دانش اطلاع‌رسانی رشته‌ای علمی است که به مطالعه کیفیت و کاربرد اطلاعات، نیروهای حاکم بر جریان اطلاعات، و ابزارهای آماده‌سازی اطلاعات برای دسترسی و استفاده مطلوب از آن می‌پردازد. کار دانش اطلاع‌رسانی پرداختن به آن بخش از دانش است که به تولید، گردآوری، سازماندهی، ذخیره، بازیابی، ترجمه، انتقال، تبدیل، و کاربرد اطلاعات مربوط می‌شود.
دانش اطلاع‌رسانی همچنین درباره ارائه اطلاعات به‌صورت طبیعی یا ساختگی و کاربرد قالب‌ها برای انتقال کامل اطلاعات و شیوه‌های آماده‌سازی اطلاعات و ابزارها و فنون آن مانند رایانه‌ها و روش‌های برنامه‌ریزی آنها بحث می‌کند.
این علم هم دارای جنبه نظری است که موضوع را صرف‌نظر از کاربرد آن به مطالعه می‌گیرد و هم دارای جنبه عملی است که خدمات و محصولات را پدید می‌آورد .
دانش اطلاع‌رسانی چند مشخصه کلی دارد که ترجیع‌بند تحول و حیات آن و بسیاری از رشته‌های جدید دیگر است. این مشخصه‌ها را می‌توان به‌عنوان حوزه‌هایی نیز تلقی کرد که علم اطلاع‌رسانی با آنها در مقیاس کلی سروکار دارد :
- یکی آنکه اطلاع‌رسانی ارتباطی تنگاتنگ با فن‌آوری اطلاعات دارد . ضرورت‌های فنی به‌طور کلی موجب تحول دانش اطلاع‌رسانی، همچون برخی رشته‌های دیگر، و نیز سبب تحول کل جامعه اطلاعاتی شده است؛
- دیگر آنکه دانش اطلاع‌رسانی، دوشادوش بسیاری رشته‌های دیگر، عاملی فعال در تحول جامعه اطلاعاتی است و ابعاد انسانی و اجتماعی قوی، والا، و فراتر از فن‌آوری دارد .
به‌طور خاص‌تر، دانش اطلاع‌رسانی عرصه‌ای از فعالیت حرفه‌ای و پژوهش علمی است که به مسئله انتقال مؤثر اطلاعات و متون در میان انسان‌ها متناسب با نیازهای اجتماعی، سازمانی، و فردی می‌پردازد و برای رفع این نیازها، با فنون، نظام‌ها، و روش‌های خاص سروکار دارد .
توجه ویژه دانش اطلاع‌رسانی به آثار معرفتی انسان، به مثابه عناصر حامل محتوا در همه قالب‌ها، صورت‌ها، و رسانه‌هاست. تأکید اصلی بر محتوای این عناصر، برحسب توانایی بالقوه آنها برای انتقال اطلاعات است .
تعریف
اصطلاح اطلاع رسانی; مدتی است که برای ما آشنا است در نشریه: Annual Review of Information Science روبرت.س. تایلور تحت عنوان جنبه های حرفه ای دانش اطلاع رسانی و تکنولوژی سه تعریف برای دانش اطلاع رسانی آورده است. این سه تعریف دارای نکات مشترکی هستند اما هر یک به نکته ای خاص تاکید بیشتری کرده اند. تعریفی که خواهیم داد از ترکیب این سه تعریف بدست آمده است.
دانش اطلاع رسانی عبارت است از رشته ای علمی که درباره کیفیت و کاربرد اطلاعات، نیروهای حاکم بر جریان اطلاعات و همه ابزارهای آماده سازی اطلاعات برای دسترسی و استفاده مطلوب، تحقیق میکند.
