68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٣٩
نقش شبکه هاي ماهواره اي در ایجاد
چالش هاي فرهنگی و فروپاشی خانواده در ایران
 مرضیه جلالی
 دکتر امیر قمرانی
چکیده
در جهان امروز، پیشرفت تکنولوژي در زمینه ارتباطات و انتقال اطلاعات باعث به وجود آمدن
تعاملات ارتباطی زیادي در سراسر جهان شده است. با توجه به رشد و گسترش رسانه هاي
ارتباط جمعی و استفاده روزافزون از این فن آوري جدید، به ویژه شبکه هاي ماهواره اي، شاهد
ورود عناصر فرهنگی جدیدي در میان خانواده ها و حریم خصوصی آنها هستیم که باعث
پیدایش سلیقه ها، نگرش ها و باورهاي متفاوتی در میان آنها شده است. اهمیت داشتن خانواده
سالم از آن روست که خانواده از بنیادي ترین نهادهاي موجود در جامعه و ضامن سلامت و
بقاي آن است. بنابراین، سلامت جامعه در گرو داشتن خانواده اي سالم و بهنجار است.
با اینکه نفوذ ماهواره، معضلات فرهنگی اجتماعی بسیاري در بین خانواده هاي کشورهاي در
حال رشد پدید آورده، اما متأسفانه تحقیقات اندکی در زمینه آسیب هاي مختلف شبکه هاي
ماهواره اي بر کارکردهاي خانواده صورت گرفته است.
مقاله حاضر با روش اسنادي و مطالعات کتاب خانه اي صورت گرفته و در قلمرو نظري براي
بررسی اثرگذاري وآسیب رسانی شبکه هاي ماهواره اي بر نظام خانواده از نظریه هایی در حوزه
جامعه پذیري، نظریه کاشت، نظریه میمی هاي کاپلا با عنوان رسانه هاي سرایت دهنده ،
برجسته سازي، مخاطب شناسی و نظریه هاي دیگر استفاده شده است.
کلیدواژگان: خانواده، ماهواره، تبیین جامعه شناختی، آسیب پذیري، فرهنگ.
(این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید) . دانشجوي کارشناسی مشاوره و راهنمایی دانشگاه اصفهان 
دکتراي روان شناسی کودکان استثنایی،عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان. 
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤٠
مقدمه
در قرن معاصر، هنوز خانواده در مشرق زمین، اصالت و هویت دینی خود را تا حدودي حفظ کرده
است. در چرخه تحولات جهانی، با قرار گرفتن خانواده زیر تهاجم فرهنگ غربی که رسانه هاي نوین
آن را انجام می دهند، البته این نهاد به حمایت و قدرت بیشتري نیاز دارد تا بتواند هویت خود را حفظ
کند. امروزه خانواده در غرب در حال فروپاشی و نابودي است و مهم ترین دلیلش هم طرد دین از
همه مظاهر زندگی است. واقعیت این است که خانواده هم از نظر ساختاري متحول گشته و هم از
نظر اعتقادي و نظام ارزشی زیر سیطره تجدد گرایی، دنیا گرایی و دین زدایی، دگرگونی هاي بسیاري را
تجربه کرده است. با ورود تکنولوژي و وسایل ارتباط جمعی در خانواده ها، ارزش هاي اجتماعی
خانواده ها تحت تأثیر قرار گرفته و موجب شده است تا شاهد تغییراتی در رفتار و گفتمان نسل جوان
باشیم.
از جمله این وسایل می توان به شبکه هاي تلویزیونی ماهواره اي فارسی زبان اشاره کر د. زمانی
شنیدن و تماشا کردن، فعالیت گروهی در هر خانه بود، درحالی که هم اکنون شنیدن و دیدن انفرادي
رسانه ها و استفاده هم زمان از چند رسانه متفاوت، به هنجارهاي خانوادگی تبدیل شده است. (راس و
نایتینگل، 2008:1 ) وسایل ارتباط جمعی فاصله ها را ناپدید می سازند، همچنان که جدارِ بین انسان ها
56 ؛ به نقل از : اسلوین، 1380 ) بنابراین ، : را نیز تاحدود زیادي شفاف تر می سازد. (کفاشی، 1389
چگونه می توان تصور کرد که این وسایل بر گروه هاي اجتماعی از جمله خانواده تأثیر نگذارد.
از عقلانیت تکنولوژي ،« منطق سلطه » هربرت مارکوزه که در کتاب انسان تک ساحتی زیر عنوان »
بحث می کند، معتقد است پیشرفت فنی تکنولوژي در جامعه به جاي اینکه به آزادي و تسلط انسان بر
طبیعت منجر شود، به عاملی در بهره کشی بیشتر انسان ها تبدیل شده است. از نظر او، انسان داراي یک
بعد ماشینی شده و دیگر ابعاد شخصیت او از بین رفته است. اخلاق، زبان، فرهنگ، هنر و عواطف،
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤١
همه از حاکمیت تکنولوژي متاثر گردیده اند و در نتیجه، تفکر تک ساحتی در جامعه ایجاد گردیده و
حقوق و آزادي هاي فردي از مفهوم سنتی گذشته دوري جسته و جاي خود را به فرهنگ مادي سپرده
کفاشی، 57:1384 ) شناخت اینکه ما در استفاده از وسایل ارتباط جمعی در چه وضعیتی ) .« است
چرا که انقلاب تکنولوژي اطلاعات که مهم ترین عامل در ب ه وجود » ؛ هستیم، اهمیت ویژه اي دارد
13 ؛ به نقل از: مادن : جوادي، 1387 ) «. آوردن تغییرات محسوب می شود، باید به رسمیت شناخته شود
رسانه هاي فراملی 1 که از دیدگاه بسیاري از اندیشمندان، کارگزاران اصلی فرآیند » ( ساراپ، 1382
جهانی شدن 2 به شمار می آیند، عامل اصلی ارائه فرهنگ جهانی و نسبیت گرایی فرهنگی محسوب
می شوند؛ فرهنگی که در آن، ماده گرایی، مصرف گرایی، گسترش نمادهاي مصرفی سرگرم کننده و
عوام پسند، 3 سکس و خشونت افراطی 4 عرضه می شود. به اعتقاد برخی نظریه پردازان، همین عوامل،
ارزش ها، ثبات و هم بستگی ارکان خانواده در شکل سنتی آن و مقوله ازدواج رسمی را به صورت
جدي تهدید می کنند. این نظریه پردازان، آمار بسیار بالاي طلاق در کشورهاي پیشرفته غربی را که
مراحل بیشتري از جهانی شدن را طی کرده اند و آمار بالاي فرزندان متولد شده در خارج از چارچوب
عنایت و موحد، ) «. ازدواج رسمی در این جوامع را شواهدي در تأثیر ادعاي خویش می دانند
1383:160 ؛ به نقل از: راندل، 1381 ) گسترش رسانه هاي جمعی به ویژه رسانه هاي دیداري و
برنامه هاي شبکه هاي ماهواره اي به بی ثباتی خانواده ها دامن زده است. نخستین مشکلی که این رسانه ها
( در خانواده ها ایجاد می کنند، تقویت فردگرایی و گوشه گیري در خانواده است. (نوري، 104:1389
می توان گفت ماهواره یکی از رسانه هاي بسیار اثرگذار در عصر حاضر است که به دنبال افزایش
انقلاب صنعتی و ورود تکنولوژي، نهاد خانواده ها را دچار آسیب کرده است.
