ظهیرالدوله زیر غبار فراموشی

 
خیابان دربند را به قصد رسیدن به کوچه ظهیرالدوله بالا می‌روم، مقصدم گورستانی است به همین نام. آرامستانی نام آشنا که در کوچه پس‌کوچه‌های محله دربند جا خوش کرده است و اعتبارش را مدیون بزرگانی است که روزگاری در جرگه سیاست، ادب و هنر این سرزمین بالیده‌اند. کافی است برای یکبار هم که شده سری به این گورستان پر رمز و راز بزنید. جایی اسرار‌آمیز که برای رسیدن به آن گویی باید از دالان تاریخ عبور کرد و ناگزیر برگ‌هایی از آن را ورق زد. آرامستانی که در ابتدا دیر و خانقاهی بود که توسط میرزا علی‌خان دولوی قاجار ملقب به ظهیرالدوله، داماد ناصرالدین شاه بنا نهاده شد و سپس دوستداران میرزا حسن صفی علی شاه که از پایه‌گذاران انجمن اخوت در زمان مشروطه بود در آن گردهم آمدند. در تیرماه سال 1303 خورشیدی با درگذشت میرزا علی‌خان دولوی قاجار و دفن وی در این خانقاه که به وصیت او انجام شده بود، دیر و خانقاه رسماً به قبرستان ظهیرالدوله تبدیل شد و اکنون مدفن بسیاری از بزرگان علم، ادب و سیاستمداران بنام است.

دکتر مجید ملک محمّد، پژوهشگر تاریخ معاصر تهران که مدت‌های مدیدی از فعالیت خود را به شناسایی افراد متوفی در قبرستان ظهیرالدوله اختصاص داده است در این باره به ایران می‌گوید:
«ظهیرالدوله آرامگاهی است به وسعت حدود چهارهزار و 500 متر با 677 قبر از بزرگان هنر، ادب، سیاست و علم که لابه لای شاخه‌ها و برگ ریزان درختانی که آن را احاطه کرده مدفون شده است و در حال حاضر به جز جوانان علاقه‌مند و معدود خانواده‌هایی که عزیزانشان در این خاک آرام گرفته‌اند، بازدید‌کننده‌ای ندارد. گورستانی خصوصی که به شکل هیأت امنایی اداره می‌شود.» وی در تشریح موقعیت این آرامستان اظهار می‌دارد: «به هرترتیب ناگزیرید، برای ورود به ظهیرالدوله از چند بخش گوناگون بازدید کنید. ابتدا در سمت راست به قطعه E آرامگاه می‌رسیم که در آن به جز گورهای برخی اعضای خاندان افخمی و افخم ابراهیمی، قبر دیگری نیست. سپس در سمت چپ و با عبور از معبری کوتاه به بخش اصلی و بزرگ آرامگاه (قطعات A، Bو C) می‌رسیم که بسیاری از مشاهیر و بزرگان آرامگاه در این بخش از گورستان آرامیده‌اند. اغلب آرمیدگان در این بخش از رجال، نظامیان و مقامات دوره پهلوی هستند. اشخاصی همچون سرلشگر هوایی احمد نخجوان، بنیانگذار و نخستین فرمانده نیروی هوایی ارتش ایران و نخستین خلبان ایرانی و برخی دیگر از فرماندهان نیروی هوایی همچون شرف‌الدین قهرمانی و فضائل تدین از فرماندهان نیروی هوایی ارتش در عصر پهلوی دوم و دهها تن از رجال سیاسی، هنرمندان، پزشکان و نظامیان سرشناس.
در قسمت جنوبی این باغ، با مکانی مسقف روبه‌رو می‌شوید که قطعه D آرامگاه است و برسردر آن نوشته شده است بدون وضو وارد نشوید. این محل، آرامگاه صاحب اصلی قبرستان یعنی ظهیرالدوله و برخی اعضای خانواده‌اش از جمله چند نفر از فرزندان و نوادگان او است و دیگر قبرها متعلق به برخی درویشان و مریدان او در انجمن اخوت است.»
او اضافه می‌کند: «از دیگر نکات جالب توجه در این بخش، وجود گورهایی است که آرم انجمن اخوت یعنی طرح تبرزین، تسبیح و کشکول روی سنگ هایش نقش بسته، اما کهنگی و مخدوش شدن سنگ قبرها که ناشی از فراموشی است، موجب شده تا این نقوش و دیگر مشخصات گورها به وضوح آشکار نباشند.
اما در بخش شمال گورستان، قبرهای هنرمندان و شاعرانی را مشاهده می‌کنید که برخی از آن‌ها با الهام از مقبره شعرای معروف ایران ساخته شده است. در این بخش می‌توان از ملک‌الشعرای بهار شاعر، ادیب، نویسنده، روزنامه‌نگار و سیاستمدار معاصر اشاره کرد که روی سنگ مزارش، هیچ نوشته‌ای به چشم نمی‌خورد اما در کتیبه بالای آرامگاهش یکی از اشعار وی حک شده است.»
