یكی از حوزه‌های اخلاق كاربردی، اخلاق تبلیغات است و برحسب گونه‌های مختلف تبلیغات مانند تجاری، سیاسی و دینی مباحث اخلاقی خاصی به میان می‌آید. تبلیغ دین در اثربخشی، كارایی و نیز سازگاری درونی محتاج اخلاق دینی تبلیغ است.

راغب اصفهانی درباره معنای لغوی تبلیغ می‌گوید: «بلوغ و ابلاغ یعنی رسیدن به انتهای مقصد اعم از آنكه مقصد، مكان باشد یا زمان یا امری معین». درخصوص معنای اصطلاحی تبلیغ نیز تعریفهای مختلفی ذكر شده است ولی آنچه می‌تواند برآیند مشتركات انبوهی از تعاریف موجود باشد این است كه تبلیغ عبارت است از: «رساندن مجموعه اطلاعاتی به مخاطب به منظور اقناع و برانگیختن احساسات وی، به سود یا بر ضد یك موضوع». تبلیغ اسلامی عبارت است از رساندن پیام الهی به شیوه روشنگرانه از طریق ایجاد ارتباط و تشویق به پذیرش محتوای موردنظر با استفاده از ابزارهای مشروع هر عصر. با این بیان روشن می‌شود كه میان تبلیغ اسلامی و غیر اسلامی تفاوتهایی هست؛ در تبلیغ اسلامی بر خلاف تبلیغ غیر اسلامی، انگیزه الهی، معنوی و عشق به هدایت انسانها وجود دارد. در تبلیغ اسلامی، پیام رسان شرط امانت و صداقت را رعایت می‌كند و بدون افزودن یا كاستن بر محتوای پیام، آن را به پیام گیرندگان می‌رساند و مهمتر از همه اینكه در تبلیغ اسلامی از ابزار و وسایل نامشروع و ترفندها و حیله‌های شیطانی استفاده نمی شود و ابزار آن« همانند هدفش مشروع و مقدس است. در حقیقت تبلیغ اسلامی شناساندن خوبیها و تشویق به انجام آن و ترسیم بدیها و راه گریز و منع از آن است. در میان فضایل اخلاقی، برخی بیش از سایرین برای مبلغ ارزشمندند و سبب تسریع و پیشرفت وی در امر تبلیغ می‌شوند. به این گروه از صفات و ویژگی‌های نفسانی خاص كه در فراهم آوردن زمینه توفیق در امر تبلیغ، تاثیر بارز و بسزایی دارند، »اخلاق تبلیغ« می‌گوییم. آنچه در این نوشتار مورد نظر است بحث درباره اخلاق تبلیغ است چه اینكه لازمه تبلیغ دین و تبلیغ اخلاق كه بخشی از دین است، آن است كه مبلغ خود آراسته به فضایل اخلاقی باشد لكن پیش از ورود به اصل بحث لازم است قدری دربازه اهمیت تبلیغ از دیدگاه قرآن و روایات مطالبی عنوان شود.‏

تبلیغ، ارشاد و هدایت مردم، از اصلی ترین و مهمترین برنامه‌ها و وظایف پیامبران الهی بوده است، به طوری كه خداوند متعال با صراحت كامل می‌فرماید: «و لقد بعثنا فی كل امه رسولاان اعبدوا الله و اجتنبوا الطاغوت؛ ما در میان هر امتی پیامبری برانگیختیم با این پیام كه خدا را پرستش كنید و از طاغوت بپرهیزید» (نحل:36). بنابر آنچه قرآن از سرگذشت انبیاء و رسولان الهی بیان می‌كند، تبلیغ و دعوت به شریعت، از آغاز زندگی بشر تا زمان پیامبر اسلام(ص) و پس از آن ادامه داشته و دارد. از این رو، خداوند خطاب به خاتم النبیین(ص) می‌فرماید: «انا ارسلناك بالحق بشیرا و نذیرا و ان من امه الاخلافیها نذیر؛ ما تو را به حق برای بشارت و انذار فرستادیم و نیست امتی مگر انذار كننده ای در او بوده است»(فاطر:24). خداوند پیامبر(ص) را مبلغ شریعت می‌داند و تاكید می‌كند: «و ما ارسلناك الامبشرا و نذیرا؛ ای پیامبر ما تو را نفرستادیم مگر به عنوان بشارت دهنده و ترساننده»(اسراء:105). ‏

تبلیغ و دعوت، زنده كردن انسانهاست چرا كه خداوند می‌فرماید: »دعاكم لما یحییكم؛ دعوت انبیاء برای زنده كردن شماست«(انفال:24). آری تبلیغ اسلامی زنده كردن خوبیها و ارزشها و هدایت معنوی انسانهاست. رسالت رسولان الهی، هدایت انسانها از ظلمت نادانی به سوی روشنایی بوده است. هدایت یك انسان به مثابه زنده ساختن همه انسانهاست زیرا یك انسان صالح می‌تواند جامعه‌ای را به سوی نور و روشنایی راهنمایی كند. از این رو قرآن كریم تبلیغ را بالاترین نیكوكاری می‌داند و می‌فرماید:«و من احسن قولاممّن دعا الی الله و عمل صالحا؛ چه كسی نیكوكارتر از كسی است كه مردم را به خداوند دعوت كند و خود نیز نیكوكار باشد»(فصلت: 33). خداوند با این پرسش، ارزش و جایگاه تبلیغ و مبلغ را آشكار می‌سازد. مرحوم طبرسی در ذیل این آیه شریفه می‌نویسد: «این آیه شریفه دلالت دارد كه دعوت مردم به دین خدا، از بهترین واجبات و برترین اطاعتهاست»(3).‏