1. Transnational Media.
2. Globalization.
3. Crowd puller.
4. Extreme violence.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤٢
مقاله حاضر درصدد است آسیب هاي شبکه هاي ماهواره اي بر نظام، ساختار وکارکرد خانواده و نیز
تأثیر ماهواره بر تعهد زناشویی 1 در بین خانواده ها را بررسی کند.
بررسی نظریه هاي جامعه شناختی درباره گرایش خانواده ها به شبکه هاي
ماهواره اي
مخاطب شناسی
اعضاي خانواده، مخاطبانی هستند که در معرض پیام هاي رسانه هاي جمعی قرار دارند. مخاطب ، 2
بخش اساسی از فرآیندهاي مربوط به ارتباط جمعی بوده است و از بدو پژوهش در ارتباطات، یکی
از موضوعات اصلی مورد توجه است که در ارتباط جمعی، مخاطبان، جمعی از افراد هستند که
پیام هاي عرضه شده از رسانه ها را دریافت می کنند یا دریافت کرده اند. در نتیجه، مخاطبان، گروهی
هستند که در فرآیند ارتباط جمعی مشارکت می کنند، اما به طور معمول و در حال طبیعی، درگیر
30 ؛ به نقل از: دونباخ، 2008 ) امروزه : ساخت محتواها نیستند. (محسنیان راد و سپنجی، 1390
ماهواره ها و برنامه هایی که از این شبکه ها پخش می شود، واقعیت ها را آن طور که باید و شاید به
تصویر نمی کشند و حتی گاهی بنگاههاي استعماري هستند که مسائل را کوچک و بزرگ می کنند و
به افراد مجال تأمل و تفکر نمی دهند؛ زیرا رابطه میان ماهواره و مخاطب، رابطه اي یک سویه است
و در این فرآیند پیام رسانی، تعیین نوع پیام ها و آگاهی ها در اختیار فرستنده است و گیرنده پیام به
گونه اي خنثی و منفعل آن را دریافت می کند. دایرةالمعارف ارتباطات و اطلاعات( 2002 ) نیز در
مخاطب، کم و بیش به عنوان گروهی از دریافت کنندگان » : مورد مفهوم مخاطب چنین می گوید
هم زمان پیام ها در انتهاي یک فرآیند خطی ارتباطی تعریف می شد (مدل گونه سه عنصري ارسطو،
شامل گیرنده، پیام و فرستنده) که این موضوع به صورت مبنایی، یک گونه انتقال اطلاعات از یک
1. Marital Commitment.
2. Audience.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤٣
محسنیان راد و سپنجی، 1390:31 ؛ به نقل از: ) «. فراارتباط گر 1 به دریافت کنندگان فردي فراوان است
اسمیت، 2002 ) از دید مک کویل نیز مفهوم سنتی مخاطب از بین رفته است و جاي آن را
مجموعه هاي بی شماري از مصرف کنندگان انواع نامحدود خدمات اطلاعاتی می گیرد. مفهوم رسانه
جمعی دیگر کارآیی سابق را ندارد. همچنین مک کویل، مقوله نظارت هنجاري بر رسانه ها را مطرح
می کند که به نظام هاي ارزشی تنظیم کننده رفتار رسانه ها اشاره دارد. این نظام ها بر ارزش محتوایی
(داوري هاي سنتی جاگرفته در فرهنگ و منتقل شده به وسیله نهادهاي آموزش، خانواده و مذهب)،
ارزیابی ها از رسانه ها و زمانی که صرف آنها می شود و انتظارات مخاطبان از تولید و توزیع کنندگان
: براي تأمین برخی خدمات و انجام دادن شماري از تکالیف نظارت می کنند . (مک کویل، 1385
(329
در این میان، یکی از وظایف رسانه ملی، مدل سازي براي رفتار ها و عادت هاي ارزشی و فرهنگی
جامعه است. براي این منظور، رسانه ملی باید ضمن اشاعه اخلاق ایرانی اسلامی ، مخاطبان را به
تفکر، تعمق و خردورزي دعوت کند و با اعتلاي ایمانی و فکري آنان، زمینه پرورش فرهنگ پویاي
ملی را فراهم سازد. اگر در گذشته، وراثت، محیط و خانواده، سه عامل اساسی شکل گیري شخصیت
وتعلیم وتربیت یک فرد به حساب می آمدند، امروزه با توجه به گستردگی و اثرگذاري وسایل ارتباط
جمعی بر افراد جامعه می توان عامل چهارم را به این مجموعه افزود؛ یعنی عامل رادیو و تلویزیون. (از
( 238 ؛ به نقل از: انصاري، 1386 : رحمان زاده و غفاري 1390
نظریه کاشت
نظریه کاشت به عنوان یکی از پرکاربردترین نظریه هاي مربوط به اثرات رسانه هاي ارتباط جمعی، بهتر
از هر نظریه اي، اثرات تکنولوژي رسانه اي بر جامعه و تحولات آن را نشان می دهد. این نظریه ،
1. Meta-Communicator.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤٤
محصول دو دهه فعالیت پژوهشی گروهی به سرپرستی جورج گربنر، نظریه پرداز ارتباطات، روي
وسایل ارتباط جمعی به طور عام و تلویزیون به طور خاص است. گربنر بر این باور است که تلویزیون
در میان رسانه هاي مدرن چنان جایگاه محوري در زندگی روزمره ما پیدا کرده که محیط نمادین آن و
پیام هایش در مورد واقعیت، جاي تجربه شخصی و دیگر وسایل شناخت جهان را گرفته است. گربنر
با تمرکز مطالعات خود بر شهروندانی که میزان تماشاي تلویزیون در میان آنها بالاست و مقایسه آن با
افرادي که کمتر تلویزیون تماشا می کنند، چنین نتیجه گرفت که از نظر تماشاگران پرمصرف، تلویزیون
عملا دیگر منابع اطلاعات، افکار و آگاهی ها را به انحصار درمی آورد و یک کاسه می کند. اثر این
یا آموزش جهان بینی رایج، « کاشت » مواجهه با پیام هاي مشابه، چیزي را تولید می کند که گربنر آن را
نقش ها و ارزش هاي رایج می خواند. (محمدپور و همکاران، 1389:139 ؛ به نقل از: ورنر و تانکارد،
1384 ) از نظر گربنر، متداول سازي 1 هنگامی روي می دهد که تماشاي بیش از اندازه، منجر به تقارن
دیدگاه ها در گروه ها شود. تشدید نیز زمانی اتفاق می افتد که اثر کاشت در گروه خاصی از جمعیت
بیشتر باشد. (محمدپور و همکاران، 1389:139 ؛ به نقل از: بارکر، 2002 ) همچنین گربنر می گوید:
کودکان امروز، در حالی پا به عرصه حیات می گذارند که در درون خانواده به طور متوسط، روزي 7 »
ساعت تلویزیون تماشا می کنند. نخستین قصه هاي بشري را درباره مردم، زندگی و ارزش ها نه به
وسیله والدین، مدرسه، کلیسا و دیگران در جامعه، بلکه از راه انبوهه اي از دور که چیزي را عرضه
به طور کلی، (Georg Gerbner: مسعودي، 1388:176 ؛ به نقل از: 1996 ) « می کند، دریافت می کنند
از نظریه کاشت در راستاي هدف این مقاله چنین برمی آید که شبکه هاي ماهواره اي، رسانه اي هستند
که بسیاري از تصورهاي ما را از دنیاي پیرامونمان شکل می دهند؛ تصورهایی که نقش مؤثري در کنش
اجتماعی و جامعه پذیري ما دارند. ازاین رو، در کارکرد نظام خانواده سنتی ایرانی ما نیز اثرگذارند.
