فرش ایرانی
صنعت قالی بافی شناخت و نماد ایران است۔ فرش بمعنی پهن کردن ، گستردن که گاهی اوقات نیز قالی نامیده می شود ۔ فرش یکی از عناصر بسیار اساسی و ضروری فن وهنر ایرانی است۔ فرش بی شک یکی از اساسی ترین نماد فرهنگ ایرانی است۔ تاریخ فرش و فرش بافی را می توان در ایران باستان سراغ گرفت۔ زمانی ایران 30 درصد تقاضاي بازار جهانی فرش را اشباع می کرد یعنی معادل چهار صد و بیست میلیون دلار قالی صادر می کرد۔ درایران نزدیک یک میلیون و دویست هزار هنرمند فرش می بافند۔ دست رنج اینها را ما در بازار ایران و فرشهای صادراتی می بینیم که زینب بخش خانه های مردم کشور ایران و کشور های دیگر جهان می باشد۔ فرش ایران به بیش از یکصد کشور به ویژه قالیچه های دستباف صادر می شود۔ فرش های دست باف یکی از کالای اساسی غیر نفتی در صادرات ایران می باشد۔ در ایران سالانه پنج ملیون متر مربع فرش بافته می شود که هشتاد در صدر آنها به خارج صادر می شود۔ چند سال است که فرش ایران از طرف بعضی کشورها مورد رقابت بی رحمانه قرارگرفته است که به تکثیر و کپی طرحهای اصیل ایرانی اقدام نموده اند که هم جایگزین خوب و هم از نمونه اصلی ارزانتر می باشد. ایران بزرگترین تولید کننده و صادر کننده فرشهای دست باف در جهان می باشد، و مجموعا یک سوم تقاضا برای فرش دست باف را تامین می کند۔ اگر چه اخیرا" این سنت قدیمی تحت یک رقابت شدید با فرشهای ماشینی قرار گرفته ولی باز هم ایران تولید کننده بزرگترین فرش تاریخ در ابعاد 546*60 فوت یا 9/642/5 متر مربع می باشد.
فرشهای ایرانی را به سه گروه می توان تقسیم کرد، اول فرش ( قالی ) است که هر فرشی که اندازه اش از شش در چهار متر بزرگ تر باشد، دوم قالیچه ( قالی کوچک ) که سایزش شش در چهار و کوچکتر از آن سوم نمد که با نام گلیم شناخته می شوند که در بردارنده ( زیلو به معنی فرش زیر و خشن است ) در این مورد گلیم به دو دسته تقسیم می شود : کرکه ( خوابه ) – پهن باف ( گلیم و سوماک )


مواد خام
پشم از معمولی ترین و رایج ترین مواد در بافتن فرشها می باشد ، البته برای پود آن از نخ های پنبه استفاده می شود۔ برای قالیهای مختلف الانواع ، انواع او اقسام پشم وجود دارد۔ بطور مثال می توان پشم کرک و پشم منچستر را نام برد۔ بعضی هنرمندان پشم شتر را نیز برای فرش بافی بکار می برند۔
تاریخ فرش های ابریشم حداقل به قرن شانزدهم میلادی بر می گردد و بار اول در شهر سبزوار بافته شدند۔ همچنان در قرن هفدهم میلادی در کاشان و یزد بافته شدند۔
مصرف فرشهای ابریشم بسیار کم است چون ابریشم بسیار گران و ناپایدار می باشد۔ البته فرش ابریشم هر چه کهنه تر باشد قیمتش بیشتر می شود۔ همین کم یابی و ارزشمند بودن و کم دوامی فرشهای ابریشمی باعث شده که اغلب بیشتر برای نمایش دادن بر روی دیوارها استفاده می شوند. مثل فرشینه ها که بهتر است از آنها برای نمایش دادن استفاده شوند تا اینکه به عنوان کف پوش ها اتاق ها.
