مقاومت فرهنگی در برابر نوآورها و فناورهای تازه در ایران
مسئله مقاومت فرهنگی که مطرح می سازیم تنها درباره جامعه ایران نیست. اما این نکته را نیز باید در نظر داشت که جوامع مختلف به میزان متفاوتی در برابر نوآوری ها و تغییرات مقاومت می کنند. برخی فرهنگ ها بازتر و برخی بسته تر هستند. این باز و بسته بودن نیز به تجربه تاریخی، شرایط محیط طبیعی، جهان بینی، دین و بسیاری عوامل دیگر بستگی دارد.
نکته مهم دیگر، اهمیت مسئله مقاومت فرهنگی در برابر فناوری ها و تغییرات است. استفان واگو توضیح می دهد که «در دنیای معاصر شرایط مقاومت در برابر تغییر بیشتر از پذیرش آن به چشم می خورد. حتی در جوامعی که سریع تغییر می کنند مقاومت در برابر ایده های جدید و توسعه تکنولوژیک و الگوهای جدید زندگی اجتماعی به چشم می خورد و مقاومت در برابر تغییر به خاطر پایداری ارزش ها و اعتقادات گذشته صورت می گیرد. یا اینکه ممکن است تغییرات برای آنها هزینه های زیادی در بر داشته باشد. بعضا مردم در مقابل تغییر به خاطر عادت ها و تهدید احساسات خود مقاومت می کنند»
اهمیت موضوع را از بعد دیگر نیز می توان توضیح داد، اینکه هر روز و هر لحظه فناوری تازه ای به بازار می آید و نقش فناوری در زندگی روزمره ما هر آن بیشتر و بیشتر می شود. از اینرو، بررسی نوع برخورد و استفاده ما از فناوری ها به نوعی مطالعه بسان زندگی روزمره ماست. تجربه فرهنگی ما لاجرم تجربه آمیخته با تکنیک ها و محصولات تکنیکی شده است. ما اغلب نسبت به تجربه های روزمره زندگی خودآگاهی اندکی داریم و کمتر سازگاری یا مقاومت خود در برابر فناوری ها و نوآوری ها را احساس می کنیم. اما اگر بتوانیم چنین آگاهی و خودآگاهی را ایجاد کنیم، ممکن است بتوانیم هزینه ها و سرعت تغییرات اجتماعی را که لاجرم به آن تن می دهیم، مناسب روند کلی توسعه جامعه خود سازیم. بنابر این، باید در نظر داشت که اگرچه مثال های تاریخی از طهران قدیم در این مقاله ارائه می کنیم اما موضوع همچنان مسئله روز و بسیار پر اهمیتی است.
● مقاومت فرهنگی: چیستی و عوامل
ما عادت داریم مطابق عادت هایمان رفتار کنیم و بیاندیشیم. همچنین عادت داریم عادات مان را ترک نکنیم. از اینرو تاب خرق عادت را نداریم و در مقابل آن "مقاومت فرهنگی" می کنیم. یعنی از پذیرش آن با خلق توجیه های فرهنگی سر باز می زنیم. البته آنجا که ممکن باشد مقاومت های سیاسی و خشونت بار هم می کنیم. مقاومت فرهنگی در مقابل نوآوری ها و چیزهای نوظهور در تمام جوامع وجود داشته و همچنان وجود دارد، اگرچه هر قدر به دوره مدرن و زمان حاضر نزدیک تر می شویم از شدت این مقاومت ها کاسته می شود. به عبارت دیگر هر قدر "فرایند مدرن شدن" رشد بیشتری می یابد میزان مقاومت در برابر چیزهای نو و تازه هم کمتر می شود، و بالعکس هر قدر ساختارهای سنتی سخت تر باشند، مقاوت هم شدیدتر است. البته نظریه پردازان اجتماعی اظهار می دارند که مقاومت ها در برابر مدرنیته چندان نتیجه بخش نیست زیرا مدرنیته هر چیز سخت را لاجرم دود کرده و به هوا می فرستد.
