بودجه دولت معمولاً از سه بخش تشكيل مي‌شود:
1-بودجه عمومي 2- بودجه شركت‌هاي دولتي و بانك‌ها 3- بودجه موسسات انتفاعي دولت.
بودجه عمومي دولت شامل دو بخش است:
1-پيش‌بيني دريافت‌ها و ساير منابع تامين اعتبار كه بطور مستقيم يا غيرمستقيم در يك سال مالي قانون بودجه به وسيله دستگاه‌هاي اجرايي از حساب خزانه‌داري كل اخذ گردد.
2-پيش‌بيني پرداخت‌ها و هزينه‌هايي است كه مي‌تواند از محل درآمدهاي عمومي يا اختصاصي براي اعتبارات جاري يا عمراني دستگاه‌ها انجام شود.
در بخش پيش‌بيني دريافت‌ها و تامين منابع و اعتبار، بيشتر درآمدهاي عمومي واختصاصي مطرح است. و در بخش پيش‌بيني پرداخت‌ها، بيشتر هزينه‌هايي كه دستگاه‌ها در سال مالي مربوطه در قالب اعتبارات عمراني، جاري يا هزينه‌اي در محل درآمدهاي خصوصي مطرح است.
«درآمدهاي عمومي» به درآمدهايي اطلاق مي‌شود كه بيشتر از كانال وزارت‌خانه‌ها، سازمان‌هاي دولتي و دستگاه‌هاي اجرايي ، در قالب ماليات، فروش نفت و گاز، سود سهام عايد مي‌شود. «درآمد اختصاصي» درآمدهايي هستند كه به موجب قانون از دستگاه‌هاي اجرايي وصول و به حساب خزانه كل واريز و صرفاً جهت آن دستگاه هزينه مي‌شود.
«وزارت‌خانه» يك واحد سازماني است كه به موجب قانون ايجاد شده است. معمولاً در راس آن وزير قرار دارد. بهترين وظيفه و حيطه دامنه فعاليت وزارت‌خانه انجام وظايف اصلي دولت است.
«ساير منابع»‌، منابعي كه تحت عنوان وام، سود اوراق قرضه و برگشتي از حساب‌هاي سال‌هاي قبل و ساير مواردي كه به موجب قانون پيش‌بيني مي‌شود و مفهوم درآمدي هم روي آن نيست. «شركت‌هاي دولتي» يك واحد سازماني است كه به موجب قانوني ايجاد مي‌شود و بيش از 50 درصد از سهام آن بايد متعلق به دولت باشد. شركت‌ها معمولاً با دو هدف تاسيس مي‌شوند.
1-توليد و ارايه خدمات 2- كسب سود مناسب
«موسسات انتفاعي دولتي» يك واحد سازماني است كه به موجب قانون تاسيس مي‌شود و داراي اساسنامه است. حيطه و دامنه فعاليت آنها انجام وظايف فرعي دولت است.
معمولاً هدف از تاسيس موسسات انتفاعي كسب سود نيست (مانند شركت‌ها) بيشتر به منظور ارايه خدمات و سرويس‌دهي تاسيس مي‌شوند.
مراحل بودجه:
از تصويب تا نظارت يك سري اصول وجود دارد كه بايد در بودجه‌بندي مدنظر قرار گيرد.
تهيه، تنظيم و پيشنهاد بودجه
تصويب بودجه
اجراي بودجه
نظارت بر بودجه
1-تهيه و تنظيم بودجه يكي از مراحل پيچيده و مهم است و نياز به تخصص دارد. در كشورهاي مختلف با توجه به فضاي موجود اقدام به تهيه بودجه مي‌كنند. در كشور ما قبل از انقلاب، ابلاغ بودجه برعهده نخست وزير بود ولي بعد از انقلاب توسط رييس جمهور انجام مي‌شود.
2- بحث تصويب بودجه وظيفه مجلس شوراي اسلامي است. لايحه بودجه توسط رياست جمهوري به مجلس ارايه مي‌شود و پس از بحث و بررسي در كميسيون‌هاي مختلف در صحن علني مجلس به راي گذاشته مي‌شود. پس از تصويب و تاييد شوراي نگهبان توسط رييس مجلس، قانون بودجه به رييس جمهور ابلاغ مي‌شود.
3- اجراي بودجه وظيفه قوه مجريه است كه سه مرحله دارد:
1-ابلاغ قانون بودجه 2- مبادله توافقنامه ها، طرح‌ها و پروژه‌ها 3- تخصيص اعتبار و نقدينگي است .
4- نظارت بر بودجه داراي سه مرحله است:
1-نظارت اداري كه توسط قوه مجريه انجام مي‌شود.
2- نظارت پارلماني توسط مجلس انجام مي‌شود.
3- نظارت قضايي توسط ديوان محاسبات انجام مي‌شود.
نكته: تصويب بودجه در مجلس صرفاً تصويب عدد و رقم نيست بلكه به معني تصويب طرح‌ها و پروژه‌هاي سازمان‌ها و موسسات دولتي در سال آينده مي‌باشد.
دلایل ضرورت برنامه ریزی:
1- تصحیح کننده رفتار بازار یا جامعه است ، هم به لحاظ زمان و هم به لحاظ هزینه
2- ایجاد رفتار عقلایی و افزایش کارایی است
(کارایی به معنای درست انجام دادن کار) و (اثربخشی به معنای انجام کار درست)
3- مهمترین دلایل برای رسیدن به اهداف این است که از منابع محدود حداکثر استفاده مطلوب را بکنیم، با محدودیت منابع برای حداکثر استفاده از این منابع می خواهند به خواسته ها و نیازها بر سند، پس برنامه ریزی می کنند.
هدف از انجام برنامه ریزی:
چرا برنامه ریزی می کنیم؟
1-افزایش احتمال رسیدن به هدف از طریق تنظیم فعالیت ها.
2- افزایش منفعت اقتصادی از طریق مقرون به صرفه کردن عملیات ها.
3- متمرکز شدن بر طریقه تحقق مقاصد ، اهداف و احتراز از انحراف مسیر.
4- آماده کردن ابزاری برای کنترل عملکرد.
5- هدف از برنامه ریزی این است که در سرنوشت آینده اعمال نفوذ شده و آن را به سوی آینده مطلوب و سرمنزل مقصود رهنمون گردد.
اولین گام در برنامه ریزی: بررسی وضعیت عملکرد گذشته است.
برنامه ریزی پلی است که گذشته را به حال و حال را به مطلوب مرتبط می کند.
برنامه ریز موفق همواره باید نگاهی به وضعیت گذشته داشته باشد.
- ارتباط بین بودجه و برنامه ریزی:
برنامه ریزی عبارتست از هدایت فعالیت های اقتصادی و اجتماعی به منظور رفع نیازها و تامین خواسته ها با توجه به مقتضیات و امکانات کشور.
تقسيم بندي برنامه ها از نظر زماني :کوتاه مدت 5 - 1 سال (عملیاتی یا بودجه سالانه) میان مدت 10 - 5 (عمرانی و توسعه ای) بلندمدت 20 - 10 یا بیشتر (به این برنامه ها چشم انداز می گویند).
بودجه و بودجه بندی نوعی سند مالی است که نه تنها برنامه دولت ها را در یک سال آینده پیش بینی می کند بلکه ابعاد، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جامعه نیز در آن متمرکز است. بودجه یک برنامه است.