کار دانش اطلاع رسانی پرداختن به آن بخشی از دانش است که به تولید گردآوری، سازمان دهی، ذخیره، بازیابی، ترجمه، انتقال، تبدیل، کاربرد اطلاعات مربوط میشود. دانش اطلاع رسانی همچنین درباره ارائه اطلاعات به روش طبیعی و مصنوعی و کاربرد قالب ها برای انتقال کامل اطلاعات و شیوه های آماده سازی اطلاعات و ابزارهای و فن های آن مانند ماشین های حسابگر و روش های برنامه ریزی آن به پژوهش میپردازد.
دانش اطلاع رسانی علمی است ترکیبی که به رشته های دیگر مثل ریاضیات، منطق، زبان شناسی، فن ماشین های حسابگر، تحقیق در عملیات و هنر گرافیک، ارتباطات، دانش کتابداری، مدیریت و سایر رشته های مشابه نیز بستگی دارد.
این علم هم دارای جنبه نظری است که موضوع را صرف نظر از کاربرد آن به مطالعه میگیرد و هم دارای جنبه عملی که خدمات و محصولات را ایجاد میکند.
اگر این تعریف پیچیده بنظر میرسد از آن رو است که خود موضوع غامض و چند بعدی است و تعریف ناگزیر باید جامع و مانع باشد.
در حال حاضر دانش اطلاع رسانی کار اختصاصی هیچیک از سازمانها نیست لیکن بر حسب سنت کار انستیتوی امریکائی دکومانتاسیون مطالعه درباره دکومانتاسیون و اطلاع رسانی بوده است. ضمنا" باید دانست که کتابداری و دکومانتاسیون جنبه های عملی علم اطلاع رسانی است و خط مشی ها و فن هائی که کتابداران و دکومانتالیست در کار خود دارند بایستی مبنی بر اصل نظری علم اطلاع رسانی باشد و متقابلا صاحب نظران علم اطلاع رسانی بایستی فن های آزموده شده دست اندرکاران را مورد مطالعه قرار دهند.
تاریخچه
در سال 1891، بخش اطلاع‌رسانی به‌عنوان واژه‌ای بدیل برای بخش مرجع مطرح شد. اصطلاح دفتر اطلاع‌رسانی نیز در سال 1909 به‌منظور معرفی دفتری که به ارائه خدمات مرجع می‌پردازد، مورد استفاده قرار گرفت. در حدود سال‌های 1910 تا 1920، دانشمندان برای یافتن اطلاعات با مشکلاتی روبه‌رو بودند، متخصصان دیگر کمک کردن به آنها را به‌عنوان کاری تخصصی آغاز کردند . به‌منظور شرح و توصیف کار آنان، اصطلاح متخصصان متون موضوعی به‌کار رفت. در سال 1924 انجمن کتابخانه‌های تخصصی و دفاتر اطلاع‌رسانی (اسلیب) در انگلیس بنیان نهاده شد و در «مجموعه مقالات اسلیب» در سال 1932 ، اصطلاح کار اطلاع‌رسانی[5] به‌منظور توصیف خدمات مرجع مورد استفاده قرار گرفت .

کاربرد واژه اطلاعات به‌عنوان معادلی برای مرجع، تحت تأثیر پیشرفت‌های حوزه رایانه، وارد عرصه کاربرد پیچیده‌تری شد. در سال 1950 کالوین ان . مورز اصطلاح بازیابی اطلاعات را مطرح ساخت و این اصطلاح در دهه‌های 1950 و 1960 بسیار رواج یافت .