مقاومت فرهنگی در مقابل چیزهای تازه و نو ریشه در مسائل متعددی دارد. ناشناختگی و ناآشنایی جامعه با آنها یکی از عوامل اصلی و اولیه است. طبیعی است انسان چیزی را که نمی شناسد، به سادگی نپذیرد. عامل دیگر ناسازگاری چیزها تازه با شرایط و نیازهای انسان است. اگر ابزار یا ایده ای بتواند زندگی راحت تر و ثروت بیشتری به همراه آورد، زود جای خود را باز می کند و مقاومت ها شکسته می شود. فرایند سازگاری نیز اغلب دوره گذاری را در جامعه ایجاد می کند و زمان می برد. به ندرت اتفاق افتاده است که این فرایند در یک لحظه فوری رخ داده باشد. عامل سوم نیروی سنت و ساختارهای قدرت است. به هر حال، ورود ایده یا چیز تازه به دارندگان و مولدان آن قدرت می بخشد و در صورتی که بدیل های سنتی آن متضرر شوند در برابر آن مقاومت می کنند. عامل بیگانه ستیزی نیز در مواردی که ابزار یا ایده نو از جامعه ای دیگر اخذ یا اقتباس شده است، بر مقاومت ما اثر می گذارد. به هر حال، جوامع نمی خواهند به سادگی برتری فکری و فنی دیگران را بپذیرند زیرا گویی تن دادن به آن نوعی پذیرش سلطه و قبول حقارت خود است. به تعبیر رنه دکارت می دانیم که همه انسان ها همه چیز از خداوند طلب می کنند جز عقل. زیرا گمان همگان بر این است که خداوند در این زمینه عدالت را رعایت کرده و هر کس را به قدر کفایت درایت و دانایی بخشیده است! چنانکه سعدی هم می فرمایید «همه کس عقل خود به کمال نماید و فززند خود به جمال».
مقاومت در برابر ایده های نو به مراتب شدیدتر و خشونت بارتر از مقاومت در برابر اختراعات، ابزارها و روش های نو است. تاریخ بشر حکایت از این می کند که انسان به سختی حاضر به پذیرش ایده های نو و دست شستن از عقاید کهن خود است. حتی عامیانه ترین باورها که احتمال صدق و درستی آن آشکارا ناممکن است نیز همچنان باقی مانده اند و خیل انبوهی از انسان ها در تمام جوامع از نظر صنعتی و مدرن بسیار رشد یافته تا جوامع کمتر رشد یافته هر روز با آنها زندگی می کنند. حضور و رشد گسترده پیگنیسم، جاوگری و عقاید خرافی در اروپا و آمریکا و کشور خودمان شاهد صادق این وضعیت است. آنیمیسم یا نظریه جاندار پنداری چیزهای بی جان اگرچه هزاران سال پیش آن هنگام که بشر مقهور طبیعت و عوامش بود، شکل گرفت اما از همان لحظه تا به امروز این ایده جامه های مختلف به تن خود کرد و پایدار مانده است. داستان های در آتش افتادن حضرت ابراهیم (ع)، به صلیب کشیده شدن حضرت مسیح (ع)، جنگ ها و غزوات حضرت محمد (ص)، شوکران سقراط، محاکمه گالیله، و هزاران روایت تاریخی دیگر از این نوع، همه قصه های مقاومت سرسختانه انسان ها در برابر ایده های نو بوده است. اگرچه گالیله صادقانه و عاجزانه می گفت«من نمی خواهم زمین را کروی کنم، بلکه فقط می گویم زمین کره هست»، اما آن روزگار این ایده نو خطرناک تلقی می شد و گوینده ناگزیر باید خود را تا از دست دادن جان عزیز بخطر بیاندازد. و انداخت. سقراط هم کم و بیش به همین دلیل محکوم به بالا کشیدن شوکران شد. و عین القضاتهمدانی هم نیز جرمش به چالش کشیدن ایده های قدیمی و طرح ایده های نو بود. و پاداش نوآوری های فکری اش، شمع آجین شدن بود و بس.