به سبب همین ضرورت و جایگاه خاص تبلیغ است كه قرآن مسلمانان را مورد خطاب قرار می‌دهد و می‌فرماید: «و ما كان المومنون لینفروا كافه فلولانفر من كل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون؛ چرا از هر فرقه و طایفه ای گروهی برای كسب آگاهی عمیق از مسائل دینی سفر نمی كنند، تا هنگامی كه به سوی مردم باز می‌گردند، آنان را (به حقایق آشنا و) از عذاب روز قیامت بترسانند»(توبه: 122). و نیز می‌فرماید: «و لتكن منكم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنكر ؛ از میان شما مسلمانان باید گروهی باشند كه مردم را به خیر دعوت كنند و به نیكی دستور دهند و از بدی باز دارند»(آل عمران: 104).‏

از سوی دیگر، شروع وحی با كلمه «اقرا» و باقی ماندن این دستور و نیز كثرت كاربرد فعل امر «قل»در آغاز برخی سوره‌ها و آیات قرآن كه همواره به تلاوت كنندگان خود دستور تكرار مضمون آیه و انتقال آن به دیگران را گوشزد می‌كند و نیز آیات فراوانی كه به دعوت، تبلیغ، هدایت و امر به معروف و نهی از منكر دستور می‌دهد یا به بیان روش تبلیغ انبیای پیشین می‌پردازد، بازگو كننده اهمیت تبلیغ از دیدگاه خداوند است.‏
تبلیغ نزد پیامبر اكرم (ص) از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است؛ چرا كه ایشان از آغاز رسالت تا واپسین روزهای عمر خویش به این امر مبادرت ورزیدند. آن حضرت سه سال آغاز رسالت خویش را به دعوت مخفیانه و تبلیغ پنهانی و پس از آن آشكارا به تبلیغ و ترویج ایمان در جامعه جاهلیت آن روز پرداخت، تا به آنجا كه همراه یاران و دوستانش به شعب ابی طالب تبعید شد و سه سال را در محاصره اقتصادی سیاسی سپری كرد. با این حال، به سبب اهمیت تبلیغ رسالت، همه آن فشارها و شكنجه‌ها را تحمل كرد و دست از تبلیغ نكشید.

تاریخ نگاران نوشته‌اند، در تمام سه سال محاصره اقتصادی در شعب ابی‌طالب، پیامبر (ص) همچنان مردم را به اسلام دعوت می‌كرد و بدون ترس از مشركین، آشكارا و پنهانی، شب و روز مردم را به خداوند متعال فرا می‌خواند. پیغمبر اكرم (ص) در زمانهای گوناگون به اعزام سفیران و مبلغان دینی به مناطق مختلف، برای دعوت به اسلام و نشر تعالیم الهی پرداخت. تبلیغ پیامبر (ص) در موسم حج و زمان آمدن قبایل عرب به مكه و نیز سفر آن حضرت به شهرهای اطراف مكه از جمله طائف، بیانگر اهمیت ویژه این امر است. پیامبر (ص) به امیرالمومنین علی (ع) می‌فرمود: »ای علی، اگر خداوند انسانی را به دستان تو هدایت كند، از آنچه خورشید بر آن تابیده برای تو بهتر است«. ایشان در كلام دیگری لب به ستایش جایگاه مبلغ می‌گشایند و می‌فرمایند: »بهترین امت من كسی است كه بندگان خدا را به سوی خدای متعال بخواند و با وی دوست سازد».
‏
بنابراین، اهمیت تبلیغ در اهمیت هدایت است و هدایت یك انسان به منزله زنده كردن اوست. امام حسن عسكری می‌فرماید: «كسی كه جاهلی را راهنمایی كند و شریعت اسلام را به او بیاموزد همراه ما در نزد خداوند خواهد بود». رسول اكرم (ص) خطاب به معاذ فرمود: «اگر خداوند به دست تو یك نفر را هدایت كند برای تو بهتر است از دنیا و هر آنچه در آن است». امام صادق(ع) می‌فرمایند: «تمام موجودات زمین و ماهیان دریا و هر كوچك و بزرگی در زمین و آسمان خدا، برای تعلیم دهنده خوبی طلب آمرزش می‌كنند». اهمیت كار یك مبلغ آن قدر زیاد است كه اگر در این راه مقدس، مخلصانه تلاش كند، قدم در راه رسول خدا(ص) گذاشته است و جانشین او خواد بود. زیرا آن بزرگوار فرمود: »خداوند جانشینان مرا رحمت كند، از ایشان سئوال شد كه آنان چه كسانی هستند؟ فرمود: كسانی كه سنت مرا زنده می‌كنند و آن را به بندگان خدا می‌آموزند».

منبع: كتاب تبليغ اخلاق و اخلاق تبليغ از مصطفي ياسيني