خاستگاه دولت و حکومت از نگاه اسمیت

آدام اسمیت (1723-1790)، اقتصاددان و نظریه پرداز معروف اروپاست که به پدر علم اقتصاد نوین معروف می باشد، وی عموماً به لحاظ نظریات اقتصادی خود معروف است، اما دیدگاه و نگرش سیاسی و فلسفی وی نیز در خور اهمیت می باشد که با رویکرد اقتصادی اسمیت در ارتباط می باشد. جهت درک افکار و عقاید سیاسی اسمیت، ناگزیر از آشنایی با حوادث اجتماعی و علمی حیات وی هستیم.

زندگینامه
اسمیت بنیانگذار بزرگ و برجسته مکتب کلاسیک در یکی از شهر‌های بندری و صنعتی اسکاتلند به دنیا آمد. پدرش که از کارمندان گمرک بود، از همان ابتدا دیده از جهان فرو بست، اما مادرش که نود سال زندگی کرد، تا پایان عمر با فرزندش بود. اسمیت در 14 سالگی وارد کالج گلاسکو شد، سپس در آکسفورد به تحصیل علوم سیاسی و اخلاق پرداخت.
اسمیت در دوران تحصیل خود در کالج گلاسکو، تحت تاثیر عقاید فرانسیس هاچسن قرار گرفت، هاچسن فردی بود که نگرشی طبیعت ‌مدارانه نسبت به اصول اخلاقی و قوانین انسانی داشت و خواهان آزادی مذهبی و سیاسی و مبارزه با تعصبات رایج در این زمینه بود. بعد از مدتی، به ادیمبرگ رفت و در آنجا سخنرانی‌ هایی در زمینه معانی بیان و ادبیات بیان کرد، در سال 1751 به عنوان استاد در دانشگاه گلاسکو انتخاب شد.
معروف ترین نوشته اسمیت در دوره گلاسکو، «تئوری احساسات اخلاقی» بود که در سال 1759 انتشار داد، اما بعد از آن، کمتر وارد مباحث و سخنرانی ‌های اخلاق شد و بیشتر به مسائل حقوقی و اقتصادی پرداخت. دوازده سال بعد کتاب «پژوهش در ماهیت و علت‌های ثروت ملل» را منتشر کرد. این کتاب معروفیت زیادی را برای وی به همراه داشت، کتاب ثروت ملل در طول حیات اسمیت، پنج بار تجدید طبع شد. اسمیت به مدت دو سال، معلم خصوصی پسر وزیر دارایی انگلستان بود و در این مدت با رهبران مکتب فیزیوکراتها آشنا شد و برخی از عقاید آنها را تحلیل نمود.

افکار و عقاید
با اینکه اسمیت بعدها به عنوان پدر مکتب اقتصاد سیاسی کلاسیک معروف شد، اما افرادی چون مالتوس، ریکاردو، جان استوارت میل و مارکس را در خود گرفت، اما در اصل فیلسوفی اخلاقی بود. دیدگاه و عقاید او در زمینه اخلاق و حقوق باعث تفهیم نگرش سیاسی و اقتصادی او می گردد، از این لحاظ نمی توان وی را فقط اقتصاددان دانست، در اندیشه او جنبه سیاسی مهمی وجود دارد و مفاهمی اقتصادی با سیاست و فلسفه در هم آمیخته است.
دیدگاه سیاسی اسمیت را نمی توان با اندیشه های سیاسی فیلسوفانی چون ماکیاولی و هابز مقایسه نمود، شایسته است که او را با متفکرانی چون آگوستین، آکویناس و کالوین در ترازوی قیاس قرار دهیم، زیرا او با درآمیختن اقتصاد و سیاست، اخلاق را هم در عقاید و اندیشه خود جا داد.

