مروری بر تاریخچه رادیو در جهان و ایران و نقش آموزشی آن
گردآوردندگان: مریم آبیار و بهرام فرهمندپور
[دانشجویان پودمان یک روابط عمومی]

چکیده
یقیناً مقاله حاضر باید به مهم‌ترین وقایع داخلی رادیو و اهم وقایع خارجی مرتبط با آن در ایران بپردازد؛ علاوه‌برآن، درباره تأثیرگذارترین شخصیت‌ها بر این رسانه بنویسد و اشاره‌ای به مهم‌ترین، طولانی‌ترین و اثرگذارترین برنامه‌های رادیویی کند؛ از وضعیت فرستنده‌های محلی و استانی در طول آغازبه‌کار رادیو تاکنون اطلاع‌رسانی نماید؛ از قالب‌ها و انواع برنامه رادیویی و چگونگی شکل‌گیری، رشد و توسعه آنها آگاهی دهد؛ درباره موسیقی رادیو، که یکی از مهم‎ترین عناصر برنامه‌سازی این رسانه در کشورهاست، بنویسد. اما حتی گوشه‌ای از آنچه بر رادیوی ایران ــ از آغاز تاکنون ــ رفته است، در یک مقاله نمی‌گنجد. ازاین‌رو، صرفاً به مروری بر تاریخچه رادیو در جهان و ایران و نقش آموزشی آن اکتفا شده است.
مقدمه
رادیو در همان بدو تولد و شروع به‌کار در ابتدای قرن بیستم چنان تأثیری بر مخاطبانش گذاشت که تا این زمان (ابتدای قرن بیست‌ویکم)، با توجه اختراع تلویزیون، رایانه، ...، هنوز هم جایگاه خود را ــ البته نه مثل سابق ــ حفظ کرده است. به باور من، این توفیق بزرگی است که نصیب چنین رسانه‌ای شده است (چنانچه مروری بر تاریخچه اختراعات بشری ــ دست‌کم در همین دو قرن اخیر ــ بیندازیم، متوجه می‌شویم که تعدادی از آنها، یک تا چنددهه توانستند پایداری کنند و سپس به‌دست فراموشی سپرده شدند و درآخر، سر از موزه درآوردند. اما یقیناً عمر رادیو به‌سر نیامده است.
رادیو در ایران ــ به زعم من ــ تا اواخر دهه 60 خورشیدی، به‌نوعی کاربری داشت، به‌خصوص در زمان جنگ که ما بیشترِ اخبار و اطلاعات‌مان را از همان منبع کسب می‌کردیم. البته تا آن زمان، دلایل زیادی می‌توانست در این امر ــ استفاده از رادیو ــ دخیل باشد؛ یکی، مربوط می‌شد به گسترده‌نبودن تأسیسات حساس و گران‌قیمت رادیویی در سراسر کشور و همچنین کیفیت دریافت امواج آن؛ و دیگری، مربوط می‌شد به فقر اقتصادی. لابد خرید یک رادیوی تک‎موج به‌راحتی قابل ابتیاع بود تا خرید یک تلویزیون مبله سیاه‌وسفید مثلاً مارک آر‌تی‌آی در اواخر دهه 40 خورشیدی و جلوتر تا اواخر دهه 60 خورشیدی مثلاً خرید یک تلویزیون 14 اینچ سیاه‌‌وسفید قابل حمل (پرتابل) مارک توشیبا؛ چون برای راه‌اندازی تلویزیون به تجهیزاتی مثل آنتن چندشاخه و بوستر (تقویت‌کننده تصویر) نیازمند بود. هرچند با ورود به دهه 70 خورشیدی و ظهور رایانه و گیرنده‌ ماهواره‌ای اوضاع دیگر به‌نفع رادیو نبود.
در آغاز دهه 70 خورشیدی به‌نظر می‌رسید که مردم ــ از سرگرمی گرفته تا کسب علوم ــ به وسیله یا وسایل ارتباطی تازه‌تری (به‌جز تلویزیون با دو کانال سراسری و محدودش) دست پیدا کرده‌اند (رایانه و گیرنده ماهواره‌ای) و هرآنچه را می‌خواهند، در آن می‌بینند و از آن می‌شنوند. می‌توان گفت: آغاز دهه 70 خورشیدی برابر است با افول رادیو در ایران. کمااین‌که خیلی از لوازم کارا در این دو ــ سه دهه اخیر (منظور شکل سنتی استفاده از آن) دیگر کاربردی نداشتند و در قالب نو و با تنوع بیشتری عرضه می‌شدند؛ برای مثال، دیگر کمترکسی را می‌توان یافت که از ضبط صوت کاست استفاده کند، هرچند از نوشتن و خواندن مقاله تا ضبط و شنیدن ترانه، در قالب سی‌دی (که دیگر آن هم کهنه شده) یا دی‌وی‌دی صورت می‌گیرد. بااین‌همه، در این گوشه از دنیا، رادیو اثرگذاری زیادی داشته و ــ البته نه مثل قبل ــ هنوز هم دارد: هم بار اخلاقی و تربیتی و هم بار سرگرمی و علمی را به دوش کشیده است (نگارنده خود شاهد بوده که ــ تا قبل از انقلاب ــ مردم چه استقبالی از رادیو، به‌خصوص از ساعت ده شب به بعد، داشتند. در آن موقع رادیو هرشب نمایش‌نامه‌ای‌ را به سمع شنوندگانش می‎رساند. به باور من، تا پایان دهه 50 هنوز همان استقبال از برنامه‌های رادیویی، به‌خصوص داستان راه شب، ادامه داشت). بااین‌حال، رادیو نه‌تنها در ایران، بلکه در کشورهای دیگر ــ صنعتی و غیرصنعتی ــ ماهیت خود را از دست نداده و همچنان حیات خود را حفظ کرده است.
تاریخچه رادیو در جهان
در 1797 سالوا، فیزیکدان اسپانیایی، در آکادمی بارسلون اعلام کرد: زمین مثل ابر بار الکتریکی دارد.
