مقدمه
دستاوردهای بشر از صنعت و فناوري‌هاي نوین علاوه بر منافعی که برای بشر داشته و رفاهی که برای او به ارمغان آورده است، همواره آسیب هایی را نیز به همراه داشته است. اگرچه بسیاری از ابداعات و نوآوری‌ها با انگیزه تأمین رفاه و آسایش و تحکیم ارزش های انسانی و در جهت نیل به کمال شکل گرفته است، اما در عین حال به دلیل برخی کج فکری ها و استفاده های نادرست از ابزارهای جدید، این اختراعات، گاه جسم و جان و اخلاق و روان انسان ها را مورد آسیب قرار داده و گاه فرهنگ و اعتقادات و رفتارهای اجتماعی وی را دگرگون کرده است.
اینترنت به عنوان یکی از مهم ترین ابداعات بشر در قرن اخیر، با قابلیت ها و کارکردهای متعدد و گسترده-اش، بخش های مختلف زندگی انسانی را تحت تأثیرات مثبت و منفی خود قرار داده است. مبنا و هدف اصلی اینترنت، برداشتن فاصله جغرافیایی میان انسان های سراسر دنیا و ایجاد تحول در عرصه ارتباطات و تبادل اطلاعات است.
اینترنت، کار خود را به ‌عنوان ابزار ارتباط دانشمندان و خصوصاً جهت تبادل داده ها و منابع تحقیقاتی، یا به عبارتی جهت خلقِ اجتماعی علمی شروع كرد و به مرور زمان توانست خود را تا سطح برقراری ارتباط بین افراد از طریق پست الکترونیکی ارتقا بخشد. پس از مدتی، اینترنت به منزله فضایی جدید جهت بسط فعالیت های تجاری در امور نقل و انتقالات مالی، بازاریابی و همچنین ابزار پیگیری برای مصرف کنندگان، مورد توجه واقع شد. وبلاگ ها و وب سایت ها، نرم افزارهای گفتگوی آنلاین، سرویس های پست الکترونیک و ... امکانات جدیدی بودند که در پرتوی اینترنت و شبکه جهانی وب، در اختیار کاربران قرار گرفتند.

این روزها با توجه به استقبال گسترده کاربران اینترنتی خصوصاً قشر جوان و نوجوان از شبکه های اجتماعی مجازی، بررسی مسائل مربوط به این شبکه ها جهت اتخاذ تصمیمات صحیح و برنامه ریزی دقیق توسط مسئولان فرهنگی و اجتماعی و نیز والدین، ضروری است. شبکه های اجتماعی را از جنبه های مختلف می توان مورد کنکاش و ارزیابی قرار داد. در مقاله حاضر سعی شده است به‌اختصار مطالبی در زمینه بررسی کارکردها، شناسایی آثار مثبت و پیامدهای منفی شبکه های اجتماعی اینترنتی در قالب چهار بخش ارائه شود. در بخش اول به بیان اهداف و کارکردهای شبکه های اجتماعی خواهیم پرداخت، در بخش دوم مزایای شبکه های اجتماعی را برخواهیم شمرد، در بخش سوم مشکلات و پیامدهای منفی ناشی از این شبکه ها را بررسی خواهیم کرد و در بخش پایانی با نتیجه گیری از مباحث مطرح شده، مقاله را به پایان می رسانیم.

الف- اهداف و کارکردهای شبکه های اجتماعی
1.‌ سازماندهی انواع گروه های اجتماعی مجازی
همان گونه که فلسفه وجودی شبکه های اجتماعی واقعی، تشکیل و پیوند گروه های اجتماعی بر محور مشترکات اعتقادی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است، بسیاری از شبکه های اجتماعی در اینترنت نیز با انگیزه سازماندهی کردن گروه های اجتماعی مجازی با تکیه بر اشتراکات مختلف شکل می گیرند. پیدا است که اعضای این اجتماعات مجازی با پیوندهایی که با یکدیگر دارند، در مجموع به دنبال تحصیل یک هدف مشترک در دنیای واقعی که غالباً هدفی سیاسی، اجتماعی یا فرهنگی است، هستند.

2. توسعه مشارکت های اجتماعی
در شبکه های اجتماعی، همواره اعضای شبکه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به شرکت در فعالیت های واقعی در زندگی اجتماعی تحریک و تشویق می شوند. تأثیرگذاری قابل توجه شبکه های اجتماعی بر میزان و کیفیت مشارکت های اجتماعی در جوامع مختلف به حدی بوده است که اخیراً تعداد قابل توجهي از شبکه-های اجتماعی، دقیقاً با هدف توسعه مشارکت اجتماعی مردم در زمینه های خاص ایجاد شده اند.