اصطلاح "علم اطلاع‌رسانی" برای نخستین بار به‌صورت غیرمستقیم در اصطلاح "عالِم اطلاعات" در سال 1953 مطرح شد. در سال 1956، کریس هانسون واژه" اطلاع‌رسانی" را به‌منظور توصیف کار متخصصان آن به‌کار برد . نظریه‌ها، شیوه‌ها، و سوابق آنها کاملا با آنچه کتابداران سنتآ انجام می‌دادند تفاوت داشت؛ تا اینکه در سال ،1958 تعدادی از افراد که به جمع‌آوری اطلاعات می‌پرداختند با یکدیگر متحد شدند و "مؤسسه عالمان اطلاعات" را بنا نهادند تا بتوانند به آموزش متخصصان و تعیین استانداردها بپردازند. در صنعت و در دهه‌های اخیر، بعضی از دانشمندان واجد شرایط از عالم تحقیق، توسعه، یا تولید خارج شده و نقش حرفه‌ای جدیدی را پذیرفتند. در این حرفه جدید نقش آنها ارائه خدمات اطلاعاتی برای همکارانشان بود. ایشان بیشتر خود را عالِم "اطلاعات" می‌دانستند تا عالِم "تحقیق". با گسترش این نوع فعالیت و رسمیت یافتن آن، دریافتند که باید به اشخاصی که وارد این حرفه می‌شوند آموزش داد. با گذشت زمان، محتوای این آموزش "علم اطلاع‌رسانی" نام گرفت .
اما محتوای "علم اطلاع‌رسانی" حتی به‌عنوان مواد آموزش حرفه‌ای برای احراز شغل - به‌تدریج گسترش یافت. مؤسسه عالمان اطلاعات در سال 1976 مجموعه‌ای از معیارها را برای علم اطلاع‌رسانی وضع کرد و هدف آن فراهم آوردن راهنمای مواد و مباحثی بود که می‌توانست در برنامه آموزشی واحدی گنجانده شود. این مباحث در دو مجموعه و هر مجموعه در شش گروه دسته‌بندی شد که عبارت بود از : دانش و مبادله آن، منابع اطلاعاتی، سازماندهی دانش، بازیابی، توزیع، و مدیریت اطلاعات. این شش گروه به‌عنوان مباحث هسته در نظر گرفته شد و مابقی به‌عنوان مواد تکمیلی تلقی گردید. مواد تکمیلی عبارت بود از: داده‌پردازی، روش‌های تحقیق، برخی جنبه‌های ریاضی، آمار، زبان‌شناسی، دانش زبان‌های خارجی، و مباحث پیشرفته‌ای چون فنون تداعی و ترجمه ماشینی. موضوع اول یعنی دانش و مبادله آن، و موضوع تکمیلی "روش‌های تحقیق"، مبیّن آن است که این علم بر زمینه و پایه‌ای علمی استوار است و می‌تواند برای متخصصان اطلاع‌رسانی که به‌طور عملی در این زمینه به کار اشتغال دارند بصیرت پدید آورد. این امکان به نحو بارزتری در یادداشت‌هایی با عنوان "زمینه‌های مطالعاتی در علم اطلاع‌رسانی" که در سال 1982 توسط برایان کمبل ویکری تهیه شد ارائه گردیده است که عبارتند از :
• دشواری‌های ویژه مبادله اطلاعات در علوم و فنون، یا به عبارت بهتر، اطلاعات علمی؛
• استفاده از فن‌آوری، به‌ویژه رایانه و ارتباطات دوربرد، در مدیریت اطلاعات یا فن‌آوری اطلاعات؛
• استفاده از روش علمی در مسائل عملی اطلاعاتی و مطالعه "نظام‌های اطلاعاتی"؛
• مطالعه علمی و مبادله اطلاعات در جامعه، یعنی علم اطلاع‌رسانی به‌عنوان حوزه‌ای علمی .

دکومانتاسیون چیست؟
دکومانتاسیون یکی از بخش های کاربردی اطلاع رسانی است. کار دکومانتاسیون تحصیل، ذخیره، بازیابی و انتشار اطلاعات مفید ثبت شده بصورت گزارش و مجله است. بعلت ماهیت مجموعه و احتیاجات مراجعان، دکومانتاسیون بر استفاده از تجهیزات آماده سازی داده ها، رپروگرافی، میکروفیلم، بعنوان فن های پرداختن به اطلاعات تاکید بسیار میکند.