1. Common building.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤٥
نظریه میمی هاي کاپلا
نظریه ژوزف کاپلا با عنوان رسانه هاي سرایت دهنده نیز وسایل ارتباط جمعی را به عنوان مجموعه
1 می شوند. منظور کاپلا از « تقلید » عواملی می بیند که موجب تکثیر ایده ها یا اشاعه آنها از طریق فرآیند
تقلید همان چیزي است که بین دو نفر اتفاق می افتد؛ یعنی تقلید یک فرد از دیگري او از نوعی تقلید
رفتاري ذهنی و همه گیري سخن می گوید که این موارد تقلید شده را با هویت دقیقشان در ذهن
نداریم، بلکه نتایج آنها را می بینیم و آنها را در رفتار دیگران تجربه می کنیم. کاپلا این فرآیند تقلید را
می نامد. میمی هایی که از طریق رسانه هاي ارتباط جمعی ایجاد می شوند ، نظیر مدها و « میمی »
اصطلاح هایی که مردم آنها را از تلویزیون یاد گرفته اند، به نظر کاپلا، به مرور زمان به فرهنگ تبدیل
می شوند. ازاین رو، وي اظهار می دارد که رسانه ها می توانند نگرش مخاطبان خود را به محیط دگرگون
( سازند. (محمدپور و همکاران، 140:1389 ؛ به نقل از: گانتلت، 2002
نظریه وابستگی مخاطب رسانه جامعه
ملوین دیفلور نیز نظریه وابستگی مخاطب رسانه جامعه را مطرح ساخت و بر این نکته تاکید کرد
که می توان از روابط سه گانه بین رسانه ها مخاطبان جامعه و پیامدهاي شناختی، عاطفی و رفتاري
رسانه بر مخاطبان سخن گفت. وي معتقد است که اولین پیامد تأثیر رسانه ها، ایجاد ابهام در مخاطبان
و سپس رفع آن ابهام است. ابهام، خود، ناشی از برخورد اطلاعات متناقض با یکدیگر است. هنگام
رخ دادن وقایع غیر منتظره یا وضعیت هاي خاص، مردم پیام هاي متناقضی از رسانه ها دریافت می کنند،
اما نمی دانند چگونه آنها را تفسیر کنند. براثر این فشار، رسانه ها در مرحله بعد با اطلاعات کامل تر این
ابهام را رفع می کنند و به این ترتیب، تفسیرها را محدود می سازند و با ابهام زدایی سبب تحدید
ساختار اجتماعی می شوند. این ابهام در جوامعی که در حال گذر از رسوم سنتی به جامعه مدرن
141 ؛ به نقل از: راس، 2003 ) نفوذ و : هستند، بسیار شدیدتر است. (محمدپور و همکاران، 1389
1. Imitation.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤٦
جاذبه تلویزیون در دنیاي کنونی، امري بدیهی است و نقش آن در آموزش، هدایت، جهت دهی و
قالب سازي افکار عمومی جامعه انکارناپذیر است. به همین دلیل، دولت ها یا بخش خصوصی آن را
به عنوان یکی از ابزارهاي اصلی نفوذ در افکار عمومی و توسط در جهت اهداف مورد نظر خود به
کار می برند. اختراع ماهواره هاي مخابراتی نیز تأثیر گذاري تلویزیون را از مرزهاي ملی عبور داده و به
امري فراملّی و جهانی تبدیل کرده است. کشورهاي قدرتمند با تکیه بر امکانات قوي ارتباطی و
ماهواره اي درصددند تا سراسر جهان را به عرصه تاخت و تاز امواج تصویري خود تبدیل کنند و
به طور یک جانبه، افکار جهانیان را در جهت اهداف و امیال خود سوق دهند. بدین گونه این کشورها
برآنند که از تلویزیون به عنوان جعبه جادویی براي یکسان سازي افکار عمومی جهانیان و تشکیل
(7 : دهکده واحد جهانی بهره برداري نمایند. (بیریوکوف، 1373
نظریه برجسته سازي
2 را مطرح کرده اند. « برجسته سازي » 1972 ) درباره تأثیرات رسانه، نظریه ) مک کامبز و شاو 1
برجسته سازي یکی از شیوه هایی است که از طریق آن، رسانه هاي ارتباط جمعی می توانند بر عامه
مردم اثر بگذارند. برجسته سازي به معناي آن است که رسانه هاي خبري، خبرها و موضوعاتی را که
140 ؛ ورنر و تانکارد، : عامه مردم درباره آنها می اندیشند، تعیین می کنند. (محمدپور و همکاران، 1389
1384 ) بی عفتی، ترویج خیانت و تقویت بی وفایی، تجمل گرایی، بی اعتنایی به فرزندان، بی احترامی
نسبت به یکدیگر در خانواده، بی غیرتی و بی اعتنایی نسبت به حدود محارم، موضوعات مهمی است که
به عنوان آموزه هاي مورد هدف این شبکه ها در حال برجسته سازي است. در این شرایط، کشورهایی
که به حفظ فرهنگ ملی خود می اندیشند، وظیفه اي سخت و دشوار پیش رو دارند و براي مقابله با
این توطئه باید با تمام قوا و هوشیاري و استفاده بهینه از سرمایه هاي مادي و انسانی خود، دست به
1. McCombs & Shaw.
2. Agenda Setting.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤٧
کار شوند و به ایمن سازي جامعه خویش در برابر این امواج بپردازند. آگاه کردن جامعه به اهداف
تبلیغاتی غرب، از طریق صدا و تصویر، گامی اساسی در جهت مصونیت بخشیدن جامعه و پاسداري از
هویت وارزش هاي ملی محسوب می شود.