رویکرد و اندیشه سیاسی
دولت و مسئله عدالت:
اسمیت در اندیشه سیاسی و اجتماعی خود از عقاید دیوید هیوم تاثیر زیادی پذیرفته بود، او نیز همانند هیوم، رهیافتی نیوتونی و طبیعت‌ گرا به اخلاق و سیاست داشت و نظریه قرارداد اجتماعی را به عنوان خاستگاه جامعه سیاسی رد نمود. از نگاه او، مردم از روی عادت، قدرت سیاسی موجود در جامعه را قبول می کنند، با این رویکرد، اطاعت سیاسی با شرایط اجتماعی ارتباط دارد و پدیده‌ های اجتماعی در روند عادی مسائل سیاسی نقش دارند.اسمیت معمولاً سه مبحث را مورد نظر داشت، عدالت، خاستگاه دولت و پایه اطاعت، مراحل رشد جامعه. از دید او، اجرای عدالت که به معنای خودداری از آسب زدن به حقوق مردم است، نخستین وظیفه دولت محسوب می شود، این حقوق شامل مالکیت، اعتبار و حیثیت مردم می باشد. اسمیت عدالت توزیعی را رد کرده و طرفدار عدالتی نیست که دارایی و چیزی از فردی گرفته و بین مردم تقسیم شود، بلکه عدالت محفوظ داشتن حقوق و دارایی مردم است.

خاستگاه دولت و حکومت:
اسمیت خاستگاه قراردادی دولت را قبول نداشت و با نظریات و اندیشه ‌های هابز، لاک و روسو مخالفت ورزید. او عادت کردن مردم به اطاعت را منشا حکومت معرفی می کند، مردم از روی عادت، اقتدار نظام سیاسی را می پذیرند. اطاعت در برابر قدرت، امری است که در تمامی اجتماعات وجود داشته است. اطاعت به سبب حس سودجویی انسان‌ها پایدار می ماند، اطاعت از قدرت موجود برای برقراری آرامش و نظم و امنیت در جامعه ضرورت دارد.از دید وی، پایداری عادت و قدرت دولت به مراحل رشد اجتماع وابستگی دارد، شرایط جامعه نیز با شیوه معیشت و پیشرفت اقتصادی مردم مشخص می گردد. اسمیت برای جامعه، چهار مرحله رشد قائل است که هر کدام روش خاصی از زندگی را بیان می سازد: جامعه در مرحله شکار، جامعه در مرحله شبانی، جامعه در مرحله کشاورزی، جامعه در مرحله بازرگانی. در هر کدام از این مراحل مردم، درک و آگاهی خاصی نسبت به مسائل سیاسی دارند که این درک سیاسی با رشد اقتصادی و شیوه تامین نیازهای زندگی در پیوند است.در مرحله اول، افراد جامعه از مسائلی چون مالکیت، حقوق، حکومت و عدالت شناخت و آگاهی ندارند، در مرحله دوم، که مالکیت بر حیوانات اهلی ایجاد گشت، تصویری ابتدایی از مالکیت، عدالت و حکومت در اذهان عمومی پیدا شد. در مرحله بعدی، این شناخت در جامعه کشاورزی گسترش یافت، اما در آخرین مرحله که به عنوان جامعه بازرگانی یا جامعه مدنی معروف گشت، معرفتی کامل و جامع نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی پدید آمد. اسمیت بر اساس موضوع‌های عدالت، اطاعت و مراحل رشد جامعه تلاش نمود تا فلسفه اجتماعی خود را تحلیل و بیان سازد.

وظایف دولت:
اسمیت به طور کلی سه وظیفه برای دولت بیان می کند: حفظ کشور از حملات خارجی، تاسیس و اداره سازمان‌های قضائی و اداره آن قسمت از امور عمومی و آن دسته از کارهای خصوصی که کارفرمایان خصوصی قادر به اداره آنها به نحو سودبخشی نیستند. او کارهای عمومی را که دولت می تواند عهده‌دار آن باشد، به اموری تقسیم می کند که باعث توسعه بازرگانی و فرهنگ در جامعه گردد، نظیر احداث پل، کانال و ساختن راه، بندر، ادارات پست، ضرب سکه، تاسیس مدرسه و کلیسا.

منابع:
تاریخ فلسفه سیاسی غرب، عبدالرحمن عالم، عصر جدید و سده میانه، تهران: وزارت امور خارجه، 1377.
تاریخ عقاید اقتصادی، از آغاز تا سوسیالیسم، ترجمه و تالیف دکتر حسین وحیدی، تهران: انتشارات کتابخانه سنائی، 1346.
تاریخ عقاید اقتصادی، لویی بدن، ترجمه دکتر هوشنگ نهاوندی، تهران: نشر مروارید و خانه کتاب، 1340.