رويكرد يونسكو به صنايع فرهنگي در عصرارتباطات و اطلاعات
امروز صنايع فرهنگي نقش عمده‌اي را در قدرت اقتصادي كشورهاي مختلف بازي مي‌كنند. گسترش روزافزون فناوري اطلاعات در سرتاسر جهان ، نويدبخش آينده‌اي پرشكوه‌تر و عظيم‌تر براي صنايع فرهنگي است. اگر كشورهاي روبه‌توسعه، اولويت و اهميت اين بخش درآمدزا و اشتغال زا را بيشتر درك نمايند و تصميم به توسعه آن بگيرند، مي‌توانند از كمك‌هاي بين‌المللي بخصوص حمايت‌هاي فكري و اجرايي يونسكو استفده نمايند.
با ظهور شاهراه‌هاي اطلاعاتي (شكل‌گيري جامعه اطلاعاتي) و روند آزادسازي بازارهاي جهاني (در قالب سازمان تجارت جهاني) چالش‌هاي عمده‌اي در برابر مبادلات فرهنگي آينده و چگونگي توزيع محصولات و كالاهاي فرهنگي، و همچنين الگوهاي رفتاري افراد به وجود آمده است. بنابراين نسل جديدي از ”مصرف‌كنندگان فرهنگي“ در كشورهاي صنعتي روبه‌توسعه در حال ظهور مي‌باشد. بعلاوه امروزه صنايع فرهنگي داراي حق‌تكثير (كپي‌رايت)، نقش بسيار مهمي در توليد ناخالص داخلي اكثر كشورهاي صنعتي ايفا مي‌كنند، در اين كشورها صادرات كالاهاي فرهنگي و توليدات فكري افراد به مراتب مهم‌تر از صادرات كالاهاي صنعتيِ متعارف است. اما متأسفانه صادرات فرهنگي در كشورهاي روبه‌توسعه جايگاه شايسته خود را نداشته و اقتصاد آن ها بيشتر متكي بر صادرات مواد خامِ فاقدِ ارزش افزوده است و به راحتي از فرصت بالقوه صادرات محولات فرهنگي و توليدات فكري خود چشم‌پوشي مي‌كنند. در ادمه بعد از اشاره به نقش مهم ”خلاقيت ملي“ و صنايع فرهنگي داخلي در توسعه ملي، كليات طرح يونسكو براي كمك به كشورهاي روبه‌توسعه در زمينه تدوين سياست‌ها و استراتژي‌هاي حمايت از صنايع فرهنگي ارايه مي‌شود.
مفهوم صنايع فرهنگي
مفهوم ”صنايع فرهنگي“ نخستين بار در طي جنگ جهاني دوم و در مكتب فلسفيِ فرانكفورت براي توصيف صنعت قدرتمند فيلم‌سازي آمريكا شكل گرفت. طبق تعاريف متداول، صنايع فرهنگي متشكل از بنگاه‌هايي است كه براي عموم مردم، اطلاعات و سرگرمي‌هاي آموزشي، علمي و فرهنگي در قالب‌هاي مختلفِ قابل‌تكثير، طراحي و تهيه مي‌كنند. هدف صنايع فرهنگي (كه تحت عناوين ديگري همچون ”صنايع رسانه‌اي“، ”صنايع حق‌تكثير (كپي‌رايت)“ و حتي ”صنايع محتوايي“ نيز شناخته مي‌شود) مفهوم‌سازي، هماهنگ‌سازي، توليد، ارتقا و تجارت كالاهاي فرهنگي در قالب‌هاي مختلف اعم از كتاب، مجله، روزنامه و ژورنال، فيلم و محصولات صوتي ـ تصويري، ويديو و نواركاست، نرم‌افزار، لوح‌ فشرده (سي‌دي‌رام) و ديگر محصولات است. شايان ذكر است اخيراً با توجه به پيشرفت‌هاي فناوري مي‌توان محتواي موجود در اين محصولات كم‌وبيش ”سنتي“ را به‌راحتي و در كمترين زمان از طريق شبكه‌هاي الكترونيكي از جايي به جاي ديگر منتقل كرد. كشورهايي كه به اهميت استراتژيك صنايع فرهنگي پي برده و اقدامات متناسبي را به