دیگر نظریه ها
بر اساس نظریه سکولاریزاسیون، شبکه هاي ماهواره اي با رشد روزافزون و نمایش زندگی مدرن، رفته
رفته از اهمیت مذهب نزد مخاطبان می کاهند و ارزش هاي زندگی و جامعه مدرن بدون قید وبند
5؛ به نقل از: برات نژاد، 1384 ) ژاکوب : مذهبی را جانشین آن می کنند. (افهمی و آقامحمدیان، 1389
ماسک، عصر حاضر را ناظر به تکنولوژي به عنوان عامل تغییر و عامل قدرت بخش جهت فاصله
گرفتن از ارزش ها و هنجارهاي سنتی و ابراز ارزش ها و هنجارهاي جاي گزین می داند. از طریق
تکنولوژي هاي اطلاعاتی ارتباطی رویه ها و عناصر فرهنگی جدید وارد جریان فرهنگ جامعه
می شود و فرهنگ مجازي به موازات فرهنگ سنتی پیش می رود و دیگر یک جریان حاشیه اي
محسوب نمی شود. (مهدي زاده و عبدالهی، 164:1385 ؛ به نقل از: ماسک، 2004 ) نظریه پردازان عرصه
رسانه هاي نوین اعتقاد دارند این سه کارکرد مهم را از رسانه می توان انتظار داشت و بر اساس همین
ویژگی ها باید براي تعیین نسبت میان پیام، فرستنده و گیرنده دست به اقدام زد:
1. نقش رسانه ها در شکل گیري هویت؛
2. نقش رسانه ها در مسائل اقتصادي؛
3. نقش رسانه ها در مواجهه با ایده ها و تفکرهاي نوین .
در حال حاضر، بر اساس آمار موجود، حدود 17666 شبکه ماهواره اي در ایران قابل دریافت است
که از این تعداد، حدود 2 هزار شبکه با وضوح بالا قابل مشاهده هستند. از 2هزار شبکه قابل مشاهده
درایران، 380 شبکه به پخش موسیقی اختصاص دارند، به طوري که 24 ساعته موسیقی و کلیپ
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤٨
تلویزیونی پخش می کنند، 74 شبکه به مد لباس، آرایش و... و 273 شبکه به ادیان و تاریخ و 419 شبکه
به ورزش، 252 شبکه به کودکان و نوجوانان و 92 شبکه به اقتصاد می پردازند. در ضمن از میان
شبکه هاي قابل دریافت، 332 شبکه به مسائل سیاسی، قوم گرایی و تبلیغات ضددینی می پردازند. (کفاش،
41 ) مهم ترین مسئله اي که باعث اقبال مردم به ماهواره شده، سریال هاي عامه پسند و خانوادگی :1389
شبکه هاي فارسی زبان بوده است. راهکارهاي پیشنهادي براي تلویزیون در قبال این موضوع عبا رت
است از: پذیرش واقعیت هاي موجود رسانه اي، اعتماد به دیدبانان رسانه، رو آوردن به ژانرهاي نو،
تمرکز بر خواسته هاي مخاطبان، تغییر ساختار صدا و سیما و فعالیت شبکه هاي موازي به طور نظارت
1390/2/7 ) بنابراین، می توان گفت ماهواره ها نقش :www.fardanews.com) . شده و رسمی تر
مهمی در جریان اجتماعی شدن انسان ها در دنیاي کنونی دارند. بر اساس نظریه دستورکار رسانه ها از
جمله ماهواره معمولا بر موضوعات خاصی تمرکز می کنند و به ملاحظاتی که مردم در تصمیمات
اجتماعی و سیاسی و دینی خود در نظر دارند، شکل می دهند و باورها و رفتارهاي دینی آنان را تحت
6؛ به نقل از: برگر، 1379 ) در طول سالیان گذشته ، : تأثیر قرار می دهند. (افهمی و آقامحمدیان، 1389
شبکه هاي ماهواره اي به ویژه شبکه هاي فارسی زبان، رشد فزاینده داشته اند و با اغماض نسبی در مورد
استفاده از ماهواره، شواهد، مطالعات و آمارها بیانگر افزایش بهره گیري خانواده هاي ایرانی از آن است.
ماهواره ها تأثیرات متفاوت و مخربی روي خانواده ها و فرهنگ سنتی آن ها داشته اند که برخی از
آنها در اینجا تبیین می شوند:
الف) تأثیر ماهواره به عنوان رسانه اي نوین درفرهنگ خانواده هاي ایرانی؛
ب) آسیب هاي ماهواره بر ساختار وکارکرد خانواده ها؛
ج) تأثیر ماهواره برتعهد زناشویی 1 دربین خانواده ها.
1. Marital Commitment.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٤٩
الف) تأثیر ماهواره درفرهنگ خانواده هاي ایرانی
جامعه سالم بدون داشتن خانواده هاي سالم نمی تواند تحقق یابد و هیچ یک از آسیب هاي اجتماعی
بی تأثیر از خانواده پدید نیامده اند. بنابراین، می توان به اهمیت پژوهش درمورد تأثیر تعاملات فرهنگی
ماهواره بر خانواده ها پی برد و به آن اهتمام ورزید.
نهاد خانواده در ایران در دو دهه اخیر، دست خوش دگرگونی هاي زیادي شده است. خانواده در
عصر جهانی شدن به حیات خود ادامه می دهد و الگوهاي خانواده و روابط حاکم بر آن و ساختار
قدرت در درون خانواده دگرگونی شده است و انسان ها شکل هاي جدید و در عین حال ، ساختار
متنوع تري از روابط خانوادگی را تجربه خواهند کرد. خانواده از جمله نهادهایی است که در سنت ها،
باورها و اخلاق ریشه دارد. خانواده، حلقه اتصال و انسجام فرهنگ و نظم اجتماعی و در واقع ، نهادي
است که مسئولیت سامان بخشیدن به سلامت اخلاقی جامعه را برعهده دارد. حال اگر خانواده اي دچار
اختلال و نابسامانی باشد و کارکرد و نقش اصلی خود یعنی تربیت را از دست بدهد، فرآیند
جامعه پذیري به خوبی انجام نمی شود. خانواده به عنوان یک اجتماع طبیعی منشأ اصلی ظهور هنجارهاي
26 ؛ به نقل از: چلبی ، 1378 ) وسایل ارتباط جمعی با فضاي : اجتماعی است. (شریفی و کاکاوند، 1388
فکري انسان ها و به طور کلی، دگرگونی در جهان بینی انسان ها سروکار دارند. تغییر در فرهنگ اصیل
مخاطبان و تأثیر در ارزش ها، باورها و رفتارهاي مذهبی آنان، بی اعتماد کردن مردم نسبت به حکومت هاي
داخلی به دلیل افشاي بسیاري از اخبار داخلی کشورها از دیگر تأثیرات این شبکه هاست . (افهمی و
20 ) از این منظر، خانواده ها، بزرگ ترین قربانیان ماهواره ها هستند. ماهو اره ها با از : آقامحمدیان، 1389
بین بردن قبح روابط غیر اخلاقی در کانون گرم خانواده، سستی پایه ها و ازهم پاشیدگی آن را فراهم
می کنند. یکی از عوامل بنیادینی که جهت رفتارهاي انسانی را در همه حال تعیین می کند، ارزش هاي
فرهنگی آن جامعه است. ارزش ها، نیرومندترین عنصر تعیین کننده در نظام اجتماعی و فرهنگی جوامع
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥٠
به شمار می روند که خط سیر کنش و اعمال افراد را در جامعه، هدایت، کنترل و نظارت می کنند .
