل این فضا از طریق پلیس سایبری هرچند راهکاری لازم است، اما در اینجا نیز اصل کلی قدرت بازدارنده‌های درونی قابل اعتمادتر است. ابلاغ رهبر معظم انقلاب برای تشکیل شورای عالی فضای مجازی اما بهترین راهکار برای فراهم آمدن زیرساخت‌های لازم برای برقراری امنیت در فضای اینترنت است.
در پیام حضرت آیت‌الله خامنه‌ای برای تشکیل این شورا همچنین آمده است: این شورا وظیفه دارد مرکزی به نام مرکز ملی فضای مجازی کشور ایجاد نماید تا اشراف کامل و به‌روز نسبت به فضای مجازی در سطح داخلی و جهانی و تصمیم‌گیری نسبت به نحوه‌ی مواجهه فعال و خردمندانه‌ی کشور با این موضوع از حیث سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و محتوایی، در چارچوب مصوبات شورای عالی و نظارت بر اجرای دقیق تصمیمات در همه‌ی سطوح تحقق یابد
2. اینترنت ملی:
اینترنت یا اینترانت ملی طرحی است که از مدت‌ها قبل قرار بود در کشور اجرایی شود، اما تا کنون این طرح ملی به ثمر نرسیده است. بدیهی است در صورت برقراری چنین شبکه‌ای، کنترل بر فضای مجازی بسیار آسان‌تر می‌شود. بنابراین انتظار می‌رود تا مسئولان هر چه سریع‌تر به برقراری این شبکه اهتمام ورزند.
3. طراحی تالارهای گفت‌وگو و شبکه‌های اجتماعی داخلی با تکیه بر مدیریت ارزشی این فضاها:
هرچند هم‌اکنون نیز برخی تالارهای گفت و گوی وطنی طراحی شده‌اند و در این شبکه‌های اجتماعی شاهد حضور کاربرانی هستیم، اما فضای ارزشی و تأکید بر روی سبک زندگی ایرانی‌اسلامی نکته‌ای است که در اغلب چنین شبکه‌هایی مغفول مانده و بدیهی است که این شبکه‌ها در کنار شبکه‌هایی همچون فیس بوک قرار می‌گیرند، نه در مقابل آنها. پس گام مهم دیگر طراحی شبکه‌ها و اتاق‌های گفت‌وگوی مبتنی بر ارزش‌های ملی و مذهبی است و طبیعتاً باید بر این فضا، نظارت و مدیریت مناسبی، آن هم به صورت ایجابی و نه پلیسی و سلبی، انجام شود.
4. حضور افراد آگاه در شبکه‌های اجتماعی
در حال حاضر نیز شاهد حضور افراد آگاه و ارزشی در فضاهایی همچون فیس بوک هستیم که می‌توانند با حضور در کنار جوانان و نوجوانانی که می‌خواهند فضایی متفاوت را تجربه کنند، ضمن جلب اعتماد آنان به عنوان افرادی آگاه و مسلط به قوانین شرعی، شبهات موجود در ذهن جوانان و هم به افرادی که مغرضانه شبهه پراکنی می‌کنند پاسخ دهند.
5- فعال کردن فضاهای ارزشی همچون پایگاه‌های بسیج و مساجد در جذب جوانان از همه‌ی طیف‌ها و سلیقه‌ها:
بدیهی است زمانی که در فضاهای ارزشی اجازه‌ی حضور سلیقه‌های مختلف داده نشود و به جوانان اجازه طرح سؤال و شبهات ذهنی‌شان داده نشود، این افراد به اشخاصی اعتماد می‌کنند که به نوعی حرف دل آنها را می‌زنند یا با آنان هم‌عقیده‌اند. بسیاری از دوستی‌های فضای مجازی بر اساس یک ابراز عقیده یا بیان سؤال و شبهه‌ای که در ذهن بسیاری از جوانان دیگر است شکل می‌گیرد؛ در حالی که ما در نهادینه کردن ارزش‌ها و باورها به کمک بالا بردن اطلاعات و آگاهی‌های دینی جوانمان ضعیف عمل نموده‌ایم.
6. نقش پررنگ آموزش‌وپرورش و آموزش عالی در ایمن‌سازی جوانان در مقابل هجمه‌های فضای مجازی:
آموزش و پرورش، به عنوان بنیادی‌ترین نهاد آموزشی، وظیفه‌ی نهادینه‌سازی ارزش‌ها و پاسخ گویی به سؤالات کودکان، نوجوانان و جوانان را دارد. این نهاد همچنین از طریق ارتباط با اولیاء، در افزایش آگاهی‌ها و تبیین لزوم بالا رفتن سواد کامپیوتری آنها برای نظارت بر عملکرد فرزندانشان، نقش مهمی دارد. ضمن آنکه این نهاد یکی از اصلی‌ترین سازمان‌هایی است که می‌تواند از طریق برنامه‌های آموزشی و کتب درسی، سبک زندگی ایرانی‌اسلامی را در کودکان نهادینه کند و آنان را در برابر فرهنگ غربی واکسینه نماید. وزارت علوم نیز ادامه‌دهنده‌ی این وظیفه و روند در سنین حساس جوانی است .