مضمون طرحها و نمونه ها
قالیچه های ایرانی برگرفته و ساخته شده از طرح و نقش هایی هستند که عموما" دربردارنده یک یا چند مضمون می باشد. کارخانجات ( شرکت ) فرش ایرانی که در این زمینه دارای تخصص می باشند وسعی در طبقه بندی و انجام مطالعات بر روی هزاران طرح از فرشهای ایرانی دارند. ( قابل ذکر می باشد ) نتایج آنها نشان دهنده این موضوع می باشد که تغییرات و اصلاحات جزئی در تمام طرح های اصلی ایجاد شده است. در طبقه بندی آنها می توان گفت که کمپانی از طرح های اصیل در نمونه اصلی و طرح های مشتق ( اقتباس شده ) در نمونه های غیر اصلی استفاده می کند. آنها در 19 دسته ساخته می شوند که شامل آثار تاریخی و بناهای اسلامی ، طرح های شاه عباسی ، طرح های حلزونی ، طرح هایی که در بالا ذکر شد طرح های ترکمنی ، طرح هایی با زمینه شکار ، طرح های قاب شدنی ، طرح گل اروپایی ، طرح گلدانی ، طرح 2 ماهی به هم چسبیده ، طرح محراب ، طرح راه راه ، طرح های هندسی ، طرح های ایلاقی و طرح های ترکیبی.

نقوش ( طرح ها )
طرح یا نقش را اینگونه می توان تعریف کرد که در اصطلاح به معنی سبک یا روشی است که از زمینه های مختلف قالی بافی ترکیب شده باشد. در یک طرح اصلی ممکن است از یک زمینه یکدست و یک جور استفاده شود و یا از نظر سطحی ممکن است توسط طرح هایی از اشکال تکراری ترکیب شده باشد. در سطوح قدیمی تر از طرح های محلی استفاده می شود و اغلب فرش بافان از حفظ فرش می بافند و با نقش ها و طرح هایی که سینه به سینه در خانواده منتقل شده است.
این موضوع همواره برای طرح های ساده با خطوط راه راه مکفی باشد. برای ایجاد طرح ها ( نقش ها ) یی با خطوط مغنی بسیار استادانه تر ، الگوها با دقت بسیار بیش تری برای درجه بندی دررنگ هایی خاص بر روی کاغذ گرافیک کشیده می شوند. مثلا" هر مربع به یک گره تبدیل می شود ، که اجازه داشتن یک ترجمه درست و صحیح ویکنواخت از یک طرح کاملتری را می دهد. طراحی ها نیز در طی قرون بافندگی اندکی تغییر یافته اند. امروزه از کامپیوترها برای تولید و ارائه ورقه های نقشه کشی ( نقشه ها ) برای قالی بافان به کار گرفته می شود.
طرح بندی
به طور کلی قالی های ایرانی از نظر ظاهری برای استعمال یکی از این چهار نمونه اصلی طراحی شده اند . مدال بزرگ مرکزی کوپه و یک طرفه. برخی به صورت نقش های نامتقارن انتزاعی طراحی می شوند ولی بیشترآنها را می توان با نام یک طرفه یا یک جهته تعریف کرد.
مضمون
تعدادی از نمونه ها وجود دارند که تنها در نمونه های قالی ایرانی و شرقی یافت می شود که مضامین نامیده می شود. این طرح ها معانی مختلفی ( متفاوتی ) دارند و منجر به وابسته شدن در منطقه ای که قالی بافته می شود .اگرچه یافتن بیشت تر از یک مضمون در یک قالی بعید نیست . برخی مضامین عمومی ( متعارف تر ) عبارتند از :
بته ، گل ، هراتی ، میناخانی ، گل آرایشی ، شاه عباسی ، آذری خرچنگ ، گلدار اسلامی
تکنیک و ساختار
فرآیند فرش بافی بلند مدت
بافتن قالیچه های پرزدار یک پروسه بسیار مشکل و کسل کننده است که به کیفیت و سایز قالی مرتبط است که در هر جای دنیا از چند ماه تا چندین سال برای تکمیل شدنش زمان می برد. برای تولید قالی ابتدا به یک اساس ( پی ریزی ) که دربردارنده تارهاست احتیاج می باشد. نخی از جنس کتان که بسیار محکم و ضخیم باشد . پشم یا ابریشم که برای طول قالی کفایت کند و عرضی نخ مانند که از زیر و روی تار از این طرف به آن طرف عبور می کند. تارها در هر دو طرف از قالی معمولا" برای تیره کردن چله یا حاشیه توسط یک چند نوع دسته بندی متنوع در ضخامت ترکیب شده اند.