انجام رسانده‌اند، امروز از نظر اقتصادي و همچنين نفوذ فرهنگي در سطح بين‌المللي، موقعيت ممتازي دارند. و به‌عكس كشورهايي كه به دلايل مختلف اعم از ايدئولوژيك، سياسي، اهداف اقتصاديِ كوتاه‌مدت يا حتي ماهيت فرهنگي، از صنايع فرهنگي خود حمايت نكرده‌اند امروز گرفتار هجوم محصولات و محتواهاي فرهنگي بيگانه شده‌اند و در معرض همه‌گونه پيامدهاي جدي آن همچون به خطرافتادن هويت فرهنگي و پرداخت هزينه‌هاي سنگين بابت حق‌تكثير (كپي‌رايت) يا فشار براي ايجاد مانع در برابر واردات فرهنگي قرار گرفته‌اند و بدين سبب چه از لحاظ اقتصادي و چه فرهنگي در معرض خطر انزوا قرار دارند. در واقع، صنايع فرهنگي سهم چشمگيري در دسترسي افراد به اطلاعات، آموزش، و فرهنگ و نيز اشتغال‌زايي دارند و نقش مهمي را در ارايه تصوير فرهنگي يك كشور يا ملت و ايجاد جايگاه مناسب در اقتصاد بين‌المللي ايفا مي‌كنند. به همين علت بايد در هرگونه تحليل عميق و مستدل فرهنگي و در تدوين استراتژي‌هاي حوزه ”فرهنگ و توسعه“ كه هم‌اكنون از اولويت‌هاي دستور كاري نهادهاي بين‌المللي است، به بررسي دقيق ”صنايع فرهنگي“ پرداخت.
صنايع فرهنگي و شاهراه‌هاي اطلاعاتي
ديجيتالي‌شدن اشكال مختلف اطلاعات اعم از متن، عدد، نمودار، صدا، تصوير و فيلم، يكپارچه‌سازي انواع اطلاعات در قالب يك محصول واحد را ميسر ساخته است. بعلاوه به مدد تكنيك‌هاي ”فشرده‌سازي“ مي‌توان اطلاعات را با سرعت بسيار زياد و به راحتي از طريق شبكه‌هاي بي‌سيم و باسيم و خطوط ماهواره‌اي از جايي به جايي ديگر منتقل كرد.
تحليل‌گران بر اين باورند كه چنين فناوري‌هاي نويني تنها در صورتي مفيد و مقرون‌به‌صرفه هستند كه محتواي انتقال‌يافته با علاقه‌مندي‌هاي مشتريان يا نيازمندي‌هاي خاص جوامع منطبق باشد. به‌نظر مي‌رسد احترام به چندفرهنگي و مشاركت آزاد همه جوامع در اين گفتمان بين‌فرهنگي در ”دهكده جهاني“ با چالش‌هاي عمده‌اي مواجهيم. در واقع بايد تضمين نمود كه در شاهراه‌هاي اطلاعاتي، عدالت فرهنگي و يا اقتصادي، چه در ”ورودي“ يعني گوناگوني محتواها و چه در ”خروجي“ يعني امكانات دسترسي، رعايت مي‌گردد.
شاهراه‌هاي اطلاعاتي تنها در صورتي به تحقق توسعه انسان‌محور كمك مي‌كنند كه صرف‌نظر از نژاد، مليت، جنسيت، محل زندگي، شغل يا طبقه اجتماعي، در دسترس همگان باشند.
يكي از چالش‌ها و تهديدات عمده در باب امكان عدم دسترسيِ عادلانه به شاهراه‌هاي اطلاعاتي، پيدايش پديده ”چيرگي“ الگوهاي فرهنگي يا زباني خاص است. بسياري از صاحب نظران، جهاني‌شدنِ متاثر از فناوري را تهديدي براي آداب و رسوم محلي، ارزش‌ها و باورهاي فرهنگ‌هاي مختلف مي‌دانند. به‌عنوان مثال، امروزه 90 درصد خدمات و محصولات عرضه‌شده در اينترنت به زبان انگليسي است. در نتيجه يكي از موضوعات مطرح و مهم، حفظ چندگانگي زباني و فرهنگي در شاهراه هاي اطلاعاتي است.