در 1860 جیمز کلارک‌ماکسول، فیزیک‌دان و ریاضی‌دان اسکاتلندی و استاد فیزیک تجربی دانشگاه آکسفورد، فرضیه امواج الکترومغناطیسی را عرضه داشت و گفت: امواج شامل گاما، ماورای بنفش، مادون قرمز و باند وسیعی با طول چندصدمتر، چندسانتیمتر و چندمیلیمتر می‌شود.
در 1890 هنریش هرتز، مهندس و فیزیک‌دان آلمانی، موفق شد برای جابه‌جایی امواج از نوسان الکتریکی استفاده کند و این کار را به‌واسطه هوا (فضا) و بدون استفاده از سیم انجام داد. وی برای اولین بار این توفیق را داشت که در آزمایشگاه، موج رادیویی ایجاد کند.
در 1898 مارکنی، دانشمند ایتالیایی، اولین آزمایش عملی بی‌سیم را انجام داد. درابتدا، موجی را از یک گوشه خانه به گوشه دیگر آن فرستاد و به‌تدریج بر فاصله فرستنده و گیرنده موج رادیویی افزود تا جایی که اقیانوسی بین فرستنده و گیرنده فاصله افتاد! البته استفاده فراگیر از رادیو، به‌دلیل نداشتن زیرساخت و مشکلات فنی، تا 1914 عملی نشد و بعد از آن سال بود که رو به اوج گذاشت (تا این تاریخ مردم در کهکشان گوتنبرگ/ عصر چاپ زندگی می‌کردند و بعد از آن به کهکشان مارکنی/ عصر امواج الکترومغناطیسی وارد شدند).
تاریخ بهره‌برداری از رادیو از 1920 به بعد شروع ‌شد.
نخستین دستگاه پخش منظم رادیویی در 1920 در انگلیس به‌کار افتاد.
اولین کنفرانس رادیویی در 1926 با شرکت 27 کشور در برلین تشکیل شد و اولین آیین‌نامه و مقرارت ارتباطات رادیویی در آن به تصویب رسید.
تاریخچه رادیو در ایران
اساس رادیو در ایران، تلگراف‌بی‌سیم بوده که درابتدا از سوی وزارت جنگ (1304/ 1924) فراهم شد. در 1035/ 1926 نخستین فرستنده بی‌سیم رسماً شروع به‌کار کرد و از 1311/ 1932 دیگرمؤسسات مربوطه به پیکره آن اضافه گشت و درآخر منجر به تأسیس رادیو شد.
مهر 1313 هیأت وزیران تصویب‌نامه‌ای صادر کرد که بر اساس آن، ورود دستگاه‌های گیرنده (رادیو) را برای اخذ اصوات نغمات رادیو مجاز اعلام نمود. از آن پس مقرراتی وضع شد که نصب آنتن و استفاده از رادیو را مجاز به کسب اجازه از وزارت پست و تلگراف می‌دانست.
برطبق اسناد موجود، اولین‌گیرنده‌های رادیویی در حدود 1314 از شرکت‌های مربوطه در اتریش، آلمان، سوئیس، انگلیس و حتی افغانستان خریداری شد.
در 1316 مقدمات ایجاد رادیو به یاری وزات پست و تلگراف و تلفن فراهم شد. دولت می‎خواست هرچه زودتر رادیو را افتتاح کند، اما رضاشاه با این اقدام مخالف بود و اجازه این کار را به دولت نمی‌داد. می‌گفتند رضاشاه حتی نسبت به دارندگان گیرنده رادیو حساس بود و به شهربانی دستور داده بود که خانه چنین اشخاصی را زیر نظر داشته باشد. مخالفت رضاشاه ادامه داشت تا زمانی که وی در 1316 به ترکیه سفر کرد. گفته‌اند در این سفر آن‌چنان تحت تأثیر رادیو قرار گرفت که به تأسیس رادیو در ایران رضایت داد. پس از آن، وزارت پست و تلگراف و تلفن، طرح دستگاه پخش صدا و دستگاه‌های مخرب برنامه رادیوهای همسایه را در ایران برای تأسیس رادیو و تلویزیون ارائه داد. این طرح دو هدف اصلی داشت؛ یکی، جلوگیری از شنیده‌شدن برنامه‌های مخالف مصالح کشور، که ممکن بود از طرف دولت‌های همسایه به‌عمل آید؛ و دیگری، انتشار برنامه‌های دولتی و ملی، که جانشین سخنرانی و موسیقی دولت‌های همسایه شود. البته رضاشاه مُصر بود رادیو تا شهریور 1317 شروع به فعالیت عادی خود کند؛ اما بررسی‌ها نشان داد، به‌دلیل مشکلات بی‌شمار فنی، چنین کاری میسر نیست.
اما لازم بود که دولت وقت، ضمن آمادگی فنی برای تأسیس رادیو، به‌لحاظ محتوایی هم آماده می‌شد. درنتیجه، به‌ دستور رضاشاه، سازمان پرورش افکار، با هدف پرورش و راهنمایی افکار عمومی، در 1317 تأسیس شد. این سازمان از شش کمیسیون تشکیل می‌شد که ریاست هریک از آنها برعهده یکی از وزرا بود. وظایف کمیسیون رادیو در ماده 11 اساسنامه سازمان پرورش افکار بدین شرح مشخص شد:
ــ تنظیم برنامه جامعی برای پخش عمومی اخبار، نطق‌ها، موسیقی و ... از رادیو؛
ــ آماده‌سازی شش‌ ماه مطلب برای رادیو قبل از افتتاح آن؛
ــ نصب بلندگو در مکان‌های عمومی مراکز استان‌های کشور.
در 18 اسفند 1318 مقرر شد یک فرستنده دوکیلوواتی (روی موج 2/335 متر) برای تهران و حومه و یک فرستنده امواج کوتاه (14 یا 20 کیلوواتی، روی امواج 25 یا 30 یا 48 متر) برای تمام کشور و برخی کشورهای بیگانه، برای پخش برنامه‌های رادیو تهران، مورد استفاده قرار گیرد.
