عبور از مخاطب شناسی سنتی
دانش ارتباطات - گفت‌وگو با دکتر مهدی منتظر قائم

اشاره: فریبا نباتی-خواننده، بیننده و شنونده، واژه هایی ساده که روز به روز پیچیده می شوند و کار رسانه ها را نیز پیچیده تر و مشکل تر می کنند. مخاطبان منفعل دیروز، امروز اتفاقات رسانه ها را رقم می زنند و آنها را مجبور می کنند تا برای جلب نظرشان گوی سبقت را از رقبای خود بربایند. این، اقرار بسیاری از صاحب نظران علم ارتباطات است آنهایی که معتقدند مخاطب عصر حاضر با گذشتگان خود متفاوت است و برای شناختنش باید از مخاطب شناسی سنتی عبور کرد. در همین زمینه با دکتر مهدی منتظر قائم استاد یارگروه ارتباطات دانشکده علوم اجتمتاعی دانشگاه تهران به گفت‌وگو نشستیم تا مفهوم مخاطب را در حال و آینده جستجو کنیم.
***

* مخاطب در علم ارتباطات چه مفهومی دارد؟
در ساده‌ترین تعریف و بر اساس مدل لاسول، مخاطب یکی از پنج مولفه‌ای است که در هر ارتباطی حضور دارد. یعنی مخاطب همان گیرنده، شنونده وبیننده‌ای است که محتوای ارتباطی ازتولید کننده به او می‌رسد و مخاطب آن محتوا را با تغییراتی کم یا زیاد به ادراک، دانش و دریافت ذهنی خودش تبدیل می‌کند و از این تعامل ارتباط‌گر با مخاطب است که مولفه پنجم یعنی اثر فرایند ارتباطی شکل می‌گیرد.
* این مفهوم با تحولات اجتماعی و تغییراتی که ابزارهای ارتباطی در دوران های مختلف با آن مواجه بوده اند دستخوش تغییر شده است؟
مخاطب می‌تواند در شرایط مختلف زمانی تغییر کند. انسان در عام‌ترین تعریف خود موجودی ارتباط‌گر است یعنی ما هیچ کاری در زندگی خود انجام نمی‌دهیم جز اینکه معانی و مفاهیم ذهنی خود را به نمادها و نشانه های رفتاری، کرداری، بدنی، زبانی یا نوشتاری و ... تبدیل و ترجمه کرده و سپس آن را به دیگران عرضه می‌کنیم و در سوی دیگر هم، نمادها و نشانه های ارسال شده توسط دیگران را دریافت و بازگشایی می‌کنیم. بنابراین انسان شدن انسان موکول به همین کنش های ارتباطی دو گانه است. در یک مقایسه تاریخی مشاهده می‌کنیم که انسان‌ها به تدریج در طول دهها هزار سال و به صورت فزاینده یاد گرفته اند که نمادها و نشانه های پیچیده‌تری را تولید کنند و از طریق ابزارهای ارتباطی پیشرفته‌تر پیام‌های عمیق‌تر، ظریف‌تر و ماندگارتری را عرضه کنند و این پیام‌ها از موانع زمانی و مکانی و موانع مربوط به ساختارهای اجتماعی و فرهنگی عبور کرده و در نتیجه، گستره جغرافیایی-تاریخی بیشتری را تحت‌الشعاع خود قرار داده اند. اگر همین گسترش را از زاویه مخاطبان نگاه کنیم می‌بینیم که به تدریج و در طول تاریخ دسترسی انسان‌ها به پیام‌های تولید شده توسط انسان‌های دوردست تاریخی و جغرافیایی و نیز اجتماعی و فرهنگی افزایش پیدا کرده و همین دریافت داده‌های متنوع و وسیع‌تر است که سبب می‌شود انسان به عقل، علم، فلسفه، منطق، هنر ، اندیشه، باورها و ادراکات هرچه گسترده‌تر و در عین حال ظریف‌تر و دقیق‌تری نایل شود.