همچنین به عنوان الگوهاي رفتاري نسبتاً ثابتی هستند که پیوسته از سوي افراد جامعه، بازبینی، کنترل و
(80 : نظارت می شوند. (عباسی مولید، 1390
گرایش مردم به ماهواره به ویژه در کشورهاي اسلامی ، ارزش ها، باورها و رویه هاي فرهنگی و
فرهنگ اصیل آنان راتحت تأثیر قرار داده است. به عبارت دیگر ، رسانه ها از جمله تلویزیون و
ماهواره، نماد فرهنگی محسوب می شوند که از آن طریق، دین، ارزش ها و باورهاي دینی را تحت
تأثیر قرار می دهند. این در حالی است که جامعه ایرانی، جامعه اي نسبتاً پاي بند به سنت هایی است که
امروزه نسل هاي جدید تا حدودي آن را به چالش کشیده اند. تنش یاد شده نیز جدي است، به طوري
که براي تقریبا یک دهه، یکی از دغدغه هاي مهم سیاست گذاران فرهنگی و صاحب نظران مسائل
اجتماعی ایران، شکاف نسلی بود (محمد رضایی و کلانتري، 1390 ) دیوید اولسون در تعریف رسانه
آن را نوعی تکنولوژي می داند که با نمادها سروکار دارد، از نظر وي، رسانه یک تکنولوژي براي
اطلاع دادن، ضبط کردن، اشتراك و توزیع نمادهاست که معمولا محدود به حواس خاص و همراه با
( 41 ؛ به نقل از: اولسون، 1377 : نوعی شکل گیري اطلاعات است. (کفاش، 1389
بسیاري از خانواده ها بدون توجه به آسیب هاي ماهواره از این وسیله استفاده می کنند و از اینکه
فرزندانشان همراه آنان به تماشاي فیلم ها و سریال هاي ماهواره بپردازند، هیچ نگرانی ندارند. وقتی
اعضاي یک خانواده به راحتی ساعت ها پاي تماشاي فیلم هاي ماهواره می نشینند، رعایت بسیاري از
ارزش ها از جمله حریم میان زن و مرد به مرور زمان براي آنها کم رنگ می شود. به گفته
جامعه شناسان، تماشاي برنامه هاي برخی شبکه هاي فارسی زبان منجر به فساد اخلاقی و بی بند و باري
در روابط بین نوجوانان و جوانان می شود، اما خانواده ها این موضوع را جدي نمی گیرند. متأسفانه
تماشاي ماهواره نه تنها حریم اعضاي خانواده را از بین برده است، بلکه سبب الگوگیري هاي نادرست
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥١
نوجوانان نیز خواهد شد. بسیاري از نوجوان و جوانان به دلیل تماشاي بدون کنترل برنامه هاي
ماهواره اي گرفتار خرافه پرستی، کم رنگ شدن اعتقادات و از همه مهم تر، بی بند و باري شده اند و به
وضوح می توان مشکلات شخصیتی را در آنها مشاهده کرد.
جوانان امروز بر پایه هاي لرزانی از هویت هاي سیال 1 عصر مدرن قرار گرفته اند که در قالب هیچ
کدام از آنها جاي نمی گیرند.گسترش ارتباطات و گردش آزاد اطلاعات در جهان معاصر، بستري نوین
و مملو از چالش فراهم آورده است که در آن، هویت فرهنگی همه جوامع در معرض تغییرات
شگرف قرار گرفته است. در یک جمع بندي کلی، براین نکته تاکید می شود که امروزه هویت فرهنگی
ایرانی در وضعیت مبهم و حساسی به سر برده و بنابراین، در معرض چالش هاي هویتی جدي متاثر از
153 ) ماهواره در شکل گیري یا تغییر باورها و : اثرات رسانه اي است. (محمدپور و همکاران، 1390
رفتارهاي دینی افراد نقش اساسی دارد و در درونی کردن ارزش هاي دینی افر اد نیز مؤثر است.
ارزش هاي فرهنگی یک جامعه، بخش اصلی آن جامعه به شمار می رود که ثبات یا تغییر آن ها موجب
ثبات یا تغییر فرهنگ ها و جوامع می شود و به تبع آن، ثبات یا دگرگونی خانواده ها نیز تحت تأثیر
قرارمی گیرد.
در سال هاي اخیر، ارزش هاي فرهنگی به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر ثبات و تداوم زندگی
زناشویی در مطالعات خانواده و ازدواج، در بسیاري از جوامع بااهمیت تشخیص داده شده است، به
گونه اي که از آن به عنوان یک پیش بینی کننده ثبات و پایداري ازدواج ها یاد شده است . (عباسی
از نظر والرشتاین، جهانی شدن فرهنگی به معناي (Sung Hyun , 9؛ به نقل از: 2003 : مولید، 1390
سیطره فرهنگ غرب بر دیگر فرهنگ هاست که به دوگانگی فرهنگی در کشورهاي جنوب منجر
خواهدشد. منتقدانی چون او معتقدند غربی کردن نمی تواند آخرین و بهترین پاسخ به جهانی شدن
1. Fluid identities.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥٢
باشد؛ زیرا خود غرب با مشکلات متعدد اجتماعی و فرهنگی و چالش هاي بسیاري روب ه روست.
سلطه غرب بر رسانه ها و ابزارهاي نوین رسانه اي به ویژه شبکه هاي ماهواره اي و اینترنت تنها به
: بی ثباتی فرهنگی، ارزشی و هویتی در کشورهاي پیرامونی منجر می شود. (آذین و پیرمحمدي، 1387
اگر قلم از شمشیر، برنده تر است، دوربین می تواند از هر دو، برنده تر باشد. به » : 144 ) به قول کلارك
همین سبب است که تمامی دولت هاي دنیا (اعم از روشن فکر و غیر روشن فکر) همواره سعی در
کنترل محتواي تلویزیون و جریان اطلاعاتی دارند، اما سانسور کردن در ارتباطات ماهواره اي و
176 ؛ به نقل از: : مسعودي، 1388 ) .« اینترنت براي دولت ها هنوز کاري مشکل و چه بسا نشدنی است
کلارك، 1382 ) در همه کشورها، سیاست هاي اصولگراي دولت ها، تحت تأثیر تحولات جدید و
شتابان فناورانه رسانه ها، با چالش مواجه شده اند. این تحولات موجب ابهام هاي بسیار و بی اعتمادي
(WRR. 12 ؛ به نقل از: 2005 : عمیقی شده است. (بیچرانلو، 1389
در این میان، تلویزیون به عنوان وسیله اي براي شکل دادن به افکار عمومی، با زیرپوشش قرار
دادن معضلات اجتماعی و مسائل مربوط به سیاست هاي داخلی و خارجی، و عرضه برنامه هاي
تفریحی و نمایشی، نقش خود را می نمایاند. بدون توجه به نوع برنامه اي که از تلویزیون پخش
می شود بولتن هاي خبري، موسیقی، مسابقات تلویزیونی، نمایش یک مجموعه( سریال )و غیره این
(70 : وسیله ارتباطی در هر حال ملزم به ارائه یک پیام ایدئولوژیک است. (بیریوکوف، 1372
جامعه معنا گراي ایران نیازمند طرحی نو از زسانه است که می توان آن را در قالب ترسیم الگوي
رسانه هاي اسلامی جست وجو کرد. بنابراین، مجالی باید تدارك دید تا فارغ از روزمرگی هاي متعارف،
کمی به نیازسنجی خانواده هاي نسل جدید پرداخت. اینکه واقعا این نیاز در جامعه ما چه بوده و
خواهد بود، باید متکی بر فرهنگ ایرانی و اسلامی و نیازهاي اجتماعی جامعه امروز باشد، زیرا بدون
تردید، رسانه، پاسخی به نیاز اجتماعی است. با این توصیف ها، اهمیت و ضرورت بررسی کارکردهاي
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥٣
خانواده در تعامل با شبکه هاي ماهواره اي، بیش از پیش آشکار می گردد. در همین راستا ، یکی از
راه هاي دستیابی به این هدف، بررسی تأثیرات این شبکه ها وآسیب هاي حاصل از آن بر نظام و کارکرد
خانواده است.