پخش برنامه هرروز به مدت هشت‌ساعت‌ونیم، پیش‌بینی شده بود که در دو نوبت ــ 11:30 تا 14:00 و 17:00 تا 22:00 ــ پخش می‌شد. برنامه‌ها شامل موسیقی ایرانی و غیرایرانی، گفتار و اخبار به زبان فارسی، روسی، فرانسوی، آلمانی و انگلیسی بود (بدیهی است، پخش اخبار به زبان بیگانه ــ صرف‌نظر از برد امواج رادیویی در کشورهای بیگانه ــ برای مردم ایران، که حتی سواد خواندن و نوشتن فارسی هم نداشتند، به شرایط ناشی از جنگ جهانی اول مربوط می‌شد).
سرانجام در ساعت 19:00 روز چهارشنبه، 4 اردیبهشت 1319، مصادف با روز تاج‌گذاری رضاشاه پهلوی، رادیوتهران با فشار یک دکمه به‌دست ولیعهد وقت ــ محمدرضا پهلوی ــ افتتاح شد.
در بدو تأسیس، برای اجرای برنامه‌های رادیو، تنها یک اتاق مورد استفاده قرار می‌گرفت که همه عوامل باید از همان استفاده می‎کردند. این وضعیت تا 1327 ادامه داشت.
در زمان افتتاح رادیو، بلندگویی در میدان سپه و سه میدان دیگر تهران نصب شده بود که برنامه‌های آن را پخش می‌کردند. در آن زمان، هنوز در قهوه‌خانه‌ها و مجامع عمومی، دستگاه رادیو وجود نداشت. از این رو، نفرات زیادی پای بلندگوهای شهر جمع می‌شدند و همین که نغمه‌ای یا خبری، که مبتنی بر عقاید و احساسات آنان بود، پخش می‌شد، صدای کف‌زدن و تشویق از همه‎سو، برمی‌خاست.
درآغاز، برنامه‌های رادیو از یک استودیو، که در جاده قدیم شمیران بود، پخش می‌شد. با شعله‎ورشدن آتش جنگ جهانی دوم، پیشرفت‌های رادیویی نیز در ایران مانند بسیاری از فعالیت‌های دیگر در کشور متوقف شد و چندسالی به همان وضعیت باقی ماند.
در 1327/ 1948 یک استودیو کوچک در میدان ارگ ساخته شد که در برخی از اوقات، این استودیو به منظور پخش اخبار، مورد استفاده قرار می‌گرفت. در این مدت و تا 1340 رادیو یکی از قسمت‌های اداره کل انتشارات و تبلیغات بود و در سال‌های بعدی به نام اداره کل انتشارات و رادیو شناخته می‌شد.
بی‌ثباتی وضعیت سیاسی کشور طی سال‌های 1319 تا 1335 به حدی بود که اداره کل، در طول شانزده سال، چندین مدیرکل عوض کرد. میانگین تصدی هرمدیر کل حدود شش ماه بود.
هریک از فعالیت‌های رادیو در بدو افتتاح زیر نظر بعضی از وزارتخانه‌ها صورت می‌گرفت؛ فرستنده‌های رادیو زیر نظر وزارت پست و تلگراف و تلفن بود و تهیه اخبار برعهده خبرگزاری پارس، گفتار رادیو زیر نظر اداره نگارش وزارت کشور قرار داشت و موسیقی آن نیز به کمک اداره کل موسیقی کشور تهیه می‌شد.
اهداف و وظایف اداره کل انتشارات و تبلیغات عبارت بود از:
ــ تعیین سیاست و خط مشی رادیو؛
ــ توسعه فرهنگ عمومی و آشناکردن مردم به اصول زندگی نوین (با هدف اشاعه فرهنگ غرب)؛
ــ توجه به وحدت ملی، مبانی ملیت و حفظ استقلال (با هدف تحکیم پایه‌های سلطنت)؛
ــ شرح تحولات کشور (با هدف استقرار نظام جدید)؛
ــ رعایت کامل سیاست دولت در انتشار اخبار (با هدف سانسور)؛
ــ تأسیس مدرسه برای تربیت خطیب، قصه‌گو، شاهنامه‌خوان؛
ــ نصب رادیو و بلندگوی عمومی در مرکز شهر (با هدف عمومی‌کردن رسانه رادیو)؛
ــ تأسیس مدرسه هنرپیشگی.
برطبق تصویب‌نامه هیأت دولت، در بهمن 1320، اداره کل تبلیغات، ضمیمه وزارت فرهنگ شد. در همان زمان، بخش مذهبی به رادیو افزوده شد. مقرر شد شب جمعه هرهفته به مدت نیم‌ساعت صحبت شود. چنین برنامه‌ای مورد توجه ایرانیان مسلمان و مسیحیان مقیم ایران و کشورهای همسایه قرار گرفت.
در 1322، علاوه بر گفتار مذهبی، در بخش صبحگاهی برنامه‌های رادیو، برای اولین بار قرائت اذان، قرآن کریم، برنامه ورزش باستانی نیز به‌راه افتاد و چندی بعد هم پخش اذان ظهر در بین برنامه‌های رادیو، گنجانده شد.
در اسفند 1319 بخش اقتصادی وزارت دارایی به تأسیس اداره صندوق تعاون رادیو اقدام کرد. این اداره توانست رادیوی ارزان‌قیمت را از کارخانجات خارجی یا نمایندگان آنها خریداری کند و با شرایط اقساطی بین کارکنان دولت و کارکنان شهرداری به فروش برساند. بهای هررادیو بین 2000 تا 3000 ریال بود. برخی از مارک‌های مربوط به آن سال‌ها سانتروم، لوکسور، تلفنکن و المپیا ساخت آلمان و پایار ساخت سوئیس بود.
