1. صورت در ایران همانند بسیاری از پدیده های فرهنگی دیگر، میدان منازعه است. اما پیش از توضیح این نزاع بهتر است بر اهمیت تاریخی آن تاکید کنیم. صورت از دیرباز، تجلی باطن آدمی بوده است. این بیرونی ترین و مشاهده پذیرترین اندام بدن در عین حال همواره درونی ترین و باطنی ترین عضو نیز بوده است. عضوی که در مرز میان بیرون و درون ایستاده و تنها اندامی است که هم قدرت نگاه کردن و هم نگاه شدن دارد. می توان ریشه های تاریخی مطالعة صورت را هم در سنت عرفانی و هم در سنت فیزیوگنومیست ها جستوجو کرد. در هر دو سنت می توان به واسطة چهره پی به احوال درون برد. در نزد فیزیوگنومیست ها علمِ صورت، علم استفاده از زبان مخفی و راهی برای ورود به ضمیر فرد بوده است. هر عضو از صورت، نشانه ای است که با دانستن آن می توان از شخصیت فرد آگاه شد. برای مثال، شکل ابروها، شکل چشم ها و نوع نگاه و اندازة بینی خود راهی برای رخنه به درون فرد است و از طریق آن چهره شناسان می توانستند درباره شخصیت فرد سخن بگویند. از نظر متخصصانِ چهره شناسی، مکنونات درونی از طریق چهره قابل رویت می شود. امر مکنون در امر مشاهده پذیر قرار دارد اما مشاهدة امر مکنون از طریق چهره محتاج علم نشانه شناسی است. البته همه آدمیان از نوعی علم متعارف چهره شناسی و نشانه شناسیِ چهره برخوردارند. مثلا شاد بودن یا غمگین بودن و در عین حال برخی رفتارهای درونی مانند دروغ گویی یا بی میلی یا تظاهر را میتوان از طریق صورت تشخیص داد. در برخی از سنتهای عرفانی نیز صورت به مثابة آیینة روح است که می تواند باطن آدمی را برای اهل معنا به نمایش گذارد( پاک بودن یا تیرگی روح). بنابراین صورت علاوه بر بعد جسمانی و مادی اش از بعدی غیر مادی نیز برخوردار است. نزد اهل معنا، روحانی بودن یا باطنی بودن صورت ضرورتا به معنای نیک بودن آن نیست چراکه صورت همان اندازه که می تواند با امر خیر مرتبط باشد می تواند دربرگیرندة امر شر نیز باشد. اکنون این آیینة جادویی همزمان هم بهشتی است و هم دوزخی، هم ظاهری است هم باطنی، هم روحانی است و هم مادی، هم مقدس است و هم مبتذل. اما در کنار وجه آشکار کنندگیِ صورت باید بر قدرت پنهان کنندگی اش نیز توجه کرد. گاهی چهره ها نه تنها حقایق درون را به ما نشان نمی دهند بلکه ( مثلا هنگامی که وانمود می کنیم خوشحالیم یا نترسیدم) ابزاری برای فریبندگی و پنهان کردن باطن نیز می شوند. به ساده ترین و
مجمل ترین وجه بهتر است گفته شود که چهره میدان اضداد است(هم ظاهر است و هم باطن، و...) در این میان مهمترین عنصری که وجه دیالکتیکی صورت را برجسته میکند چشم است. چشم به تعبیر زیمل تنها عنصر پر تحرک و پر جنبش صورت در میان سایر عناصر ساکن آن است همین امر، صورت را همزمان تماشایی و تماشاچی کرده است.