فرش بافی معمولا" عبور کردن تعدادی از پودها است. اگر چه انتهای پود برای شکل دادن به پایه و شروع کار باشد. گره های پرزدار پشم یا ابریشم رنگ شده به صورت شل و ول به طور متوالی به دور رشته های مجاور تار بسته می شوند تا نقش هایی تو در تو در قالی به وجود آورده شود. بیشتر تر ردیف ها ( رج ) به پایه بسته می شوند. این گره ها تبدیل به پرزهای فرش می شوند. بین هر ردیف ( رج ) از گره ها یک یا چند بند پود برای محکم تر بستن و امنیت بیشت تر ردیف ها ( رج ها ) عبور داده می شود.
در ارتباط با باریک بینی و دقت در بافت و کیفیت مواد به کار رفته و مهارت بالای قالی بافان و اهمیت داشتن و شمردن گره های زده شده در یک فرش دست بافت از 16 تا 18 گره در هر سانتی متر مربع می تواند آن فرش را دچار تغییراتی کند. زمانی که بافت قالی به اتمام می رسد ، در انتهای تارها ریشه است که ممکن است پود و حاشیه فرش را به صورت بافت ، منگوله دار کردن ، محکم تر کردن و برخی روش های دیگر تزیین کنند.
دارهای بافندگی
دارهای بافندگی نخ در جزئیات اصلی دچار تغییرات زیادی نشده اند ۔ ولی از نظر ابعاد و مهارت تغییر کمی کرده اند. لازمه فنی و مهم کارگاه بافندگی تدارک ( ایجاد ) کشش و یکی در میان کردن رشته های فاصله دار است . در طرح ریز بافت ، بافنده می تواند پودها را از میان تارهای عبور کرده و عبور نکرده بگذارند ، به جای نخ کردن با دشواری پود از درون یا بیرون تارها.
دارهای افقی
ساده ترین دارها ، دارهای افقی می باشند. یکی از این روشها نرده کشی کردن بر روی زمین یا تکیه دادن آن توسط قطعه های ستون مانند بر روی زمین می باشد. کشیدگی لازم می تواند بواسطه استفاده از گوه ها بدست آید. این نوع از دار برای مردمان چادرنشین از نظر انباشته بودن و قابل حمل بودن می تواند ایده آل باشد. قالی های تولید شده در دارهای افقی معمولا" از نظر لطافت نسبتا" خوب و از نظر کیفیت بافت در سطح بالایی برای آن دسته از فرشهای تولید شده بر روی دارهای ایستاده و حرفه ای در سطح بالایی قرار دارند.
دار های عمودی
کار با دارهای عمودی بدون شک بسیار راحت تر است. آنها بیشتر در شهرهایی که صنعت بافندگی دارند یافت می شوند و کار با آنها به صورت نشسته می باشد. زیرا سرهم کردن و حمل و نقل آنها بسیار دشوار است. در این روش هیچ گونه محدودیتی در ازای طول فرش وجود ندارد و می تواند با دار عمودی بافته شود و هیچ گونه محدودیت و منعی نیز در عرض و پهنا ندارد. سه گروه گسترده از دارهای عمودی وجود دارد که هر یک از آنها می تواند در تعداد روشهای بافت متفاوت باشد:
دار ثابت روستایی ، دار تبریز یا بنیان و دار غلطکی میله ای.
دار ثابت روستایی عمدتا" در ایران استفاده می شود و شامل یک میله ثابت فوقانی و یک میله تحتانی یا میله پارچه ای که در درون بخشهای جانبی چفت می شوند. کشیدگی ضخیم توسط بردن گوه ها به درون سوراخها ایجاد می شود. بافندگان برروی یک قطعه تنظیم پذیری کار می کنند که برای پیشرفت در کار استفاده می شود.