با وجود تلاش دولت برای بردن رادیو به منازل مردم، در سال‌های اولیه افتتاح، بیشتر افراد جامعه، برای گوش‌دادن به رادیو، به کافه‌ها و قهوه‌خانه‌های شهر و روستای خود می‌رفتند. این مکان‌ها، اجازه دریافت اخبار بیگانه را از رادیوی خود نداشتند و در صورت تخلف، علاوه بر این‌که صاحبان‌شان به دادگاه معرفی می‌شدند، رادیوی مذکور لاک و مُهر شده و پروانه استفاده از آن لغو و فرد خاطی هم از ادامه شغل خود، محروم می‌شد.
در این گیرودار رادیو از معضلات داخلی عدیده‎ای رنج می‌برد که یکی از مهم‌ترین آنها عوارض ناشی از جنگ جهانی دوم بود. این جنگ، علاوه بر به‌وجودآوردن مشکلات اقتصادی، موجب کمبود شدید بودجه، امکانات و تجهیزات رادیو شده بود. بنابراین، دولت ایران مجبور شد قسمتی از برنامه‎های رادیو را به متفقین اختصاص دهد، تا جایی که سه سال پس از جنگ هم، هنوز بهترین ساعات پخش برنامه‎های رادیو به انجمن‎های فرهنگی خارجی اختصاص داشت. این امر موجب اعتراض روزنامه‌ها و مردم شد و همگان خواستار حذف این برنامه‌ها شدند. سرانجام آخرین برنامه این انجمن‌ها در 10 اسفند 1326 از رادیو حذف شد.
از 1320 تا 1323 سال‌های بی‌ثباتی صحنه سیاسی و به تبع آن صحنه فرهنگی کشور بود.
از دهه 30 مسؤولان رادیو و برنامه‌سازان آن بیش‌از‌پیش به فاکتور جذابیت برنامه‌های رادیویی توجه کردند. در این دهه حضور موسیقی در برنامه‌های رادیو افزایش یافت و مدت هرگفتار به بیش از پانزده دقیقه نمی‌رسید؛ در همین دهه سعی می‌شد موضوع برنامه‌ها، برحسب نیاز و علاقه شنوندگان، تعیین شود.
در 1330 دو استودیوی دیگر کنار استودیوی کوچک میدان ارگ ساخته شد و رادیو توانست 18 ساعت برنامه از یک فرستنده و 10 ساعت از فرستنده دیگر پخش کند. البته در روند برنامه‌سازی، تحول خاصی پیش نیامد.
پس از 1322، که ظاهراً ثبات و آرامش سیاسی در کشور به‌وجود آمده بود، رادیو ایران، فعالیت خود را بیشتر کرد؛ چنان‌که در 1334/ 1955 با نصب و افتتاح فرستنده صدکیلوواتی موج کوتاه، فعالیت تازه‌ای آغاز شد.
تا 1322 برنامه‎های رادیو تهران به‌طور زنده اجرا می‌شد، ولی از این سال به بعد رادیو تهران مانند اغلب رادیوهای جهان، برنامه را روی نوار صدا ضبط و پس از کنترل دقیق، آن را پخش می‌کرد.
و اما این سال، سال پرتلاطمی برای کشور و به تبع آن برای رادیو در ایران بود: روز 28 مرداد 1332 رادیو تهران از جانب نظامیان اشغال شد.
یکی از معضلات همیشگی رادیو ــ از بدو افتتاح تا 1335 ــ کمبود شدید بودجه بود، به حدی که گاهی اوقات در اتاق رئیس اداره کل انتشارات و تبلیغات، یک رادیو برای گوش‌کردن به برنامه‌ها وجود نداشت. حتی کارکنان رادیو تا سال‎ها از نداشتن امنیت شغلی رنج می‎بردند.
در 1333 رادیو ایران هم مانند رادیو در کشورهای پیشرفته، برای جذب درآمد، پخش آگهی تجاری را در رادیو معمول کرد. نمایندگان شرکت‌های آن زمان، مثل کلگیت و پالمولیو؛ اولین‌ شرکت‌هایی بودند که با رئیس اداره کل تبلیغات و انتشارات در این‌باره تماس گرفتند. این فعالیت باعث شد قانون پخش آگهی تجاری از رادیو تدوین شود تا رادیو بتواند از بخشی از درآمد حاصل از آگهی‌های تجارتی خود منتفع شود. این قانون در ماه‎های پایانی 1333 به تصویب رسید و به مورد اجرا درآمد. تا قبل از آن، درآمد حاصل از پخش آگهی به خزانه‎داری کل کشور واریز می‌شد.
از دهه 30 تعامل رادیو با مخاطبان خود بیش‌ازپیش افزایش یافت. این رسانه، برای تحقق ارتباط بیشتر با مخاطبان خود، از امکانات رسانه‎های چاپی هم استفاده کرد. پرواضح است که رسانه‌های چاپی، می‌توانستند فقط ارتباط رادیو را با مخاطبان باسواد خود برقرار کنند. شاهد این مدعا اطلاعیه‎ای ‎است که در 12 فروردین 1330 با تیتر پرسش‌نامه‌های رادیوتهران در روزنامه اطلاعات به چاپ رسید. در این اطلاعیه آمده بود: رادیوتهران برای اطلاع از نظر شنوندگان درباره برنامه‎های مختلف آن، پرسش‌نامه‌هایی را تهیه کرده و از امروز در سراسر کشور توزیع می‎کند. در این پرسش‌نامه‌ها، برنامه‌های گوناگون رادیو قید شده و در مقابل آن یک ستون، مخالف سه ستون موافق، که به درجات عالی، خوب و متوسط تقسیم شده بود، قرار داده شده بود تا شنوندگان، نظر خود را با گذاشتن در ستون مورد نظر خود اظهار کنند. علاوه‌برآن، چندسؤال فنی هم از شنوندگان شده بود تا با توجه به پاسخ‌ها، نقص در فرستنده‎های رادیو برطرف شود. به‌دنبال این اقدام، نخستین پژوهش‌های مخاطب‌شناسی، با استفاده از علم آمار، در رادیو صورت گرفت.