نقش يونسكو
يونسكو در حوزه‌هاي مرتبط با حق‌تكثير (كپي‌رايت) و نشركتاب، تجربه‌اي طولاني‌مدت دارد. سازمان بلافاصله پس از تأسيس، در ارايه و ارتقاي ابزارهاي حقوقي بين‌المللي براي حفاظت از حقوق مالكيت معنوي در سطح بين‌المللي، فعاليت‌هاي چشمگير و گسترده‌اي داشته است، چون حق‌تكثير (كپي‌رايت) همانند حق دسترسي به آموزش، اطلاعات و فرهنگ، جزو حقوق بشر به شمار مي‌رود (بند 1 ـ 26 و 2 ـ 26 اعلاميه حقوق بشر را ببينيد) با توجه به توفيقات و دستاوردهاي گذشته و چالش‌هاي پيش رو كه بيشتر متاثر از توسعه فناوري است، يونسكو وظيفه خود مي‌داند كه اقدامات زير را انجام دهد:
- مشاركت در تحقيقات بين‌المللي با نگاه پياده‌سازي اصول و قوانين جديدِ حفاظت از حق‌تكثير (كپي‌رايت) و در عين حال حفظ تعادلي ظريف مابين علاقه‌مندي‌هاي موجود.
- طراحي اقدامات مناسب براي تطبيق سازوكارهاي نظارتي جمعي بر انتقال الكترونيكي آثار تحت‌حفاظت.
- تقويت فعالانه دوره‌هاي آموزشي مباحث حوزه حق‌تكثير (كپي‌رايت) در دانشگاه‌ها، بعلاوه ارتقاي آگاهي‌هاي عمومي در رابطه با احترام به حق‌تكثير و ديگر حقوق مالكيت معنوي و فكري.
- تسهيل تبادلات اطلاعاتي مابين متخصصان در سطوح بين‌المللي و حمايت از خلاقيت به‌عنوان موتور توسعه اقتصادي و فرهنگي كشورها.
- ارايه خدمات ارزيابي بخش‌هاي خاصي از صنايع فرهنگي يا كل صنعت فرهنگي (به‌صورت ملي) به كشورها.
- فراهم‌سازي كمك‌هاي حقوقي و فني براي كشورهاي عضو به‌منظورتدوين سياست‌هاي ملي توسعه صنايع فرهنگي با اتكا به بخش‌هاي خصوصي در چنين سياست‌هايي بايد فرصت‌ها و تهديدهاي ناشي از ظهور شاهراه‌هاي اطلاعاتي مدنظر قرار گيرند.
- ارتقاي امر توسعه منابع انساني (چه از لحاظ نظري و چه عملي) در حوزه صنايع فرهنگي و آموزش حرفه‌اي فناوري‌هاي نوين به دستاندركاران.
- تدوين استراتژي‌هاي منطقه‌اي و زير منطقه‌اي از طريق ارتقاي همكاري‌هاي شمال ـ جنوب و جنوب ـ جنوب.
- روزآمدسازي ابزارهاي بين‌المللي لازم براي گردش آزاد محصولات فرهنگي.
- همگامي با پيشرفت‌هاي فناورانه در زمينه توليد و توزيع محصولات فرهنگي، با عنايت ويژه به نقشي كه صنايع چندرسانه‌اي و شاهراه‌هاي اطلاعاتي (به‌صورت بالقوه) مي‌توانند بازي كنند.
- ابداع و معرفي پارامترهاي بين‌المللي براي توليد و مصرف كالاهاي فرهنگي (به منزله شاخصه توسعه)
- تشويق مردم جوامع مختلف به استفاده از كالاهاي فرهنگيِ كيفي، و مطالعه عوامل موثر در ارتقاي توجه جوانان به اين امر.