دار تبریزی پس از نام گذاری شهر تبریز دار تبریزی نام گرفت که در شمال غرب ایران به کار گرفته می شود. تارها ادامه دار و از پیرامون قسمت عقب دار می گذرند. کشیدگی و سفتی در قالی به واسطه گوه ها به دستی می آید. بافندگان بر روی صندلی های ثابتی می نشینند و زمانی که یک بخشی ( قسمتی ) از فرش کامل می شود ، کشیدگی تحقق می یابد و فرش به سمت پایین کشیده می شود و به دور قسمت عقبی دار غلط می خورد . ( پیچ می خورد )
این روند ادامه دارد تا زمانی که تارها بریده می شوند و فرش از دار برداشته می شود و فرش تکمیل می شود.
دار میله ای غلطکی یک دار ترکی سنتی روستایی است . اما در هند و ایران نیز دیده می شود. این دار شامل دو میله متحرک است که به تارها متصل می باشد. هر دو میله با ضامن چرخ دنده ها یا قطعات قفل شو مشابه کار تکمیل شده جفت می شوندت و به سمت قسمت تحتانی می چرخند.
ابزار ها
برای ساختن دار ، فرش بافان به تعدادی ابزار آلات اساسی نیاز دارند :
یک چاقو برای بریدن نخ های تابیده که گره خورده اند ، یک ابزار شبیه شانه برای فشرده کردن پودها ، و یک قیچی برای مرتب کردن کرک ها ، در تبریز چاقو با قلاب ترکیب شده و برای بستن گره هایی است که به قالیبافان اجازه می دهد تا قالی های خوبی را تنها توسط انگشتان شان که برای انجام این کار بسیار نحیف هستند تولید کنند.
یک مدل شانه کوچک هست که گاهی اوقات برای شانه کشیدن به سمت بیرون نخ های تابیده شده بعد از هر ردیف ( رج ) از گره ها تکمیل شده است. این دو عامل برای محکم کردن و واضح کردن بیشتر نقش است. ابزار آلات گوناگونی برای فشرده کردن پودها بکار می رود. برخی مناطق فرش بافی در ایران برای تولید قطعات بسیار مطلوب از ابزار اضافی بکار رفته شناخته شده اند. در کرمان یک شمشیر همانند یک وسیله به صورت افقی در کنار آلونک به کار رفته است و در بیجار یک ابزار شبیه میخ به کار رفته است. بیجار نیز از لحاظ دارهای فنی مرطوب معروف می باشد. این مدل شامل مرطوب کردن تارها و پودها و نخ های تابیده شده است که بوسیله آب تمام مراحل بافت برای ایجاد عناصر ظریفت تر و مطلوب تر خیس می شوند. این مدل اجازه می دهد فرش بافت محکم تری داشته باشد . وقتی قالی تکمیل ( بافته ) و خشک می شود پشم و کتان برای تولید یک قالی ترکیب می شوند تا یک تراکم و استحکام باورنکردنی را بوجود بیاورند. ممکن است تعدادی از ابزار گوناگونی که برای قیچی کردن پشم بکار می رود به آراستگی قالی و همچنین مراحل تولید یک قالی یا زمان تکمیل شدن آن مرتبط می باشد. بیشتر وقتها در قالی های چینی نخ تابیده شده بعد از تکمیل شدن مرتب و آراسته می شود و این آراسته کردن فرش دچار شیب می شود. آنجایی که رنگها تغییر پیدا می کنند و در نتیجه فرش یک شکل سه بعدی پیدا می کند.
گره
دو گره ابتدایی در اکثر فرش‌های ایرانی‌ و فرش شرقی‌ استفاده میشوند: گره متقارن ترکی‌ یه گره قیردس (در ترکیه، قزاقستان،ترکمنستان، و بعضی‌ از بخش‌های ترک و کرد نشینه ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد ) و گره
نا متقارن فارسی یا گره سنه (در ایران، ترکیه، پاکستان، چین، و مصر )
برای ایجاد گره ترکی‌ نخ از بین دو ریسمان مجاور می‌گذرد، از زیر یکی‌ آورده میشود در هردو گردانده میشود
تا فرم یقه‌ بگیرد سپس به میان کشیده میشود تا هر دو سر نخ بین ریسمانها برسد.
گره ایرانی‌ برای رجهای ظریف است نخ تنها یک بار در ریسمان میگردد سپس از پشت ریسمان مجاور عبور می‌کند تا دو سر نخ را به دو قسمت تقسیم نماید.