در 1334 برنامه‎ریزی‌های دقیق‌تری برای تقویت بیشتر اداره کل انتشارات و تبلیغات در دستور کار قرار گرفت. تمرکز این جلسات بیشتر بر نقش، اهمیت و قدرت رادیو بر هدایت افکار عمومی بود.
در 1336 استودیو رادیوتهران به وسعت زیربنای 900 متر مربع با 20 اتاق استودیو برای اجرا و ضبط برنامه‌های مختلف، در میدان ارگ تهران افتتاح شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
ناگفته نماند به‌دلیل ماهیت اقتدارگرای رسانه رادیو در دوران قبل از انقلاب اسلامی، تغییرات ساختاری، که در آن ایجاد شد، علاوه بر این‌که نتیجه تجربه حرفه‌ای رسانه‌ای بود، در لایه‌های پنهان آن، به ضرورت‌های سیاسی بعد از کودتای 28 مرداد مربوط می‌شد.
در زمان دولت دکترمصدق، رادیو، یکی از سیاسی‌ترین دوران خود را طی کرد. اغلب برنامه‌های آن را، حوزه‌های سیاسی تشکیل می‌دادند. در همان سال‌ها بود که افراد حزب توده، به عنوان کارمند و مدیر در رادیو نفوذ کردند. به همین دلیل، بعد از کودتای 28 مرداد 1332 رادیو می‌بایست غیرسیاسی می‌شد و اساساً دستورالعمل حکومتی، بر غیرسیاسی‌کردن مردم ایران مبتنی بود و برای تحقق این هدف، چه رسانه‌ای فراگیرتر، مؤثرتر و بهتر از رادیو وجود داشت؟
از 1335 تا نزدیک به ده سال بعد رادیو در قالب طنز بی‌گزند نسبت به دولت، به سدی در مقابل مطبوعات تبدیل شده بود که در اثر شرایط اختناق ناشی از فضای کودتا و سانسور شدید، مجبور بودند انتقادات خود را به دولت در قالب طنز بیان کنند. بدیهی است، با توجه به کثرت جمعیت بی‌سواد کشور، رادیو توانست از این‎گونه مطبوعات پیشی بگیرد و دولت را به غیرسیاسی‌ترکردن جامعه ایران، نزدیک کند.
از 1337 تا 1342، دفاتر و ادارات زیادی در تشکیلات جدید تأسیس شد؛ از آن جمله، دفتر فنی (1337)، دایره بازرسی (1340)، دایره نظارت بر اجرای برنامه‌ها (1341)، اداره طرح‌ها (1340)، اداره آمارها و بررسی‌ها (1340)، اداره سنجش و بررسی مسائل روانی (1340)، روابط عمومی و ناظر برنامه‌ها (1340)، نظارت بر اجرای طرح‌ها (1342)، اداره استودیو (1337)، اداره اطلاعات (1337)، دایره سنجش (1340)، دایره انتشارات (1337)، تبلیغات خارجی (1337)، ... .
از 1337، مسؤولان رادیو تصمیم گرفتند مدیران فرستنده‌های این رسانه را در کشور سالی یک بار گرد هم جمع کنند تا مسائل و خواسته مردم هراستان با نمایندگان آنها مطرح شود. ازاین‌رو، نخستین کنگره رادیویی کشور، در شهریور 1337 تشکیل شد.
لازم به ذکر است که رادیو از 1337 دو موج داشت؛ موج اول، رادیو ایران و موج دوم، رادیوتهران.
از 5 اردیبهشت 1340، رادیوتهران هرروز چهار ساعت برنامه مخصوص روشنفکران روی طول موج 335 پخش می‌کرد. برخی از این برنامه‌ها عبارت بود از: پخش موسیقی وزین (موسیقی کلاسیک خارجی و موسیقی سنتی ایران)، تفسیر موسیقی، نمایش‎نامه کلاسیک، موسیقی اُپرا، برنامه‌هایی درباره تاریخ، هنر، ادبیات، اقتصاد، جامعه‌شناسی، مباحث پزشکی، معرفی کتاب و فرهنگ عامه.
در سالنامه آماری 1341/ 1962 سازمان ملل در بیستمین سال تأسیس رادیو در ایران، شمار گیرنده را در کشور 5/2 میلیون دستگاه ذکر کرد که این رقم معادل 70 گیرنده برای هرهزار نفر بود، درحالی‌که در همان زمان، شمار روزنامه‌ها برای هرهزار نفر، در حدود 15 نسخه بوده است. بنابراین، می‎توان گفت تقریباً از هردو خانواده در ایران، یک خانواده رادیو داشته است که اغلب آنها خانواده‌های شهری بوده‌اند.
در 25 آبان 1342، تهیه رادیو ترانزیستوری ارزان‎قیمت در دستور کار قرار گرفت و تصمیم گرفته شد که از طریق بانک اعتبارات کشاورزی و عمران روستایی، با اقساط بلندمدت به روستاییان و کشاورزان واگذار شود تا آنان بتوانند از برنامه‌های رادیو، که ویژه روستاییان تهیه و پخش می‌شد، استفاده کنند.
در نیمه 1343، 80 درصد از خانواده‌های تهرانی صاحب یک دستگاه رادیو و 22 درصد صاحب یک دستگاه تلویزیون بودند. 9 درصد از خانواده‌ها بیش از یک رادیو داشتند. ولی هیچ‌یک از خانواده‌ها بیش از یک تلویزیون نداشت. بر اساس همین آمار، 20 درصد از خانواده‌ها، هم رادیو و هم تلویزیون در منزل داشتند.
ارتباط با کشورهای خارجی نیاز به گسترش روابط بیشتری داشت، ازاین‌رو، در 1344، با توجه به گسترش برنامه‌های برون‌مرزی، قانون استخدام اتباع خارجی در رادیو، به تصویب مجلس سنا و مجلس شورای ملی رسید.
