نام اثر: مسجد جامع فهرج
استان: استان یزد
شهرستان: شهرستان یزد
دیرینگی: اوائل دوره اسلامی(۴۵ ه.ق)
شمارهٔ ثبت: ۹۰۶
تاریخ ثبت ملی: ۳۰ آذر ۱۳۴۹

مسجد جامع فهرج به عنوان کهن ترین و تنها مسجد به جای مانده ازقرن اول هجری در ایران در زمان سعید بن عثمان در سال ۴۵ ه.ق بنا گردید . این مسجد در شهرستان یزد، بخش مرکزی ـ روستای فهرج واقع شده. این اثر در تاریخ ۳۰ آذر ۱۳۴۹ با شمارهٔ ثبت ۹۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. کماکان زنده و پویا بوده و در آن نماز برپای می شود. این مسجد، تنها مسجدی در جهان اسلام با قدمت زیاد است که ساختمان آن از ابتدا تا کنون تغییری نکرده است. طرح اصلی مسجد، بسیار ساده است؛ حتی نسبت به تاریخانه دامغان.

نقشه این مسجد و قرارگرفتن محراب آن در محور عرضی و تزیینات بکار رفته در آن، حاکی از آن است این بنا در صدر اسلام بنا گردیده است. در بناهای تاریخی سده های نخستین اسلامی بهره گیری ازسبک معماری ساسانی در سطح وسیعی مشهود است. معماری مسجد، بجز طرح اصلی که چیز تازه ای است، کاملاً ساسانی است و حتی زغره ها و ستونک های چهار گوشه جرز ها و سرستون ها و درگاه ها و آرایش ها، همه، به سبک معماری پیش از اسلام ایران است و با معماری تاریخانه دامغان و شبستان زیرزمینی جامع سمنان تفاوت بسیار دارد. بطور کلی معماری این مسجد ، بجز پلان آن، کاملا ساسانی بوده و همه تزیینات به شیوه پیش از اسلام است.

مسجد از نوع شبستانی، با سه دهانه که دهانه میانی بزرگتر از دهانه چپ و راست است. و باز، دهانه های آخرین که دنباله ایوان های شرقی و غربی است، دهانه ای بزرگتر دارد. قوس ها، همه ناری (بیضی) است و طاق ها نیز ناوی و آهنگ (کوره پوش) است و بر خلاف تاریخانه دامغان و شبستان زیرزمینی جامع سمنان، کوشش نشده است تا با پوشش، چهاربخش کوتاهتر شود و مانند بنا های پیش از اسلام، بلندی و افراز شکوهمندی دارد. حیاط و صحن کوچک مسجد، از جنوب، به سه دهانه شبستان و از شرق و غرب، هر یک به دو دهانه ایوان محدود می شود و بر جانب شمال آن، چهار صفه است که با درگاه هایی که فعلاً مسدود شده، به هم راه داشته است.
پوشش صفه ها، شکل بسیار ساده و ابتدایی نیم گنبد است؛ که بعد ها در سردر اصلی اغلب آثار اسلامی ایران، با شکوه و زیبایی هرچه تمام تر دیده می شود. ولی در اینجا روی دو ترنبه بسیار ساده، گریواری با چفت زده اند و بلافاصله نیم گنبد ساده روی آن ساخته شده؛ درست مانند اینکه یکی از گنبد های ساسانی را نصف کرده باشند. در این صفه ها، جای دو درگاه اصلی که فعلاً با تیغه بسته شده، هنوز به جای است و بی گمان می توان پذیرفت که ورودی اصلی مسجد در اینجا بوده است. درگاه، مانند درگاه های ساسانی، همه دارای چانه است؛ یعنی پاکار طاق و چپیله سر درگاه، کمی از جرز های دو سو پس نشسته است و این وضع، عمومیت دارد. و ورودی اصلی مسجد به کنار مناره تغییر مکان داده است. این مسجد، همچون بسیاری دیگر از مساجد جامع دارای درهای ورودی متعدد می باشد. ورودی اصلی مسجد که شمالی بوده، فعلاً در کنار مناره است و چندان کهن نیست و گمان می رود همزمان با الحاق منار، احداث شده باشد و مستقیماً به شبستان باز می شود؛ ولی علاوه بر منار و سردر، دو اطاق در قسمت غربی مسجد وجود دارد که معماری آن قدیمی است و با توجه به مصالح آن به نظر می آید که همزمان با ساختمان مسجد، ساخته شده است. در تاریخانه دامغان هم، نظیر این شبستان زمستانی هست که فعلاً بدون پوشش می باشد و جای تهرنگ آن نمایان است.
مسجد جامع فهرج، کلاً از خشت خام با ابعاد بزرگ ساخته شده است(خشتهایی به اندازه ۵×۳۲×۳۲ ـ آنگونه که در عصر ساسانی مرسوم بوده) و نمای سیمگل (گل رس، ریگ روان و خاکه کاه) و گلریگ و چفت های گچی است. برای آرایش نما، از طاقچه های کوچک با پوشش شکنجی و نقش های شکنجی و دالبری استفاده شده و در جایی، نقشی از کنگره های تخت جمشید نیز دیده می شود که وجود آن در معماری آن زمان، آن هم در مسجد، شگفت آور است.


یکی از مشخصات جالب این مسجد، نقش درهای ساسانی است که با گچ، بر روی دیوار شرقی ساخته اند و به نظر می آید چون نصب در های مجلل و آراسته در بنا های صدر اسلام معمول نبوده، معمار باذوق مسجد خواسته است سندی از در های زیبای کهن به دست آیندگان بدهد.
منار گلی نه چندان بلند مسجد در قرن سوم به بنای اصلی اضافه شده، که در عین حال راه دسترسی به پشت بام نیز می باشد.
کار بهره گیری از ساختمان های بوم آورد در این مسجد بدان جا کشیده شده است که به جای کاه در کاهگل( که شاید در فهرج کمیاب بوده)، ژاژ(خار شتر- آدور) آسیا شده به کار برده اند و همین کار اندودها را از آسیب موریانه برکنار داشته است.