گره ایرانی‌ ممکن است از چپ یا راست باز باشد و به طور کلی‌ فرشهای بافته شده با این گره دقیق تر و متقارن تارند.
باقی گره‌ها شامل گره اسپانیایی که در یک ریسمان جایگزین هکق میشود و هر دو سر نخ به سمت دیگر میروند و گره جفتی که در چهار نخ گره میشود.

تخت فرش بافت شده
تخت فرش‌های بافته شده رنگ و تار خود را از پودی که محکم پیچ تابع میشود
مرکز تولید اصلی‌ تابلو فرش در ایران در تبریز(۱۵۵۰_۱۵۰۰) کاشان (۱۵۲۵_۱۶۵۰( هرات(۱۵۲۵_۱۶۵۰( و کرمان (۱۶۰۰_۱۶۵۰)
اکثر فرش‌های تبریزی یک مدال در مرکز و چهار مدال در گوشه ها که به زمینه رشته زینه تاک را در بر گرفته اند دارند بعضا، شکارچیان، حیوانات، یا صحنه مبارزه حیوانات تزئین شده است.
شاید بهترین نوع فرش تبریزی فرشهای دوقلوی اردبیلی که احتمالا برای مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی بافته بودند باشد (امروز در موزه ویکتوریا و البرت انگلستان قرار دارد) و موزه کانتی لوس انجلس
کاشان برای تولید فرشهای ابریشمی خود شناخته میشود مخصوصا برای سه فرش شکار شکر که تصویر شکرچیان سرور و طعمه حیوانات است(هم‌اکنون در موزه هنرهای کاربردی وین است) (مک)
این فرشها طرح و رنگ خود را از پودی که محکم در هم تنیده شده گرفته‌اند به جای شمع واقعی‌ پایه و اساس این فرشها به آنها طرح میدهد پود بین پیچ و تاب بافته میشود تا یک رنگ جدید لازم شود.
سپس چرخش به سمت قبل از رنگ جدید گره زده میشود محبوب‌ترین تخت فرشها گلیم نامید میشود. گلیم فرش (همراه با جواهرات، لباس و حیوانات) برای هویت و ارزشهای مردم قبایل چادر نشین مهم هستند. در محیط، گلیم‌ها پوشش کف و دیوار، زین اسب، کیسه، ملحفه ی تشک و کوسن استفاده میشود.
انواع مختلف تخت فرش ها
جاجیم
گلیم
ملکی‌
سیرجان
سومک(سماغ)

مرکز سنتی‌ تولید فرش در ایران
تابلو فرش شکار کاشان روی دیوار آپارتمان گوستاو در قصر استکهلم
فرش‌های کاشان فرشهای موجود هستند فرشهای هرات با طرحی مشابه که در لاهور (پاکستان) و اگر (هند) ایجاد شده در مجموع‌های غربی هستند
آنها با زمینه قرمز با پیشاپیش زینه تک و تژایی با کناره‌ی سبز و آبی تیر مشخص میشوند.
مرتبه فرش کرمان توسط ومی بتی تعریف شده. وی ساختار منحصر به فرد آنهارا مشخص کرد و آنرا روس گلدان نامید.
انواع فرشهای این گروه عبارتند از برش باغ(تازیین ببقهی رسمی‌ و نهر آب ) و فرشهای شبکه نوک تیز
نمونه خوب و مشهور دوم توسط موزه ویکتوریا و آلبرت خریداری شد و زیر نظر ویلیام موریس
تاثیر فرش ایرانی‌ به طور واضحی در طراحی فرش‌های وی مشهود است
فرش سرّ راه بان تولید شده در اراک
فرش‌های آناتولی و ایرانی‌
ترک بافت (قیردس)
تفاوت بین آناتولی(ترک) و فرش ایرانی‌ امروز تا حد زیادی یک صنعت است. به طور معمول فرش سنتی‌ ایرانی با یک تک گره حلق فارسی (سن) گره خورده است در حالی‌ که فرش آناتولی با یک گره دو حلق ترکی‌ (قیردس) گره خورده است.
این به این معنی‌ است که برای هر رشته عمودی از نخ در فرش، فرش آناتولی دو حلقه دردک برای تفاوت با تک گره فرش ایرانی‌ است.