2. همان طور که نشان دادیم، صورت موقعیتی دیالکتیکی دارد چرا که هم از خصائص بدنی و هم از خصائل روحی برخوردار است. روحانی بودن وجهی نامرئی است و این صورت است که با حذف و به حالت تعلیق در آمدنِ موقتی ¬اش، آنچه که امر روحانی یا مقدس نامیده می¬شود را رویت پذیر میکند. البته در جامعة ما، نمایشِ شخصیت های مقدس با دستکاری صورت ممکن شده است. گاهی اوقات حتی لازم است صورت به طور کلی منهدم شود و از میان برداشته شود. توگویی با حذف چهره، تمامیت بدن به حال تعلیق در می-آید و نادیدنی میشود و شاید آن موجود تماما بعد جسمانی خود را رها کرده و در لباسی کاملا متفاوت ظاهر شود. در برخی تصاویر، جایی که هیچ صورتی نتواند صورتی معنوی باشد فقط با سازوکار حذف می توان بدن های مقدس را به نمایش گذارد. به خصوص در فرهنگ شیعه گویا هیچ صورتی نیست که صورتِ حقیقی افراد مقدس را نشان دهد یا کفایت معنایی لازم برای نمایش تام و تمام حقیقت بدن را داشته باشد. از این رو ما در تصاویر و فیلم های ساخت داخل، اغلب بدن های بی صورت را بدنهایی مقدس تخیل می کنیم. در حالی که سایر اعضای بدن در جای خود باقی مانده است صورت در اینجا از فرط درخشندگی و زیبایی محو شده است. آری، تنها صورت است که هم بخشی از بدن است و هم نیست و در لحظه ای این قدرت را دارد که ماهیت بدنی خود را به تعلیق در آورد و به امری متفاوت بدل شود( فرایندی که میتواند قدسی سازی صورت نام گیرد) و در لحظة دیگر در هیئتی کاملا این دنیایی ظاهر شود. باید اشاره کنم که در سالهای اخیر فرایندی دیگر به نام فرایند دنیوی سازی صورت فزونی گرفته است. مردم این روزها بیش از اندازه صورت خود را دستکاری می¬کنند و آن¬گونه که خود می خواهند از نو آن را باز
می آفرینند. بدین سان، صورت از امر اعطا شده به امری ساخته شده بدل می شود. صورت حالا همانند بومی است که هرکس میتواند نقش از پیش اعطا شده اش را پاک یا دستکاری کند و نقش دلخواه خود را بر آن تصویرسازد. شاید مسئله را باید وسیع تر تحلیل کرد و اشتیاق به تغییر چهره را به دلزدگی از وضع موجود نسبت داد. آنانی که توان آفرینش عالم و آدم از نو را ندارند به تغییر ظاهری خویشتن دلخوش کرده اند و شاید هم این تغییر وسیع در چهره و بدن را باید بخشی از تمایل به تغییر و ویرانی همه چیز ( و از جمله خود) در نزد ایرانیان فرض کرد!
3. امروزه دستکاریِ صورت اگرچه امری غیرجنسیتی شده است و مردان نیز دوشادوش زنان به صحنه آمده اند اما چهره برای زنان جایگاهی متفاوت دارد. نمی توان منکر شد که صورت برای زنان تنها یک عضو ساده نیست بلکه عضوی است که گویی از موقعیت محدود اندامی خود خارج شده و برای خود هویت و حیاتی مستقل و در برهه ای نیز وجهی فتیشیستیک یافته است. صورتِ زنان ایرانی حیاتی متفاوت با جوامع دیگر دارد، چرا که صورت در اینجا به نمایندگی از کل بدن ظاهر می شود و سخن می¬گوید. از سویی دیگر، صورت معدود عضو بدن است که گرچه محدودیت هایی اندک برای نمایش آن وجود دارد اما به لحاظ شرعی مشمول حجاب نمی شود. گفته شده است که ایران در مصرف لوازم آرایشی که به طور معناداری با صورت پیوند خورده رتبة بالایی دارد. آمارهای موجود (که البته کاملا تایید شده نیستند) نشان می دهد که ایران دومین مصرف کنندة لوازم آرایش در خاورمیانه و هفتمین وارد کنندة لوازم آرایش