جمع بندی و نتیجه گیری
فضای مجازی و اینترنت در دنیای امروز ما به گونه‌ای نفوذ کرده است که نمی‌توان زندگی بدون آن را تصور کرد، اما همین فضا آسیب‌های متعددی را با خود به دنبال داشته است که یکی از اصلی‌ترین این آسیب‌ها، تغییر سبک زندگی و شکستن مرز باورها و ارزش‌هایی همچون حجاب و حیا در میان بانوان و دختران جوان ماست؛ قشری که قرار است مولد و پرورش‌دهنده‌ی نسل‌های بعدی باشند و با تغییر در هویتشان، می‌توان هویت نسل ایرانی را استحاله کرد. غرب و حاکمان فضای مجازی برای نیل به چنین هدفی، برنامه‌ریزی گسترده دارند.
فضای مجازی عرصه‌ی حضور قدرت‌های اطلاعاتی و محتوایی است. بنابراین جوامعی که قدرت بیشتری در این عرصه دارند، بالطبع حضور قوی‌تری در این فضا خواهند داشت و این بدین معناست که فرصت بیشتری برای تأثیرگذاری بر روی دیگر فرهنگ‌ها و تمدن‌ها دارند. همین موضوع به فرهنگ‌های ارزشی، غنی و باریشه‌ای که به دلایل متعدد، از حضور مؤثر در فضای مجازی محروم یا ناتوان‌اند، آسیب جدی وارد می‌کند و به نوعی آنها را در معرض استحاله و اثرپذیری از فرهنگ‌های بیگانه‌ی مسلط بر فضای مجازی قرار می‌دهد.
به بیان دیگر، دهکده‌ی جهانی گاهی شبیه جنگلی می‌شود که در آن، قوی‌ترها می‌مانند و ضعیف‌ترها یا می‌روند یا زیر سلطه‌ی آنان زندگی می‌کنند. از سوی دیگر، باید توجه داشت فضای مجازی و تکنولوژی‌های مرتبط با این دنیا، اعم از سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، دانشی است که در غرب تولید شده و هنوز هم امتیاز این علم در دست آنان است. بنابراین سیاست‌گذاری‌های این دنیا بر اساس راهبردهایی چنین جوامعی طرح ریزی می‌شود. غالب و محتوای عرضه شده در فضای مجازی نیز از سوی کشورهای صاحب امتیاز این فضا تولید و عرضه می‌شود، اما از آنجایی که این محتوا قرار است خوراک فکری و زیربنای باورهای تمام کاربران فضای مجازی در سراسر جهان را تأمین کند، در این راستا، ذائقه‌ی مخاطب و پاره‌ای اصول روان‌شناختی نیز برای اثرگذاری بیشتر، چاشنی محتوا و غالب می‌گردد و سبب می‌شود تا غرب و آمریکا از طریق امواج ماهواره‌ای و فیبرهای نوری، در خانه‌ی یکایک مردم دیگر کشورها، برای خود پایگاهی بسازند؛ پایگاهی که به اندازه‌ی یک دستگاه رایانه است، اما قدرتی برای تسلط بر اندیشه و سبک زندگی کاربران در ورای آن وجود دارد.
با نگاهی به تصاویر به نمایش درآمده از بانوان و دختران جوان ایرانی در فضای فیس بوک، می‌توان دریافت اطلاعات و محتوای ارائه شده در فضای مجازی چگونه در مقابل ارزش‌های جامعه‌ی ما قد علم کرده و تا چه اندازه نیز موفق بوده است. اینکه چرا بر روی ارزش‌هایی همچون حجاب و حیا سرمایه‌گذاری می‌شود و بانوان جامعه‌ی ما مورد هدف قرار می‌گیرند نیز امری بدیهی است. با تغییر نگرش‌ها و سبک زندگی بانوان، به عنوان مسئولان اصلی زاد و ولد و پرورش نسل آینده، می‌توان هویت ایرانی را دستخوش تغییر کرد.
از همین روست که رهبر فرزانه‌ی انقلاب می‌فرمایند:
" برای بنده حوزه‌ی فضای مجازی به اندازه‌ی انقلاب اسلامی اهمیت دارد. در برابر این مهم اما مسئولان وظایف متعدد و مهمی دارند، از جمله افزایش آگاهی‌های عمومی، تقویت آموزش و پرورش و جدی‌تر پرداختن به فعالیت‌های مرکز ملی فضای مجازی. در این صورت می‌توان از فضای مجازی به عنوان یک فرصت بهره گرفت، بی‌آنکه تهدیدهای آن برایمان دردسرساز شود."
دانشگاه جامع علمی کاربردی