دهه 50 اوج نفوذ مظاهر تفکر غربی بر ایران بود. یکی از این برنامه‌ها، تأسیس رادیودریا در تیر 1351 بود. اغلب برنامه‌های رادیودریا شامل پخش موسیقی، به‌ویژه موسیقی رقص و آهنگ‌های غربی، بود که در فواصل آن، اخبار محلی مربوط به آب و هوا و مهم‌ترین تیترهای اخبار ایران و جهان، پخش می‌شد.
در 1351 توسعه فعالیت‌ها، برنامه‌ها و کثرت برنامه‌سازان رادیو، موجب شد مسؤولین وقت، برگزاری اولین جشنواره‌های برنامه‌ای رادیو را در دستور کار قرار دهند.
در 1353 رادیو در سی‌وچهارمین سالگرد خود شعارها و هدف‌های اساسی را به شرح زیر اعلام کرد:
ــ رادیو بهترین وسیله ارتباط؛
ــ رادیو در خدمت هدف‌های ملی؛
ــ رادیو در خدمت جامعه؛
ــ رادیو در خدمت فرهنگ؛
ــ رادیو در خدمت آگاهی؛
ــ رادیو در خدمت بیان هنری؛
ــ رادیو در خدمت آموزش؛
ــ رادیو در خدمت تفاهم جهانی؛
ــ رادیو در خدمت مردم؛
ــ رادیو در خدمت فردا.
این شعارها بیانگر پختگی و نضج این رسانه در تئوری و عمل بود که در سایه سی‌وچهار سال تجربه مستمر در عرصه رسانه‌های تبلیغاتی، به‎دست آمده بود.
پس از ادغام رادیو ــ تلویزیون در 1350، رادیو در ایران وارد مرحله جدیدی از حیات خود شد؛ چون با گسترش استفاده مردم از رسانه تلویزیون، رادیو با رقیبی جوان، جذاب و قدر روبه‌رو شده بود.
در برهه‌ای نظریه‌پردازان رادیو معتقد بودند که این رسانه، بر یک نوع ارتباط کلامی متکی است. این رسانه، طی حیات خود در ایران، رفته‎رفته صاحب یک فرهنگ خاص شده بود و یک سلسله سنت را مورد توجه داشت. علاوه‌برآن، روی حفظ این فرهنگ و سنن پافشاری می‌کرد. به‌نظر می‌رسید پافشاری روی این سنن ارتباطی کوششی است که برای ایجاد تماس بیشتر بین فرستنده پیام و گیرنده آن می‌شود. این عامل، موجب جدایی آن دو شده و در نتیجه به هدفی که از ارسال پیام در نظر است، خلل وارد خواهد آمد. یکی از این سنن و فرهنگ خاص رادیویی، قالب‎های خاص اجرایی بود. در آن زمان برخی از نظریه‌پردازان باور داشتند صدایی را که مردم از رادیو می‌شنوند، صدای عادی و متعلق به مردم نیست. لحن خاص، طرز بیان و حتی کلمات ویژه، مورد انتظار مردم نبود. معمولاً کلمات و صداها مغایر با صدایی بود که شنونده رادیو از دوست، خواهر یا برادر خود می‌شنید، در نتیجه، کم‌کم‌ به جای صداهای خاص گویندگان رادیو، که از فرط زیبایی و رسایی و جذابیت به صدای مخملی معروف شده بود، جای خود را به صداهایی معمولی داد. تفکر حاکم بر چنین روندی این بود که وقتی اندیشه‎ای باشد، هرحرف و هرصدا قابل شنیدن است.
از 1353 ابزار کلمات در رادیو تغییر کرد. بسیاری از کلماتی که هیچ‌وقت راهی به رادیو نداشتند، از آن سال مورد استفاده قرار گرفتند.
در این تفکر، گوینده دیگر از اشتباه نمی‎هراسید؛ چون در هرربطه‌ای تپق‌زدن، سرفه‌کردن، اشتباه، فراموشی و از دست دادن مطلب مورد گفت‌وگو پیش خواهد آمد، پس چرا در رادیو هم این روال طبیعی حفظ نشود؟! البته این نظریه به این معنا نبود که می‎توان میکروفون را در اختیار افراد عادی و غیرحرفه‌ای و کم‌دانش قرار داد.
تولیدات رادیویی در 1355 تنها در تهران، به 58 ساعت رسید: 24 ساعت از شبکه رادیویی کشور، 20 ساعت از برنامه دوم، سه ساعت مخصوص روستاییان روی فرستنده 2 هزارکیلوواتی، پنج ساعت برنامه به زبان‌هان پشتو، روسی، ترکی، عربی، آلمانی، فرانسه و انگلیسی و 6 ساعت برنامه صدای آشنا، که از نیمه شب تا 6 بامداد روی موج کوتاه برای ایرانیان مقیم خارج از کشور پخش می‌شد. رادیو طی دهه‌هایی که از عمر آن در ایران می‌گذشت، رسانه‌ای بود که به طور مطلق در خدمت قدرت حاکم قرار داشت و فلسفه حضورش در میان مردم، به‌ویژه در شهرهای مرزی در چهار گوشه شمالی، جنوب، شرق و غربی ایران، فقط به دلیل کمک به استحکام پایه‌های قدرت حاکم بود.
به‌طورکلی، تا 1355، 55 شهر و استان کشور فرستنده رادیویی داشتند.
رادیو طی سال‎های 1356 و 1357، حسب روال قبل، به فعالیت خود ادامه داد. رادیو در این مدت بیش از پیش سیاسی شده بود. در این سال‌ها تعداد نوار سخنرانی شخصیت‌های مختلف کشوری و لشکری در آرشیو، بیش از هردوره دیگری بود. واحد رپرتاژ رادیو به ضبط بسیاری از تظاهرات مردمی پرداخته و گزارش‌هایی که در آن زمان هرگز پخش نمی‌شد، از این تریبون، در دسترس مردم قرار گرفت. پخش اخبار در آن سال‌ها به طور زنده و مستقیم صورت می‌گرفت.