3.‌ به اشتراک گذاشتن علاقه مندی ها توسط اعضا
یکی از رویکردهای اصلی شبکه های اجتماعی، به اشتراک گذاشتن علاقه مندی های کاربران شبکه با یکدیگر است. موضوعِ به اشتراک گذاشتن علاقه مندی ها در شبکه های اجتماعی، از چنان اهمیتی برخوردار است که می توان گفت بدون آن، شبکه اجتماعی معنا نخواهد داشت. هدف از اين كار آن است که هر یک از کاربران بتواند دغدغه های خود را مطرح نموده و در جریان دل مشغولی های دیگران نیز قرار بگیرد. همچنین از طریق این ویژگیِ شبکه های اجتماعی کاربران می توانند به بسیاری از نرم-افزارهایی که سایر کاربران به اشتراک گذاشته اند، به‌آسانی دسترسی داشته باشد.

4.‌ ایجاد محتوا توسط اعضا
بر خلاف ساير رسانه ها که مخاطبان، چندان تعاملي در توليد محتوا و انتخاب محتواي دلخواه خود ندارند، در وب سايت هاي شبکه هاي اجتماعي، کاربران مي توانند توليد کننده، تأثيرگذار و داراي قدرت انتخاب و بهره‌برداري از تنوع بيشتري باشند. با توجه به اين مطلب، پايگاه‌هاي شبکه هاي اجتماعي بيش از هر رسانه ديگري مي توانند با پيشرفت فناوري و توسعه جوامع به برتري هاي ساير رسانه ها همچون تلويزيون که از قوه شنيداري و ديداري به‌خوبي بهره مي برد، خاتمه دهند

5.‌ تبلیغات هدفمند اینترنتی
شبكه‌هاي اجتماعي در اينترنت، يكي از منابع مهم براي كسب درآمد از راه تبليغات به شمار مي‌آيند؛ چرا كه اعضاي شبكه هاي اجتماعي در صفحات مربوط به خود درباره علايق خود صحبت مي كنند و اين به شركت هاي تبليغاتي اجازه مي دهد كه بر اساس همين علايق، براي آنها آگهي بفرستند. علاوه بر این، بسیاری از شرکت ها با ایجاد حساب کاربری و صفحات شخصی در شبکه های معروف، با سایر کاربران و مشتریان خود و نیز سایر شرکت ها ارتباط برقرار نموده و امور تجاری خود را پیش می برند.

ب- مزاياي شبکه های اجتماعی
1.‌ انتشار سریع و آزادانه اخبار و اطلاعات، افزایش قدرت تحلیل و تقویت روحیه انتقادی
اخبار شبکه‌های اجتماعی بدون سانسور منتشر می‌شوند و این می‌تواند یک مزیت تلقی شود؛ هرچند امکان تکثیر اطلاعات مخدوش و نادرست نیز در این شبکه‌ها بیش از نسل قبلی رسانه‌ها است. البته امکان مقایسه و تحلیل اطلاعات برای مخاطبان وجود دارد و نباید بنا را بر اعتماد به هر آنچه در این شبکه‌ها تولید و بازنشر می‌شود، گذاشت. تحلیل اخبار متناقضی که در این نوع پايگاه‌ها منتشر می‌شود، قدرت نقد و نگاه عمیق‌تر به مسائل اجتماعی را فراهم می‌کند. این نوع پايگاه‌ها به مخاطبان خود فرصت می‌دهند تا از تبعیت کورکورانه فاصله گرفته و در درازمدت به خرد نقادانه روی آورند.

2.‌ امکان عبور از مرزهای جغرافیایی و آشنایی با افراد، جوامع و فرهنگ های مختلف
امروزه شبکه هاي اجتماعي، مهد تمدن ها و فرهنگ هاي مختلف بشري است. وجود زبان هاي مختلف در رسانه هاي اجتماعي، امکان حضور تمام افراد جامعه را فراهم مي کند که مي توانند فرهنگ حاکم بر جامعه خود را به معرض ديد عموم بگذارند. اينکه يک جوان بتواند با امثال خود در کشورهاي ديگر جهان ارتباط برقرار كند، باعث مي‌شود تا اين رسانه ها به مکاني تبديل شوند که وي بتواند فرهنگ ها و آداب و رسوم کشور خود را به ديگران معرفي کند و به اشتراک بگذارد. همچنين در اين شبکه ها ايده‌هاي جديد جهت گسترش جامعه، معرفي شده و مورد بحث قرار ‌مي‌گيرند. سازمان‌ها نيز مي‌توانند فرهنگ و ديدگاه خود را در معرض ديد تمام جوامع قرار دهند.