اما گمان نباید برد که تنها انسان های گذشته در برابر اندیشه های نو هراسان بوده اند، بلکه این داستان همچنان ادامه دارد، اگرچه شکل و شیوه مقاومت ها تغییر کرده است. چه بسیارند اندیشمندان بزرگ امروز زمان که به جرم نواندیشی در زندان ها بسر می برند یا آنکه از دیار خود رانده شده اند. انبوه دانشمندان تبعیدی که طی دوران جنگ جهانی از آلمان به آمریکا مهاجرت کردند و پدیده فرار مغزها، همه تا حدودی متاثر از همین مقاومت های فرهنگی در برابری هاست.
اما فناوری ها و ابزارها و دانش های نو نیز اگرچه در نهایت پذیرفته می شوند اما شیوه و نحوه این پذیرش اغلب در جوامع مختلف یکسان نیست. تاریخ اجتماعی تکنولوژی مملو از داستان های خنده آور، شیرین و گاه نیز تراژیک مقاومت انسان ها در برابر دانش ها و فناوری های تازه است. این است که اگرچه هیچ چیز به اندازه ایده و چیز تازه انسان را به هیجان نمی آورد اما در عین حال، هیچ چیز هم به اندازه چیزهای نوظهور انسان را هراسان نمی کند. برای همین حتی واژه "نوظهور" لحن تلخ و زننده ای دارد.
● مقاومت فرهنگی در برابر فناوری در ایران
هنوز تاریخ اجتماعی تکنولوژی در ایران نوشته نشده است تا نحوه برخورد ایرانیان در مواجه با تکنولوژی های نو را به نحو دقیق دریافت، اما آنچه تاکنون به صورت پراکنده نقل شده است حکایت از این مقاومت می کند. اینکه بسیاری از اختراعات و فناوری های نو مانند عکاسی، سینماتوگراف، تیلغراف، ماشین دودی و مانند آنها به وسیله ارامنه و خارجی ها وارد ایران شدند و به وسیله آنها گسترش یافتند، خود نشانه آن است که تا چه میزان مردم مسلمان ایران با احتیاط با پدیده های نوظهور برخورد می کردند. این مقاومت نه تنها در ابتدای آشنایی ما با دنیای مدرن بلکه حتی در سال های اخیر نیز همچنان ادامه دارد، اگرچه میزان شدت و نوع آن تغییر کرده است. مقاومت در برابر ورود ویدئو شاید شاهد مثال بارزی باشد. اکنون که در هر خانه ای یک دستگاه ویدئو هست، دیگر همه داستان حرام و نجس بودن آن را فراموش کرده ایم. اما سال های ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۹ دوران مقاومت ما در برابر ویدئو بود. در آن روزگار گفته می شد که ویدئو باعث متلاشی شدن خانواده می شود و ارزش های اخلاقی و دینی و حتی فرهنگ ملی ما را تهدید می کند. داستان دیدگاه و نظرات مردم، مسئولان و کارشناسان ایران در باره ویدئو را نگارنده در گزارش تحقیقاتی به نام «شناخت ویدئو: درآمدی بر کارکردهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ویدئو» برای معاونت پژوهشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال ۱۳۶۹ فراهم آوردم. در آن گزارش اگرچه عده ای طرفدار، عده بی طرف و عده ای هم مخالف بودند، اما کم و بیش تمام افراد کارشناس، مسئول و عامه مردم ویدئو را وسیله ای که باید با احتیاط با آن برخورد کرد می دانستند. شگفتا که در کمتر از چند سال، دیگر نه تنها خانه های مردم مملو از ویدئو شد، بلکه برای مدتی یکی از "نمادهای منزلت" و "اقتدار سازمانی" در دفاتر کار مسئولان و مدیران گردید و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز «موسسه رسانه های تصویری» و فروشگاه های محصولات فرهنگی را برای توزیع فیلم های ویدئویی ایجاد کرد. البته امروز به دلیل تکنولوژی رایانه و سی دی ها، ویدئو دیگر مصارف کمتری دارد.