رادیو در 27 بهمن 1357 به دست نیروهای مردمی فتح شد و وارد عرصه جدیدی از حیات رسانه‌ای خود شد.
پس از انقلاب، سازمان رادیوتلویزیون ملی ایران، به صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، تغییر نام داد. رئیس این سازمان هرپنج سال یک بار از سوی رهبر انتخاب می‌شود.
این رسانه در دوره جدید محورهای زیر را به‌عنوان هدف‌های اصلی دنبال می‎کند:
ــ تعمیق تفکرات دینی در قالب برنامه‌های رادیویی با لحاظ ظرافت‌های هنری و عرضه آنها به مخاطبان رسانه.
ــ احیا و ترویج ارزش‌های انقلاب.
ــ الگوسازی (رادیو در زمینه مسائل تربیتی، نگاه جدی به شیوه علما، عرفا و بزرگان دین داشته و موظف است در برنامه‌های مختلف خود به ارائه الگو برای فرد، خانواده و جامعه بپردازد.
ــ مقابله با تهاجم فرهنگی بیگانگان (در این خصوص خط مشی رسانه را امام خمینی بیان داشته‌اند که: شما باید تبلیغ فرهنگ اسلامی، به دروغ‌پراکنی‌ها و صداهای خارجی، پاسخ دهید).
ــ اهداف آموزشی (در این خصوص، صدا و سیما باید دانشگاهی همگانی باشد که راه و روش زندگی و تازه‌های جهان علم، سیاست و اندیشه‌های نوین و راهگشا را به زبان‌های رسا و باب فهم تمامی قشرها، به مردم بیاموزد.
ــ اهداف اطلاع‌رسانی به مفهوم استفاده کامل از علوم زمان؛
ــ اهداف تفریحی ــ سرگرمی.
رادیو تا 1376 با شبکه سراسری و رادیو 2 به کار خود ادامه داد، اما ضرورت‌های فرهنگی جامعه انقلابی، تأسیس شبکه‌های جدیدی را ایجاب می‌کرد.
گویا اقبال رادیو در ایران چنین است که شروع‌ها را باید با جنگ سپری کند؛ سال‌های اولیه افتتاح رادیو در ایران مصادف با جنگ جهانی دوم بود و سال‌های آغاز فعالیت رادیو بعد از انقلاب نیز با جنگ ایران و عراق متقارن شد. جنگی که بعد از جنگ جهانی دوم، سنگین‌ترین جنگ کلاسیک جهان معاصر بود و چه رسانه‌ای بهتر از رسانه رادیو می‌توانست در دوران سخت و تاریک جنگ به کمک ملت بشتابد؟
رادیو ارتش در 1360 تشکیل شد. پس از رادیوارتش، با توجه به طولانی و گسترده‌شدن جنگ، طی سال‌های 1364 و 1365 رادیوجبهه شکل گرفت.
در 22 بهمن 1362، با پیام آیت‌الله خامنه‌ای، رادیوقرآن با روزی سه ساعت تولید، آغاز به کار کرد.
در 1 شهریور 1372 شبکه تهران با چندساعت برنامه در روز فعالیت خود را آغاز کرد.
در آذر 1372 شبکه پیام با 15 ساعت پخش روزانه آغاز به کار کرد. سپس در 1375 پخش خود را به 24 ساعت رساند.
در 1376 شبکه معارف با 13 ساعت پخش برنامه آغاز به کار کرد.
شبکه سراسری رادیو، تا 1376 به صورت دو کانال رادیویی 1 و 2 فعالیت داشت، اما از آن پس، بنابه ضرورت‌های خاص فرهنگی ــ اجتماعی، رادیو 2 از این شبکه جدا شد و در آغاز 1378 به شبکه فرهنگ، تغییر نام داد.
در 4 اسفند 1375 شبکه جوان، با 13 ساعت پخش برنامه، آغاز به کار کرد.
در 1378 شبکه اختصاصی ورزش تأسیس شد.
در 21 آبان 1381 شبکه سلامت راه‌اندازی شد.
در 29 بهمن 1383 شبکه صدای آشنا، با هدف ساخت برنامه برای ایرانیان خارج از کشور، تأسیس شد.
در 27 اردیبهشت 1385 شبکه گفت‌وگو، با هدف بحث‌های مختلف اندیشه‌ای، آغاز به کار کرد.
در 29 مهر 1386 شبکه رادیویی تجارت، با هدف مباحث روز اقتصادی و بازرگانی، آغاز به کار کرد.
در 8 بهمن 1386 شبکه‌ای تحت محیط وب، با هدف تولید و پخش برنامه‌های متنوع و جذاب در زمینه موضوعات مختلف، راه‌اندازی شد.
در اواخر 1386، شبکه خانواده، با هدف مسائل مربوط به خانواده، آغاز به کار کرد.
نتیجه گیری
بین وسایل ارتباطی، رادیو، به لحاظ ویژگی‌هایی چون سرعت، مداومت و وسعت حوزه انتشار، ارزان‌بودن گیرنده (رادیو)، شرایط متمایزی را احراز کرده است. رادیو در ایران، یکی از قوی‌ترین ابزارهای الکترونیکی محسوب می‌شود که بیشترین بُرد را در جوامع شهری و روستایی دارد.
البته رادیو در قیاس با تلویزیون، به علت نبود تأثیر بصری و تصویری، از نظر کیفی دچار کاستی است، اما به این دلیل که صرفاً از طریق صوت بر انسان وارد می‌شود، دیگرفعالیت‌های انسان را هنگام گوش‌دادن تضعیف نمی‌کند، و این، از نقاط قوّت آن است.
امروزه رادیو را می‌توان از جمله رسانه‌هایی دانست که، به‌لحاظ امکانات فیزیکی و اجتماعی ایران، بیشترین پوشش جمعیتی را بین سایر وسایل احراز کرده است.
امواج رادیویی در ایران، بیش از 95 درصد از جمعیت کل کشور را دربر می‌گیرد. این پوشش در شهرها تقریباً به 100 درصد می‌رسد.