3.‌ شکل گیری و تقویت خرد جمعی
يکي از شاخصه هاي مهم شبکه هاي اجتماعی مجازي، پديدار شدن خرد جمعي است. خرد جمعي به جريان سيال و پوياي قوه تفکر و ذهن کاربران حاضر در چنين محيط هايي اطلاق مي شود که به مثابه يک پردازشگر عظيم، اطلاعات را پردازش و پايش مي کند. همانند دنياي ابر کامپيوترها که قدرت پردازشي آنها، از ترکيب چندين پردازشگر منفرد حاصل مي شود، نيروي تفکر و ذهن کاربران شبکه اجتماعی، به مدد تعاملات اجتماعي اينترنتي و بهره گيري از ابزارهاي اينترنتي با يکديگر ترکيب و همراه مي شوند و نيرويي عظيم با قدرت پردازشي بالا پديد مي آورند. اين مطلب به‌خوبي ضرب المثل بزرگمهر را که گفته است: «همه چيز را همگان دانند» در ذهن تداعي مي کند.

4.‌ امکان بیان ایده ها به صورت آزادانه و آشنایی با ایده ها، افکار و سلیقه های دیگران
شبکه های اجتماعی، ارسال بازخورد از سوی مخاطب و همکاری و همگامی کاربران با همدیگر را تسهیل کرده‌ و آنها را به مشارکت در بحث ها تشویق می‌کنند. این شبکه ها مرز و خط‌کشی بین رسانه و مخاطب را از بین برده‌اند. اغلب شبکه های اجتماعی برای مشارکت اعضا و دریافت بازخورد، باز هستند. آنها رأی دادن، کامنت گذاشتن و به‌ اشتراک‌گذاری اطلاعات را تشویق می‌کنند. به‌ندرت مانعی برای تولید و دسترسی به محتوا در این وب سایت ها وجود دارد. رسانه‌های سنتی عمل انتشار را انجام می‌دادند و محتوا را برای مخاطب ارسال می‌کردند؛ ولی در رسانه‌های اجتماعی فضایی برای گفتگو و محاوره دوطرف وجود دارد و جریان ارتباطی از حالت یک‌سویه به دوسویه تغییر پیدا کرده است.

5.‌ کارکرد تبلیغی و محتوایی
حضور افراد در شبکه‌های اجتماعی، احتمال مشارکت‌ها و کنش‌های اجتماعی را در آنان افزایش می‌دهد. پس هر چه پیوند افراد و اعضا درشبکه‌ها، بیشتر و انبوه‌تر باشد، همراهی و تعاملات و نزدیکی دیدگاه‌ها و حرکت همسو و مشترک، محتمل‌تر خواهد شد. از این رو، استفاده از چنین فضایی برای معرفی و تبلیغ و همچنین هم راستایی مخاطبان در جهت اهداف رسانه ای خود، نقش بسيار و تأثیر بالایی دارد.

6.‌ ارتباط مجازی مستمر با دوستان و آشنایان
شبکه‌های اجتماعی در اینترنت، موجب گسترده‌تر شدن دامنه ارتباطات ما شده‌ است. ما می‌توانیم آشنایانی را که مدت بسیاری است از آنها خبر نداریم یا از آن‌ها بسیار دور هستیم، در فضای مجازی پیدا کنیم و معاشرتمان را با آنان از سر بگیریم. دوستانی را که زمان درازی ‌است ندیده‌ایم، بار دیگر می‌بینیم و در مجموعه‌ای گسترده‌تر، به دوستی‌مان ادامه می‌دهیم. می‌توانیم از کتاب‌ها، فیلم‌ها، سلایق و عقاید یکدیگر استفاده کنیم و آنها را با سایر دوستانمان به اشتراک بگذاریم؛ آن‌ هم با چند کلیک. در حالی که این کارها، پیش‌تر بسیار وقت‌گیر بودند و نیاز به حوصله فراوانی داشتند و همه اینها در نهایت، به رشد فکری و تکامل دسته‌جمعی کاربران کمک می‌کند.