نظریه هانری ژان و لوئیس ممفورد در ضمینه نقش تکنولوژی در تحولات اجتماعی و فرهنگی : آنها معتقداند هر مرحله تکنیکی باشکل خاصی ازتمدن وفرهنگ متناسب است به همین دلیل 5 مرحله تکنیکی را مشخص می کنند
مرحله اول عصر سنگ ابزاری : استفاده از سنگ چوب و استخوان اصلی ترین ابزاراین دوره است اقتصاد به صورت معیشتی است ساخت اجتماعی اصلی خانواده است سازمان سیاسی در اختیار ریش سفیدان است تفکر جادویی وماوراءالطبیعی حاکم است به دلیل فشارشدیداجتماعی نوعی یک دستی وتجانس در جامعه دیده می شود
مرحله دوم عصر انسان ابزاری : استفاده از فلزات و برده داری ویژگی اصلی این دوره است اختراع ارابه و کشتی های بادبانی امکان تجارت محدود را فراهم می کند اولین شهرها شکل می گیرند ولی شکل غالب زندگی بازهم روستا نشینی است تفکر جادویی همچنان ادامه می یابد ودر کنار آن ریشه ها تفکر عقلایی شکل می گیرد .
مرحله سوم عصر پیش تکنیکی : ابداعات تکنیکی این دوره استفاده از آب و باد بعنوان انرژی استفاده از حیوانات اختراع چاپ و ساعت است اقتصاد مبتنی بر کشاورزی است و در کنار آن سرمایه داری تجاری شکل می گیرد رژیم سیاسی ازنوع دکتاتوری است ازنظرفرهنگی افکارمذهبی و حاکمیت کلیسا مهم ترین ویژگی این دوره است
مرحله چهارم عصر پارینه تکنیکی : این دوره از انقلاب صنعتی تا اوایل قرن 20 است پیش رفت های تکنیکی این دوره افزایش زغال سنگ آهن کشف انرژی بخار گسترش وسایل حمل و نقل و پدید آمدن ماشین آلات صنعتی است ویژگی های سیاسی اجتماعی و فرهنگی این دوره عبارتند از 1- سرمایه داری صنعتی جایگزین سرمایه داری تجاری می شود2- شهرنشینی ازروستانشینی پیشی میگیرد3- اتحادیه های کارگری ومبارزه طبقاتی شروع می شود 4- دموکراسی اصلی ترین ساخت سیاسی است 5- شناخت علمی بویژه درزمینه شیمی و مکانیک اوج می گیرد 6- ایدولوژی های بزرگ اجتماعی مانند لیبرالیسم و کمونیسم شگل می گیرد
مرحله پنجم عصر نوتکنیکی : تکنولوژی های این دوره گسترش استفاده از نفت ،گاز ، الکتریسیته و اتم است اتوماسیون ماشین ها بیشتر می شود آلیاژهای سبک کودهای شیمیایی بتون و پلاستیک انقلابی در مواد اولیه ایجاد می کند ویژگی های این دوره عبارت است 1- سرمایه داری مالی شکل می گیرد 2- دخالت دولت در اقتصاد افزایش می یابد 3- اتحادیه ها علاوه برکارگران به کارکنان بخش خدمات سرایت می کند 4- ساخت سیاسی غالب دموکراسی است 5- ایدولوژی ها کم رنگ می شود 6- مصرف گرایی و مصرف انبوه اصلی ترین ویژگی این دوره است