این پژوهشگر تاریخ معاصر درباره شخصیت‌های سیاسی و هنری مدفون در ظهیرالدوله می‌گوید: «محمد مسعود، روزنامه‌نگار و مدیر روزنامه «مرد امروز» که توسط یکی از افسران حزب توده به قتل رسید، در این آرامگاه دفن شده است.»
او ادامه می‌دهد: «ایرج میرزا، مشهور به جلال الممالک را باید در دسته ادیبان و شاعرانی قرار داد که در این آرامگاه خفته است. وی نخستین چهره نامداری است که در این آرامگاه به خاک سپرده شده است، ایرج‌میرزا مشهور به جلال‌الممالک به خاطر ارادت خاصش نسبت به علیخان ظهیرالدوله و ظاهراً بنا بر وصیت خودش در این مکان دفن شده و اکثر مردم، وی را به دلیل قطعه شعر قلب مادر می‌شناسند.»
از دیگر آرمیدگان در ظهیرالدوله غلامحسین درویش معروف به درویش‌خان از نامدارترین موسیقیدانان ایران است، البته علاوه بر آن وی نخستین شخصی است که درسانحه رانندگی در تهران جان خود را از دست داد. روح‌الله خالقی موسیقیدان و آهنگساز برجسته و خالق سرود «ای ایران» در یک حصار آهنی سرپوشیده در خاک خفته است. رهی معیری، از غزلسرایان معاصر نیز در ظهیرالدوله دفن شده و آرامگاهش طرح کوچکی از آرامگاه خیام است که با کاشی‌های آبی و سفید مزین با در شیشه‌ای محصور شده است. توفیق جهانبخت، نخستین مدال‌آور طلای کشتی جهان در ایران از دیگر ساکنان این آرامگاه است. وی همچنین یکی از نزدیکان جهان پهلوان تختی بود. جهانبخت در لندن درگذشت، سپس جنازه‌اش را به تهران منتقل کردند و در این قبرستان
به خاک سپردند.
دکتر محمدحسین لقمان ادهم و تعداد زیادی از دیگر پزشکان نامدار ایران از جمله افراد مشهوری هستند که در این خاک مدفونند. ادهم  بنیانگذار دانشکده پزشکی، داروسازی، دندانسازی و از بنیانگذاران انستیتو پاستور ایران است.
سرتیپ حیدرقلی پسیان که بسیاری او را با کلنل محمدتقی خان پسیان، نظامی مشهوری که در اواخر عصر قاجاریه با اهداف آزادیخواهانه قیام کرد، اشتباه می‌گیرند. هرچند کلنل پسیان در این مکان دفن نشده اما تنی چند از نزدیکترین یاران او در این قیام همچون سرهنگ علیرضا شمشیر وزیری در همین آرامگاه مدفونند. اما سرتیپ حیدرقلی پسیان از بنیانگذاران ارتش نوین در ایران است.  همچنین برخی از بزرگترین چهره‌های مشروطیت از جمله برخی از سرداران مشروطه و فاتحین تهران از جمله ابوالحسن نیساری ملقب به امیرحشمت، علی دیوسالار ملقب به سالار فاتح، موسی حکیمی ملقب به نظم السلطنه و غلامرضاخان مظفرالملک، حسن خان شیوایی و... در این آرامگاه آرمیده‌اند.
  سایر آرامیدگان ظهیرالدوله
حسین هنگ‌آفرین نوازنده تار، غلامرضا رشیدیاسمی نویسنده، مورخ، مترجم و شاعر، منوچهر مهران مؤسس نخستین باشگاه ورزش، نیرو و راستی، دکتر محمد باقر هوشیار شیرازی نویسنده، مترجم، نظریه پرداز، استاد دانشگاه و صاحبنظر و از بنیانگذاران اصلی تعلیم و تربیت نوین در ایران و نخستین مترجم آثار «نیچه» و «گوته» به فارسی، مستشارالدوله صادق از رجال نامدار دوره مشروطیت، هادی مولوی عارف مشهور و سرسلسله خاندان مولوی گیلانی، نزهت کاشانی دختر آیت‌الله کاشانی، حسینعلی خان سردار نخستین کاپیتان و نخستین دروازه بان تیم ملی فوتبال ایران و... از جمله افراد معروفی‌اند که در این قبرستان خصوصی آرمیده‌اند.