7.‌ تبلیغ و توسعه ارزش های انسانی و اخلاقی در عرصه جهانی
گرچه به علت غلبه ابعاد دیگر شبکه های اجتماعی، بعد ارزشی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است، اما به‌جرأت می توان گفت که یکی از قابلیت های مهم شبکه های اجتماعی که تاکنون مورد غفلت واقع شده ، فراهم کردن فضایی بین المللی جهت تبلیغ و اشاعه ارزش های دینی، اعتقادی، انسانی و اخلاقی است. بسیاری از کاربران شبکه های اجتماعی افرادی هستند که در صورت تبلیغ صحیح ارزش های اخلاقی و انسانی، از آن استقبال کرده و تحت تأثیر قرار خواهند گرفت.

8.‌ یکپارچه سازی بسیاری از امکانات اینترنتی و وبی
مزیت اصلی شبکه‌های اجتماعی، یکپارچه‌سازی امکانات پايگاه‌هاي مختلف است. امکاناتی از قبیل ایجاد صفحات و پروفایل‌های شخصی، ساخت وبلاگ‌ها، جستجوی اینترنتی، اطلاع از اخبار و رویدادها و شرکت در فضاهای گفتگو (چت‌روم‌ها و فروم‌ها) و فضا برای آپلود فایل‌ها که تا پیش از این کاربران برای استفاده از هر کدام از آنها باید عضو سایتی می‌شدند، اکنون از طریق تنها یک عضویت ساده، امکان‌پذیر است. ‌وب‌سایت‌های شبکه اجتماعی، محل ارائه خدمات جدید در قالب‌های مختلف هستند. این وب‌سایت‌ها به‌راحتی با پايگاه‌هاي اينترنتي بزرگ دنیا مانند: گوگل، یاهو و حتی پايگاه‌هاي تخصصی، لینک داخلی برقرار می‌کنند و از امکانات آنها در وب‌سایت خود استفاده می‌کند.

9.‌ توسعه مشارکت های مفید اجتماعی
ایجاد انسجام اجتماعی در بین مردم و تسریع در سازماندهی فعالیت های مفید سیاسی و اجتماعی، از آثار مثبت شبکه های اجتماعی است.

10.‌ افزایش سرعت در فرایند آموزش و ایجاد ارتباط شبانه روزی بین استاد و شاگرد
بی شک، شبکه های اجتماعی اینترنتی نقش بسیار موثری در توسعه آموزش های تخصصی و عمومی دارند. گرچه به علت عدم امکان نظارت علمی، بسیاری از محتواهای اینترنتی هنوز به مرتبه قابل قبولی از اعتبار علمی نرسيده اند، اما در عین حال شبکه‌های اجتماعی یکی از عرصه های اینترنتی هستند که کاربران بی شمار آنها به صورت خودجوش اقدام به آموزش و انتقال دانسته های تخصصی و عمومی خويش به دیگران می کنند. علاوه بر این، شبکه های اجتماعی علمی و آموزشی نیز به صورت تخصصی و با هدف آموزش از راه دور یا همان آموزش مجازی، مشغول فعالیت هستند.
با استفاده از شبکه های اجتماعی آموزشیِ مجازی، دانش‌آموزان و دانشجویان می توانند دامنه فرآیند یادگیری خود را در هر لحظه که نیازمند سؤال و برقراری رابطه با استاد یا سایر دانشجویان هم‌رشته ای باشند، به خارج از محدوده‌های کلاس گسترش دهند.

11.‌ افزايش اعتماد، صميميت و صداقت در فضاي سايبر
مردم در گذشته استفاده از فضاي تعاملي مانند چت را تجربه کرده اند؛ اما در اين فضا، کاربران کمتر شخصيت و هويت خود را به‌درستي اعلام مي کنند و از نام ها و شخصيت هاي مستعار استفاده مي کنند؛ زيرا به اين فضا اعتماد لازم را براي بازگو کردن حقيقت ندارند. با شکل گيري وب سايت هاي شبکه اجتماعي مانند: ماي اسپيس، اورکات، فيس بوک، توييتر و... مردم صداقت را جهت پيداکردن دوستان قديمي، لذت استفاده از علم و... به همراه اعتماد واقعي به دست آوردند. به گفته بيشتر کارشناسان تا قبل از به وجود آمدن شبکه‌هاي اجتماعي، موضوع اعتماد و صميميت فضاي سايبر در سراسر دنيا لمس نشده بود؛ ولي زماني که شبکه‌هايي مانند اورکات و فيس بوک پا به عرصه اينترنت گذاشتند، مردم با اعتماد به این پايگاه‌ها باعث گسترش صميميت در بين يکديگر شدند.