در نهایت این فرایند گره دوگانه در فرش سنتی‌ آناتولی منجر به این میشود که در مقایسه با فرش سنتی‌ تک گره ایرانی‌ بیشتر شبیه تصویر شود. مدل فرش آناتولی همچنین این روش را کاهش داده است. امروز دیدن تخت فرش‌های ترکی‌ و ایرانی‌ که از روش دو گره استفاده کردند خیلی‌ شایع است. در مهقیس فرشها تنها راه تشخیص گره به کار رفته باز کردن پشم است که با تا نمودن فرش به روی خود و مشاهده گره امکان پذیر است.





تاریخ مختصر فرش بافی
بار اول فرشها را غالبا عشایر بافته اند چون احساس ضرورت پوشاندن زمین که روی ان می نشستند و خود را محفوظ نگه داشتن از هوای تندو تیز یک ضرورت حیاتی بود۔ اگر بگوئیم مصری ها ، چینی ها یا مادها بار اول فرش را اختراع کردند، عین ممکن است که آنها اصلا با هم در ا رتباط نبوده اند بلکه کار خود در حیطه زندگي خود انجام می دادند۔ البته به قطع می توان گفت که قرن پنچم قبل او میلاد مسیح فرش بافی بعنوان یک هنر تمام عیار جلوه نمود و شناخته شد۔ ایک مدعا را باستان شناس روسی ثابت کرده است۔ رودنکوف و گریاز نوف دریافت کنند گان قدیمی ترین قالین بافته شده که اصطلاحا بافته شده گریه بهش می گیم درارتفاعات پنج هزار پائي در کوههای آلتائی سیبری اینها موفق شدند اولین فرش بافته شده را پیدا کنند۔ این قالی بنام پازیریک معرف گشت۔
پازیریک قالی را هنرمندان ماهری بافته اند و بسیار زیبا است۔ این فرش در مقبره سیتهیان یافته شد که در سالهای دوهزار و چهارصد تا دوهزار و پانصد سال قبل مسیح زندگي می کردند۔
می گویند زمانی که سیروس بابل را فتح کرد از فرهنگ آنجا مبهوت ماند و او بود که بار اول قالی بافی را که ایران آورد و ایرانیان را با هنر قالی بافی آشنا ساخت۔ شنیده شده است کا مقبره سیروس که در پاسارگاد شیراز می باشد با فرشهای گرانبها پوشانده شده بود و اطراف آن مقبره نیز فرشهای بسیار نفیس و گرانبها دیده می شدند۔ البته قبل او فتح بابل می توان حدس زد که عشایر پارس بنوعی از فن قالی بافی اطلاع داشتند و این هنر را برای رفع احتیاجات خود بکار می بردند چون از حیوانات اهلی آنها پشم زیاد تولید می شد و مورد استفاده قرار می گرفت۔
قالی بافی در زمان سلجوقیان نیز یک هنر شمار می رفت، بعد او سلجوقیان مغول ها به ایران حمله کردندو هر چه می توانستند غارت کردند اما نتوانستند هنر قالی بافی را از بین ببرند جون این هنر در فطرت مردم ایران ریشه دوانده است۔
دوران حکومت صفویان دوران طلائي قالی بافی در ایران است۔ دربار صفوی قدردان هنرمندان و دستان پرزحمت آنها بوده است۔ شاه عباس صفوی در دربار خود اساتید قالی بافی را برای بافتن قالی های شاه کار استخدام کرده بود۔ در زمان صفویان بود که فرش های ایران شهرت جهانی پیدا کرد و غرب خواهان فرشهای ایران شد۔
بعد اودوران صفوی چند سال هیچ گونه فعالیت در عرصه قالی بافی دیده نمی شود تا اینکه در زمان قاجاریه دوباره صنعت قالی بافی رونق گرفت و مردم عام و خاص مجددا بسوی این هنر ملی سوق داده شدند۔ در زمان قاجار تجار تبریز فرشهای نفیس ایران را به اروپا می بردند و او آنجا اشیاء صنعتی می آوردند۔ امروز صعنت قالی بافی یکی از صنایع دستی است که گستردگي به پهنای ایران دارد۔ امروز بهترین فرشها از آن ایران است و کسی نمی تواند دراین امر شک کند ۔