عالم اطلاع رسانی چه میکند؟
عالم اطلاع رسانی ممکن است در این رشته بعنوان پژوهنده، معلم یا متخصص کاربرد کار کند. بدین معنی که ممکن است برای پرورش فن های تازه پرداختن به اطلاعات به پژوهش دست زد یا اطلاع رسانی درس داد یا نظریه و فن های اطلاع رسانی را بکار بست یا سیستم های پرداختن به اطلاعات را آفرید، تعدیل کرد یا بهبود بخشید.
اطلاع رسانی رشته ای مهم و ضروری است و عالم اطلاع رسانی وظیفه مهمی در اجتماع بگردن دارد.
هدف از اطلاع رسانی
هدف اطلاع رسانی بعنوان یک رشته علمی تهیه مجموعه اطلاعاتی است که سبب پیشرفت نهادها گوناگون و روش هائی میشود که وقف گردآوری و انتقال دانش هستند. این نهادها بر چند دسته اند از جمله: کتاب برای ثبت دانش مدرسه برای تعلیم دانشی که در طول چند نسل گرد آمده است، کتابخانه برای ذخیره و انتشار دانش، سینما و تلویزیون برای بنمایش در آوردن دانش، مجله برای انتقال مکتوب آخر پیشرفت های فنی در زمینه معین و سرانجام کنفرانس برای انتقال شفاهی اطلاعات.
این نهادها وظیفه مهمیرا که بر عهده داشته اند انجام داده و میدهند ولی برای برآوردن نیازهای ارتباطی جامعه امروز کافی نیستند بعضی از عواملی که به نارسائی آنها کمک میکند عبارتند از:
1- رشد شفگت انگیز علوم و تکنولوژی و سرعتی که با آن دانش نو عرضه میشود و دانش گذشته کهنه و منسوخ میگردد.
2- سرعت کهنه شدن دانش فنی، بطوریکه فارغ التحصیلان قدیمی مجبورند برای نو کردن مهارت های خود بمدرسه برگردند.
3- فراوانی دانشمندان دست اندرکار و وجود مجلات علمی و فنی بسیار
4- افزایش تخصص که تفهیم و تفهم و مبادله اطلاعات را بین رشته های مختلف علمی مشکل میکنند.
5- فاصله زمانی اندک بین پژوهش و کاربرد آن که احتیاج به کسب اطلاع را آنی تر و شدیدتر میکند.
در نتیجه این گونه نیازهای مبرم، روش های موجود برای مبادله اطلاعات ناقص تشخیص داده شده اند. اطلاع رسانی همگام سایر علوم رشد نکرده است و حال وقف آن است کوشش بسیار وقف این کار شود. تا این عقب ماندگی جبران گردد. اگر شیوه های ارتباط و مبادله اطلاعات بهبود نیابند مانعی بزرگ در راه سایر علوم ایجاد میشود و عدم ارتباط سبب دوباره کاری و پائین آمدن میزان پیشرفت خواهد شد.
بدین ترتیب اهمیت اطلاع رسانی و دلایل تاکید امروزه بر این رشته علمی واضح است انجمن اطلاع رسانی امریکا بیان محسوس این حقیقت است که باید هر چه بیشتر کوشش خود را هم آهنگ کنیم و با مشکلات تازه ای دست و پنجه نرم نمائیم.
اصول اطلاع رسانی
عبارتست از مجموعه مفاهیم و قوانینی که زیربنای اندیشه و عمل را در اطلاع رسانی تشکیل می دهد
اندیشه های قدرتمند زیربنای اطلاع رسانی
1- نظریه بازیابی اطلاعات: فرآهم آوردن پردازش اطلاعات با استفاده از منطق صوری.
2- مفهوم ربط: فرآیند بازیابی اطلاعات را مستقیماً با نیازها و ارزیابی انسان از اطلاعات مرتبط می سازد.
3- نظریه تعامل: تبادل و بازخوردهای مستقیم میان نظامها و افرادی که با فرآیند بازیابی اطلاعات درگیر هستند را امکانپذیر می سازد.
هدف علم کتابداری و اطلاع رسانی
هدف اطلاع رسانی، آگاهی کاربران با ارائه اطلاعات کتابشناختی یا ارائه محتوای منابع اطلاعاتی (اعم از کتاب و سایر شکلهای منبع)
با سهولت و سرعت است.