ب) آسیب هاي ماهواره بر ساختار و کارکرد خانواده ها
خانواده، ارزش بقایی بسیار مهمی براي فرد و نوع انسان دارد. (قمرانی و طباطبایی، 1385:96 ؛ به نقل
از: هربرت، 1988 ) همچنین خانواده، عنصري اساسی در جامعه است که کارکردهاي مختلفی دارد.
یکی از مهم ترین کارکردهاي خانواده، تربیت دینی فرزندان است. خانواده هر نوع مذهب و اعتقاداتی
را که داشته باشد، به کودك خود انتقال می دهد. حال این پرسش پیش می آید که چرا با توجه به اینکه
در جامعه ما تربیت و فرهنگ اسلامی حاکم است، اما باز هم ما با چالش ها و شکاف هایی مانند
کم رنگ شدن الگو هاي دینی و بی توجهی به احکام اسلامی هستیم.
در ابتدا براي شناسایی آسیب هایی که شبکه هاي ماهواره اي به ساختار خانواده ها وارد می کنند ،
بهتر است به تعاریف صاحب نظران مختلف درباره خانواده بپردازیم. اسلام، خانواده را گروهی متشکل
از افراد داراي شخصیت مدنی، حقوقی و معنوي معرفی می کند که هسته اولیه آن را ازدواج مشروع
زن و مردي تشکیل می دهد. نکاح نیز عقدي است که بر اساس آن، رابطه زوجیت بین زن و مرد
برقرار می شود و در آن ارتباط، طرفین داراي وظایف و حقوق جدید می شود. هر چند تعریف خانواده
پیوند قانونی دو » در طول زمان با تغییراتی همراه بوده است، از یک منظر خانواده عبارت است از
جنس مخالف برپایه روابط پایا، تقدس مذهبی، روابط عمیق عاطفی که با نوعی قرارداد اجتماعی و
1973 ) کوئن نیز خانواده را ,Engels : 8؛ به نقل از : روحانی، 1389 ) .« آثار مهم فرهنگی همراه است
گروهی از افراد می داند که از راه خون، زناشویی یا فرزندپروري با یکدیگر ارتباط می یابند و در یک
8؛ به نقل از: کوئن، 1378 ) آنت ونی : دوره زمانی نامشخص با هم زندگی می کنند. (روحانی، 1389
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥٤
گیدنز، خانواده را گروهی از افراد می داند که با ارتباطات خویشاوندي مستقیما پیوند یافته اند و
اعضاي بزرگ سالان آن مسئولیت مراقبت از کودکان را برعهده دارند. پیوندهاي خویشاوندي ،
ارتباطات میان افراد است که یا از طریق ازدواج برقرار می شود، یا از طریق تبار است که خویشاوندان
: خونی (مادران، پدران، فرزندان دیگر، پدربزرگ ها و...) را با یکدیگر مرتبط می سازد. (روحانی، 1389
( 9؛ به نقل از: گیدنز، 1383
با وجود پراکندگی در تعاریف و تفاوت در معنا و مفهوم خانواده، ظاهرا در یک قول کمتر
اختلاف وجود دارد و آن اینکه اخلاق اجتماعی، هنجارها و رفتارهاي اجتماعی که برساخته می شوند،
داراي پیوندي متقابل با خانواده و تربیت خانوادگی هستند. خانواده اصول اخلاقی را به عرصه هاي
دیگر انتقال می دهد و به آن اجتماعات جهت گیري اخلاقی می دهد. همچنین خانواده به عنوان یک
اجتماع اخلاقی منشأ ارزش هاي اجتماعی است. به طور کلی، اجتماع طبیعی و اخلاقی ضمانت اجراي
درونی نظم اجتماعی است و در واقع، انسجام کل جامعه و تحقق اجتماع جامعه اي تابع نفوذ اجتماع
27 ) خانواده ، نخستین نهاد : طبیعی در انواع تعاملات اجتماعی است. (شریفی و کاکاوند، 1388
اجتماعی است که در زندگی جمعی انسان شکل گرفته و مهم ترین نقش را در توسعه و رشد مراحل
حیات بشر در امتداد تاریخ انسان از خود نشان داده است و از ابتدا تاهنوز و تا فرجام زندگى، نسبت
به دیگر نهادهاي اجتماعی ارزش و اهمیت خاصی دارد.
با همه اینها متأسفانه امروزه بر اثر رشد و توسعه فزاینده وسایل و ابزار رسانه ها ي جمعی و تهاجم
گسترده فرهنگ انحطاط و ضد اخلاق، نظام مقدس خانواده دچار تزلزل و بحران شده است. دنیاي
غرب به این آفت دچار شده و آثار آن کم و بیش در شرق سرایت کرده است.در زمان گذشته، خانواده
عمدتا به عنوان تنها نهاد کارگزار جامعه پذیري شناخته می شد، ولی امروزه خانواده با توجه به تغییرات
صورت گرفته، با رقیبان عمده اي براي جامعه پذیري نظیر رسانه هاي ارتباط جمعی و نظام آموزشی
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥٥
روبه رو شده است. در این راستا بسیاري از صاحب نظران براین باورند که یکی از آسیب هاي ماهواره به
عنوان یک رسانه مدرن، هویت شکنی است. ماهواره ها با درنوردیدن دیوارها و مرزها و فروپاشاندن همه
خطوط هویت ریشه دار، سازمان سنتی جوامع را به نفع یک نظم تازه و دهکده جهانی، هدف می گیرند.