باید توجه داشت آنچه ویژگی و اصالت کار رادیو را از دیگروسایل متمایز ساخته، بیش از آن‌که از طرز انتشار پیام‌ آن ناشی شود، به چگونگی دریافت آن وابسته است. ازاین‌رو، به‌لحاظ دربر گرفتن ویژگی‌های منحصربه‌فرد و واقع‌شدن در شرایط خاص جغرافیایی و جمعیتی ایران، از این جهت که قریب 42 درصد جمعیت کل کشور روستانشین بوده و امکان کاربرد وسایلی چون مطبوعات و تلویزیون در این جوامع محدود است، امکانات مناسبی برای قدرت‎نمایی امواج رادیو ایجاد شده. در کنار این عوامل، از ویژگی‌هایی که رادیو را بین سایر وسایل ارتباطی در جامعه ایران منحصر به فرد کرده است، می‌توان دامنه انتشار وسیع، ارزانی، سرعت انتقال، سادگی در استفاده از پیام و قابلیت استفاده در همه‌جا را نام برد. از طرفی، عواملی چون بالابودن بی‌سوادی در ایران، گیرایی پیام‌ رادیویی را، به لحاظ سادگی در مضامین، به نسبت سایر وسایل ارتباطی، بیشتر می‌کند.
البته نقش آموزشی رادیو، به‌عنوان یک وسیله آموزش ملی، که در جهت رشد عمومی جامعه و افزایش منافع ملی قدم برمی‎دارد، زمانی درخور توجه و بررسی است که هدف از کاربرد آن به‌عنوان یک رسانه جمعی، پیشبرد اهداف ملی برای ایجاد رشدی همه‌جانبه باشد. از زاویه دیگر، اگر مخاطبان، رادیو را به‌عنوان یک وسیله آموزشی ملی بپذیرند، آن‌گاه می‌توان مدعی بود که آموزش مهارت‌های اولیه و لازم، در تغییر باورهای گذشته، برای تسهیل شرایط دستیابی به توسعه‎ای همه‌جانبه، مفید و مؤثر است.
از رادیو این انتظار می‌رود که در قالب برنامه‌های خود، مخاطبان را صاحب افکار و عادات و روابط جدیدی کند. بدیهی است، تغییر رفتار، زمانی حاصل خواهد شد که ابتدا تغییر لازم در طرز فکر، باور و به‌طورکلی ضابطه‌های اجتماعی کهنه و غلط پدید آمده باشد. وسیله ارتباطی، که با هدف اقناع مردم برای قبول توسعه برنامه می‌سازد، وظیفه دارد با صداقت و درستی به مردم بفهماند که این تغییر (از این جهت که به پالایش فرهنگی باورهای غلط و منسوخ می‌پردازد)، با ارزش‌ها و باورها و قوانین آنها منافاتی ندارد؛ چون از دیدگاه جامعه‌شناسی توسعه، تغییرات اجتماعی زمانی به انجام خواهد رسید که مخالف با ارزش‌ها، قوانین و مقررات مورد قبول جامعه نباشد.
امروزه رادیو در زندگی اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی مردم ــ خاصه در جوامع روستایی ــ نقش مهمی دارد. ازاین‌رو، می‌توان به‌واسطه نفوذ گسترده‌اش، از آن در تربیت نیرو سود جست. اما چنان که ذکر شد، باید توجه داشت که آموزش مستقیم از رادیو یا حتی دیگروسایل ارتباطی، نمی‎تواند نتایج مستقیم و مورد انتظاری به‌دست دهد؛ چون از شرایط مهم فراگیری مطلوب در برنامه‎های آموزشی، ایجاد یک ارتباط دوسویه، به‌خصوص ارتباط چهره به چهره، است. درواقع، تنها در یک ارتباط مستقیم و چهره‌به‌چهره است که آموزش‎دهنده و آموزش‌گیرنده، بدون وجود عامل واسط (وسیله ارتباطی)، می‎توانند مسائل و مشکلات احتمالی را طرح و حل کنند. بر پایه این اصل مهم، رادیو به‌عنوان یک وسیله ارتباطی، در درجه اول می‌تواند به آموزش غیرمستقیم بپردازد و با ارائه نقش تهییج‌کنندگی، افراد را به فراگیری آموز‌ش‌ و مهارت لازم رهبری کند. ازطرفی، این نکته مهم و اصولی را نباید از نظر دور داشت که استقبال افکار عمومی از برنامه‌های آموزشی، زمانی صورت می‌گیرد که مجموعه عوامل و شرایط دیگر اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، ... برای یک‌سوکردن افراد در جهت هدفی معین، فراهم شده باشد؛ برای مثال، یکی از مسائل فعلی مطرح در جامعه، افزایش بی‌حدوحصر جمعیت است. در این‌باره، رادیو می‎تواند نقش مؤثری در کنترل رشد جمعیت و سیاست تنظیم خانواده ایفا نماید. بی‎شک تهیه و پخش برنامه‎های آموزشی و ترویجی در کنترل جمعیت، بدون حمایت‌های جانبی و عملی و ارائه امکانات لازم برای کنترل جمعیت، به‎ویژه برنامه‌ریزی رسمی و قانونی در این‌باره، بی‎ثمر خواهد بود، از این‌رو، ارائه یک پیام آموزشی در صورتی اثر خواهد داشت که به ترغیب‌ گیرنده پیام به عملی‌کردن آن، بینجامد.
کار آموزشی از طریق رادیو، مستلزمِ بودن شرایط خاصی در مخاطبان است که باید مورد توجه جدی قرار گیرد.
درپایان، لازم به یادآوری است که نقش وسایل ارتباطی در توسعه اجتماعی ــ اقتصادی کشورها، به‌ویژه کشورهای جهان سوم، از حیث ارائه یک نقش آموزشی و ترویجی در ایجاد زمینه لازم برای تغییر مناسبات، مؤثر و قابل مطالعه و توجه است.