در جهان است و از سوی دیگر، مصرف لوازم آرایشی در ایران نزدیک یک سوم کل مصرف در خاورمیانه است. گویی زن ایرانی فرصت را مغتنم شمرده تا این نقش نیابتی را به بهترین وجه ممکن گرداند. اکنون، این عضو از بدن که پیش از این بنا بود با حذف و دستکاری بر جنبة غیرمادی تاکید کند اینبار به عنوان بعدی تماما جسمانی و مادی زیر تیغ جراحان و متخصصان زیبایی مورد دستکاری قرار گرفته است. در اینجا نیز همانند فرایند مقدس کردن، تمامی بدن به حال تعلیق در می آید با این تفاوت که قرار است بدن هرچه بیشتر دیده شود و وجودی جسمانی تر به او اعطا شود. ماجرا بدین قرار است که صورت باید صورت تر و هر چه بیشتر ظاهری و مادی شود. اما توجة افراطی به صورت در ایران نتیجة معکوس دیگری نیز داشته است. این عضو از بدن که در چند دهة اخیر، در حکم تمامیتِ زندگی ارتقا یافته است به عرصه ای برای ویرانی و تخریب هم بدل شده است. شاید بتوان نسبتی میان این شوق روزافزون به بازسازی صورت و تمایل کین توزانه به تخریب آن پیدا کرد. زمان زیادی است که اسیدپاشی یکی از واکنشهای مردانی است که به هر دلیل درصدد انتقام جویی از زنان برآمده اند. اگر به یاد داشته باشیم اسیدپاشی و تخریبِ صورت امری بیشتر معطوف به زنان است، آنوقت شاید اسید پاشی بتواند آن روی سکة توجه افراطی به صورت فرض شود. فرد مجرم، به خوبی به اهمیت کارش واقف است. صورت هنوز با تمامیت وجود فرد و به طور خاص زنان پیوند دارد و فعل اسیدپاشی نیز با انهدام و دستکاری صورت سروکار دارد اما در اینجا دستکاری نه برای غیرجسمانی سازی و الوهی کردن آن و نه این دنیایی تر کردن بلکه برای انهدام تمامیت وجود فرد است. وقتی چهره از فرد گرفته شود گویی زندگی از او سلب شده است. بنابراین، اسیدپاشی به گونه ای دیگر درصدد محو و امحای صورت بر آمده است به طور خاص، برای گرفتن هر دو بعدی که صورت آن را نمایندگی میکند. اینگونه، فرد از وجود روحی و مادی خود محروم می شود و صورتش به سطح صافی بدل می شود که گویی می تواند هر بخش دیگر از بدن غیر از صورت باشد. آنچه فرد از دست داده است صورت به مثابة وجهی زیبا و قابل نمایش است. اینچنین، معدود عضو قابل نمایشِ بدن به عنصری غیر نمایشی بدل شده است و همان حکم که در باب عدم نمایش سایر اندام بدن وجود دارد بر صورت نیز صدق می یابد. اکنون با ویرانی صورتِ ظاهر نشانه هایی که به واسطة آن یک فیزیوگنومیست به مطالعة احوال درون و شخصیت فرد می پرداخت دیگر محو شده است. اینچنین گویا فرد از درون خود نیز تهی میشود. در مورد صورتی که بر آن اسید پاشیده شده است با بدنی بی صورت مواجه ایم که در مرز میان تنفر، ترحم و تقدس در نوسان است. به خصوص وقتی که فرد قربانی به جای قصاص به بخشش تشویق می شود خود را بیشتر در مرز تقدس و تنفر می بیند. در اینجا مجارات خاطی در سایه امر عاطفی و اخلاقی به نام بخشش به محاق می¬رود و دختر قربانی( در مورد اخیر آمنه) تنها بعد از بخشش است که زمینه برای «رو سفید شدنش » مهیا می شود. در پایان داستان، صورت اگرچه به او بازگردانده نشده است اما از خصائص الوهی و مقدس برخوردار شده است. گویا سازوکار مقدس سازی بدنِ بیصورت هنوز فعال است و همچنان نیروی اولِ دستکاری صورت (غیر دنیایی کردن) با نیروی دوم(دنیایی کردن) در حال جدال است.

منبع : هفته نامه شهروند سال 90