در این فرآیند، زمانی که هویت به عنوان یک ذخیره تاریخی قطع شود، نظام بنیادین جامعه فرو خواهد
( 133 ؛ به نقل از: آتون، 2001 ، گانتلت، 2002 ، بارکر، 2002 : ریخت. (محمدپور و همکاران، 1389
ورود برنامه هاي تلویزیون هاي ماهواره اي به ایران، واکنش ها در برابر این رسانه ها و گسترش نفوذ و »
تأثیر ماهواره شباهت هایی با ورود روزنامه، رادیو، سینما، تلویزیون و دیگر فن آوري هاي ارتباطی و
اطلاعاتی داشته است. با این حال، واکنش ها در برابر این رسانه دربرگیرنده جنبه هاي وسیع تر، عمیق تر و
کامل تري از برخورد مردم و حاکمیت با پدیده اي از نوگرایی در ایران نیز بوده است. هیچ یک از
رسانه هاي دیگر، چنین ضربه اطلاعاتی مهمی را وارد نساخته اند. ماهواره در ایران، به ویژه شاخص
مهمی براي ورود به عصر ارتباطات، اطلاعات و فن آوري هاي رسانه هاي جدید بوده است. از دید نظام،
مهم ترین تأثیر این فناوري، تهاجم، یعنی تهاجم فرهنگی و تضعیف مفهوم دولت ملت و هویت
مذهبی سرزمینی محسوب شده است، درحالی که در دنیاي خصوصی بسیاري از مخاطبان، این رؤیاي
دیرین تحقق می یافته است که جهان را نه از یک چشم که از هزاران نظر می توان دید و از قلمرو ملی
می توان به سرزمین هاي فراملی عبور کرد. ماهواره ها نیز امیدوار شدند که از این راه می توان از مرزهاي
ملی به درون خانه ها خزید و براي شهروندان سراسر جهان و ایران و سبک زندگی و تفکر آنان برنامه
69 ) در جامعه ایرانی امروز نیز هنوز بقایاي تفکر جبرانی 1 : بیچرانلو، 1389 ) .« ریزي و دستورگذاري کرد
در مورد استفاده از تلویزیون هاي ماهواره اي وجود دارد . هنوز هم تصور براین است که تماشاي
تلویزیون هاي ماهواره اي، خصلتی جبرانی دارد، به این معنی که تماشاي این تلویزیون داراي ماهیتی
1. Supplementary.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥٦
تفریحی است و از سر وقت گذرانی و براي فرار از واقعیت هاي زندگی و کسب آرامش صورت می گیرد
و در واقع، فعالیتی هدفمند نیست. تماشاي برنامه هاي تلویزیون هاي ماهواره اي در میان کسانی رواج
دارد که انواع مختلفی از محرومیت ها و سرخوردگی ها را تجربه می کنند، از جمله تنهایی،
ازخودبیگانگی، بی اعتنایی، کمبودهاي عاطفی، نبود تعاملات اجتماعی، مشارکت نداشتن در فعالیت هاي
ورزشی و هنري، بی اعتمادي به رسانه ملی و نارضایتی از برنامه آنها، بی اعتقادي به ارزش هاي مذهبی،
بی ثباتی خانوادگی و بدبینی نسبت به آینده. بنابراین، تماشاي تلویزیون هاي ماهواره اي معمولا شاخصی
46 ) تا پیش از این ، : براي وجود یک مسئله اجتماعی به شمار می رود. (شهابی و جهانگردي، 1387
بیشتر شبکه هاي ماهواره اي فارسی زبان، معطوف به کارکرد خبرپراکنی و تکثیر اطلاعات سیاسی بودند.
در سال هاي اخیر، شاهد پخش سریال هاي خانوادگی از این شبکه ها در حجم وسیعی بوده ایم که خود ،
زنگ خطر جدي را براي خانواده هاي ایرانی به صدا درآورده است. برنامه ریزي تدریجی براي تضعیف
افکار مخاطبان به آداب و رسوم و سنن اجتماعی از دیگر اهداف پنهان این شبکه هاي ماهواره اي است.
تخریب فرآیندهاي درونی سازي ارزش هاي اسلامی، خطر به ابتذال کشیده شدن خانواده ایران ی، رواج
بی بند و باري، بدحجابی و شکستن قبح بی وفایی در خانواده از مهم ترین نگرانی ها و خطر هاي این
شبکه ها براي خانواده هاي ایرانی است. ارزیابی مسئولان و سیاست گذاران فرهنگی در ایران از
،« رسانه ملی 1 » تهدیدهاي شبکه هاي ماهواره اي به گونه اي دیگر بوده است. خطر از دست رفتن هژمونی
تخریب فرآیند هاي درونی سازي ارزش هاي اسلامی ، خطر به ابتذال کشیدن خانواده ایرانی وطرح مسائل
قبح شکنانه از مهم ترین نگرانی ها ومخاطراتی است که از آن ها یاد شده است. (محمدرضایی و کلانتري،
6) نفوذ برنامه هاي ماهواره اي در قوت بخشیدن به ارزش هاي مدرنی همچون مادي گرایی، :1390
فردگرایی، آزادي هاي نامحدود و کام یابی به هر قیمتی که باعث تغییر ارزش هاي سنتی و گاه ایجاد تضاد
1. National Media.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥٧
ارزشی در بین زوجین به واسطه تغییر ارزش ها در یکی از زوجین خواهد شد، احتمال نابهنجاري هاي
207 ) در ایران، افزایش روزافزون آمار طلاق، : مختلفی نظیر طلاق را افزایش خواهد داد. (نعیمی، 1390
افزایش سن ازدواج، کاهش میزان باروري و افزایش مشارکت اجتماعی، اشتغال و تحصیلات زنان از
پیامدهاي جهانی شدن است که ساختار روابط خانوادگی در جامعه ایران را تحت تأثیر قرار داده است .
می توان گفت یکی از موارد آسیب شناختی جهانی شدن، کاهش اهمیت خانواده است که در حال
گسترش و جهانی شدن است. یکی دیگر از پیامدهاي آسیب شناختی فرآیند جهانی شدن ، پدیده اي
است که شاید از آن به عنوان بحران هویت 1 در خانواده بتوان یاد کرد؛ زیرا ارزش هاي حاکم بر خانواده
دچار تغییراتی اساسی شده است. در این میان، عوامل جبري خارج از اختیار افراد مانند رسانه ها در
فرآیند تکوین هویت نقش حیاتی ایفا می کنند و نوعی بی اختیاري جانشین سرسختی خانواده می شود .
164 ) با گسترش نگرانی ها از گسستگی پیوندهاي خانوادگی، به فهم : (عنایت و موحد، 1383
فرآیندهایی که می توانند سرسختی خانواده ها را در برابر این چالش ها پرورش دهند ، نی از بیشتري
3) مفهوم شکاف، اصطلاح علمی است براي تغییر خواست ها ي : احساس می کنیم. (والش، 2006
ایرانیان در دوران سی ساله پس از انقلاب اسلامی که خود را در قالب شاخص هاي مختلفی نشان داده
است. تغییر در سبک هاي زندگانی به ویژه حجاب و الگوي روابط زنان و مردان از مهم ترین این تغییرات
محسوب می شوند. پوشش و آرایش یکی دیگر از محورهاي مهم چالش هاي زنان با عرف رایج در
جامعه است. تحقیقات مختلفی در جامعه ایران نشان می دهد که این چالشی جدي براي مردم و
.(19 : سیاست گزاران فرهنگی است (کاوند، 1387
هم اکنون خانواده حتی در امر اجتماعی کردن کودکان خود نیز آزادي عمل ندارد و به سبب وجود
تلویزیون در بیشتر منازل، کودکان از سنین پایین، جذب برنامه هاي آن می شوند. محیط خانوادگی