  هنرمندان فراموش شده
ابوالحسن صبا موسیقیدان و آهنگساز برجسته، مشیر همایون شهردار، نوازنده برجسته پیانو و نخستین نگارنده نت برای پیانو درایران، نورعلی خان برومند موسیقیدان بزرگ، سید حسین طاهرزاده خواننده و موسیقیدان نامدار، داریوش رفیعی خواننده معروف و فرزند لطفعلی رفیعی نماینده بم در مجلس شورای ملی که نامش با ترانه «زهره» گره خورده است و همینطور ترانه سرای این ترانه زنده یاد مهدی رئیسی، برادران محجوبی مرتضی و رضا محجوبی نوازندگان مشهور پیانو و ویولن، حسین یاحقی آهنگساز و از نخستین نوازندگان ویولن ایرانی، حبیب سماعی نوازنده برجسته سنتور، قمرالملوک وزیری، گیتی امیرخسروی (گیتی بورگین) از نخستین پیانیست‌های زن در ایران و از موسیقیدانان و استادان برجسته پیانو ایران و نخستین رئیس زن هنرستان عالی موسیقی یا کنسرواتور تهران و حسین تهرانی نوازنده تنبک، عزیزالله حاتمی نویسنده، مترجم و بنیانگذار برنامه رادیویی راه شب، فضل‌الله صبحی مهتدی قصه‌گوی مشهور رادیو و بنیانگذار برنامه قصه ظهر جمعه، میرسیف‌الدین کرمانشاهی و عبدالکریم کسرایی عموی سیاوش کسرایی که ازنمایشنامه‏نویسان و کارگردانان برجسته و از پیشکسوتان و بنیانگذاران اصلی هنر تئاتر و نمایش نوین در ایران و از نخستین پدیدآورندگان مدارس هنرپیشگی در ایران به شمار می‌رود و.... جملگی در ظهیرالدوله نقاب خاک بر چهره کشیده‌اند.
  سیاستمداران ظهیرالدوله
به جز ظهیرالدوله و محمد مسعود، مستشارالدوله صادق از رجال دوره مشروطه که در تدوین قانون اساسی مشروطه دخالت داشت، حسن تقی‌زاده نخستین رئیس مجلس سنا، برخی از چهره‌های اصلی کودتای 1299 همچون کلنل کاظم سیاح، سرتیپ امیراقتدارخان، سرلشگر ریاضی سلطان محمد عامری و...برخی از بنیانگذاران جبهه ملی همچون دکتر عبدالحسین اردلان و... را هم باید به فهرست مطرح‌ترین سیاستمدارانی که در ظهیرالدوله آرام گرفته‌اند افزود.
 بازدید با اعمال شاقه
البته بازدید از این گورستان تاریخی شهر تهران با دردسرهایی نیز همراه است. مشکلاتی مانند تعطیل بودن این آرامستان در اغلب روزهای سال و محدودیت برای ورود بازدیدکنندگان به نحوی که تنها روز پنجشنبه از 9 تا 10 صبح برای بانوان و 16 تا 17 برای مردان بازدید از آن مجاز است و مابقی روزهای هفته نیز با درهای بسته آن مواجه خواهید شد.
زهره محمودی، عضو هیأت امنای گورستان ظهیرالدوله دراین باره به ایران توضیح می‌دهد: «وجود برخی مسائل موجب شده تا هیأت امنا برای نگهداری از این گورستان دست به این اقدام بزند.» محمودی همچنین در پاسخ به پرسشی مبنی بر این‌که هیأت امنایی که هم‌اکنون اداره آرامگاه را برعهده دارد از سوی چه نهادی به این کار گمارده شده و چرا به رغم وقفی بودن آرامستان تا این لحظه اوقاف نقشی در اداره ظهیرالدوله برعهده ندارد، می‌گوید: «با وجود همه ادعاهای مذکور نزدیک به دو هزار متر از زمین آرامگاه متعلق به خانواده صفایی است و مدارک محکمی نیز در این زمینه وجود دارد به همین دلیل هیأت امنایی که این خانواده انتخاب کرده مسئول نگهداری از آرامگاه است.» وی ادامه می‌دهد: «خانواده صفایی نزدیک به 120 سال از آرامگاه ظهیرالدوله نگهداری کرده‌اند وحتی در جریان سیلی که سال ها پیش در این منطقه روی داد هیچ‌کدام از دو نهاد یعنی اوقاف وشهرداری تهران حاضر نشدند برای بازسازی و نگهداری قبرستان ظهیرالدوله کمک کنند.» محمودی همچنین می‌گوید: «تنها اثر ثبت شده ملی از گورستان ظهیرالدوله «در» آن است و مابقی گورستان نیز تاکنون به ثبت نرسیده است.»
اظهارات عضو هیأت امنای نگهداری ازگورستان ظهیرالدوله درحالی بیان می‌شود که آرامستان ظهیرالدوله برای هویت تاریخی، فرهنگی کشور در حکم پرلاشز (آرامگاه معروف پاریس) محسوب می‌شود و همین نکته اهمیت نگهداری از این هویت تاریخی کشور را چند برابر می‌سازد اما همان‌طور که ملاحظه می‌شود تا این لحظه قدمی برای نگهداری از این اثر تاریخی، فرهنگی کشور برداشته نشده است.

در تایید این نکته باید بگم که خود من در طول سال پیش 3بار به این مکان رفتم ..یکبار نوشته بود که در حال بازسازی است ..یکبار نوشته بود بازدید فقط روزهای پنج شنبه ویکبار هم که پنج شنبه رفتم اصلا کسی نبود ودر ورودی قفل بود