1. Identity crisis.
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥٨
عامل قطعی مؤثر در ایجاد شرایط سازنده اي است که ارزش ها و گرایش هاي شخصی را شکل
می دهد. بخش مهمی از این فرآیند در درون خانواده به صورت عمدي و آگاهانه انجام می پذیرد، ولی
بخش زیادي از آن نیز کاملا ناخودآگاه است. الگوهاي کنش متقابل اجتماعی درون خانواده ممکن
است مدل هاي ناخواسته را براي شکل گیري رفتار و شخصیت بعدي کودکان یعنی زمانی که به بلوغ
و دوره ي نوجوانی می رسند، فراهم سازد. به هرحال، اگر جامعه پذیري، فرآیندي باشد که نسل هاي
از عوامل مهم اجتماعی شدن از دوران « خانواده » ، مختلف یک جامعه را به یکدیگر پیوند می دهد
کودکی تا نوجوانی و پس ازآن است که به صورت یک سلسله مراحل پی در پی رشد و تکامل ،
(197 ، نسل ها را به یکدیگر مربوط می سازد. (نعیمی، 1390
تلاش براي تضعیف دین افراد، شکستن مرزها و حریم هاي خانواده، وارونه جلوه دادن حقیقتهاي
سیاسی و اجتماعی، مجاز شمردن خیانت زن به شوهر و زشتی زدایی از روابط قبل از ازدواج و حتی
حاملگی بدون روابط قانونی، اهانت به والدین و بی توجهی به آنها، سبب شده است فیلم ها و
سریال هاي ماهواره اي به طور هدفمند، عفت و اخلاق اجتماعی را نشانه گیري کنند. برخلاف مدرسه و
دیگر ارکان حیات انسانی، رسانه ها امري فراگیر هستند. آنها می توانند یک کلاس بی دیوار با میلیاردها
شنونده تشکیل دهند. رسانه ها وظیفه حراست از محیط را به عهده دارند و باید همبستگی کلی را بین
اجزاي جامعه در پاسخ به نیازهاي محیطی ایجاد کنند. به طور کلی، رسانه ها مسئولین انتقال میراث
(Chamsky: 2002: اجتماعی رااز نسلی به نسل دیگر برعهده دارند. ( 115
ج) تأثیر ماهواره بر تعهد زناشویی در بین خانواده ها
نظام خانواده، نظام ارزشمند و محبوبی است. در اسلام، هیچ بنایی محبوب تر از خانواده پایه ریزي
هنّ لباس لَکُم و أَنْتُم » : نشده است. در قرآن از زن و مرد به عنوان لباس یکدیگر یاد شده است
.« لباس لَهنّ؛ آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها. هر دو زینت هم و سبب حفظ یکدیگرید
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٥٩
(بقره: 187 ) لباس، وسیله پوشش و حفاظت براي بدن است.
از نظر اندیشمندان، تعهد زناشویی، قوي ترین و پایدارترین عامل پیش بینی کننده کیفیت وثبات
رابطه زناشویی است. (موسکو، 2009 ) در آستانه هزاره سوم، خانواده هم چنان به عنوان مهم ترین
قرارداد زندگی شناخته می شود و تعهد زناشویی، مهم ترین عاملی است که می تواند پاي بندي به این
251 ) در دوران معاصر، روابط زوجین ایرانی : قرارداد را تضمین کند. (کریمیان و همکاران، 1390
در معرض تغییرات ساختاري قرار گرفته است و دگرگونی و پراکندگی بسیار ي در آن مشا هده
می شود که این امر می تواند مشکلاتی را در منظومه خانواده ایجاد کند و حتی آن را به سمت
فروپاشی سوق دهد. هدف اصلی فیلم ها و سریال هاي ماهواره اي، زدودن تقوا، حیا، شرم، وفاداري،
تعهد و حس مسئولیت در خانواده ها و ایجاد حس رقابت جنسی و تفکر آزاد اندیشی مطلق است .
خیانت زن و شوهر نسبت به یکدیگر و ایجاد فضاي آزادي مطلق براي فرزندان بدون نظارت پدر و
مادر ره آورد فیلم ها و سریال هاي ماهواره اي است. در این نوع برنامه ها، زن و مرد به جاي اینکه
انیس و مونس هم باشند، به صورت رقیب یکدیگر نمایش داده می شوند و نسبت به هم وفاداري،
تعهد و پاي بندي ندارند.
یکی از مشکلاتی که رسانه ها در خانواده ایجاد می کنند، تقویت فرد گرایی و گوشه گیري در خانواده ها
است. براي نمونه، تلویزیون به دلیل برنامه هاي گوناگون، به تدریج، جاي ارتباط چهره به چهره افراد
را گرفته و موجب شده است فضاي انفرادي جاي گزین فضاي جمعی و عاطفی خانواده شود. این
روند به افزایش فردگرایی و کاهش جمعی گرایی منجر خواهد شد که عامل مهمی در آسیب دیدگی
انسجام خانواده است. همان طور که بیان شد، مهم ترین منابع هویت ساز از طریق شبکه ارتباطات شکل
می گیرند که خود به معناي تضعیف شدید بعد مناسباتی سرمایه خانواده است. در نتیجه، دیگر در
جامعه تکنولوژیک جدید، از وحدت مذهبی و اخلاقی که مشخصه جامعه سنتی بود، اثري نیست
68 - فصلنامه رسانه و خانواده، سال اول، شماره 3، تابستان 1391 ، صص 39
Page | ٦٠
22 ؛ به نقل از: روشه، 1368 ) تحقیقات نشان می دهد بین تعهد زناشویی و : (روحانی، 1389
ارزش هاي فرهنگی، رابطه مستقیم و معناداري وجود دارد و بین پایبند نبودن به ارزش هاي فرهنگی
12 ؛ به نقل از: : با تعهد زناشویی، رابطه معکوس و معناداري وجود دارد . (عباسی مولید، 1390
اندرسون، 2002 ) اعضاي یک خانواده وقتی در سریال هاي ماهواره اي، خیانت و روابط آزاد زن و مرد
را تماشا می کنند، این احساس به آنها دست می دهد که این افراد در زندگی خود موفق هستند و هیچ
مشکلی ندارند. از سوي دیگر، ماهواره کم کم خانواده را به سمت بی اهمیت دانستن نقش والدین در
خانواده، اختلافات داخلی، ایجاد اختلاف بین زوجین و دوري فرزندان از والدین می کشاند. در نتیجه،
با تماشاي این برنامه ها خانواده دچار پوسیدگی می شود، که پی آمدهاي منفی آن در جامعه، بی بند و
باري دختر ها و پسر ها و افزایش آمار طلاق است.
در گذشته، اعضاي خانواده کنار هم جمع می شدند، باهم دردل می کردند و به هم مشورت
می دادند، اما وسایل ارتباط جمعی جدید، اعضاي خانواده را از هم جدا کرده است. یکی از تغییرات
مهم در مضامین هاي زندگی اصلی زنانه در برنامه هاي ماهواره اي، مسئله خیانت است. ب