از نظر بلکین:
تسهیل ارتباط کارآمد اطلاعات مطلوب میان تولید کننده و عامل انسانی.
مشخصه های علم اطلاع رسانی
1- علم اطلاع رسانی ماهیتاً میان رشته ای است. روابط این علم با حوزه های مختلف در حال دگرگونی است. تحول میان رشته ای هنوز خاتمه نیافته است.
2- علم اطلاع رسانی ارتباط نزدیکی با فناوری اطلاعات دارد. اجبار تکنولوژیک به طور کلی موجب تحول علم اطلاع رسانی و نیز تحول جامعه اطلاعاتی شده است و آن را ناگریز می سازد
3- علم اطلاع رسانی دوشادوش برخی رشته های دیگر، عاملی فعال در تحول جامعه اطلاعاتی است. علم اطلاع رسانی ابعاد انسانی و اجتماعی قوی، بالاتر و فراتر از فن آوری دارد.
اطلاعات چیست؟
تعاریف لغوی بسیاری برای اطلاعات ارائه می¬شود، در حالی که در هیچ یک از آنها، درک شهودی از معنای اطلاعات وجود ندارد. بنابراین معنای متنی اطلاعات را در علم اطلاع¬رسانی به کار برده می¬شود. معنای متنی نیز شناخت و تفسیر عمیق را سبب نمی¬شود. آنچه مسلم است آن است که اطلاعات پدیده¬ای بنیانی است، مانند انرژی یا جاذبه در فیزیک، حیات در بیولوژی، عدالت در حقوق. این مفاهیم محور اصلی این حوزه¬ها هستند، و در مورد این مفاهیم تحقیق صورت می¬گیرد. مبنای این تحقیقات نیز مطالعه¬ی رفتارها، نمودها و اثرات این مفاهیم بنیادین است.
تفکو ساراسویک:
اطلاعات چیزی است که مستقیماً متضمن پردازش و درک شناختی است. این امر از تعامل دو ساختار شناختی "ذهن" و "متن" (در معنای گسترده آن) ناشی می¬شود. اطلاعات چیزی است که وضعیت ذهن را تغییر می دهد یا روی آن تأثیر می گذارد.
تاگ ساتکلیف:
اطلاعات چیزی ناملموس است که به مفهوم سازی و درک موجود انسانی بستگی دارد. رکوردها در بر دارنده واژه¬ها یا تصاویر (ملموس) مطلق هستند، اما تنها نسبت به کاربر دارای اطلاعات می¬باشند ... اطلاعات با تعامل میان متن و خواننده، میان رکورد و کاربر همراه است.
در معنای خاص اطلاعات، نشانه ها یا پیام هایی است برای تصمیم گیری هایی است که متضمن فرآیند ذهنی اندک یا فاقد فرآیند ذهنی است.
اطلاعات متضمن پیام هایی است که به لحاظ شناختی پردازش می شود.
واژه نامه وبستر: علم اطلاع رسانی را علمی می داند که درباره گردآوری، ذخیره، و بازیابی مؤثر اطلاعات بحث می¬کند تعریف می¬کند.
متأسفانه بزرگترین خطری که علم اطلاع رسانی با آن مواجه است از دست دادن وجه کاربران و عوامل انسانی است. متأسفانه با تمرکز یا پیروی از نظام های سیستم مدار، نگرش کاربر مدار تحلیل رفته است.
بزرگترین توفیق برای علم اطلاع رسانی اتفاق می افتد که به گونه ی موفقیت آمیز پژوهش ها و کاربردهای سیستمی و کاربری را یکپارچه سازد. جامعه به چنین علم و حرفه ای نیاز دارد.
بخش دوم: پیش نیازهای ارائه خدمات نوین اطلاع رسانی:
الف- مهارتهای فناوری اطلاعات
ده مهارت اساسی فناوری اطلاعات که کتابداران باید فرا گیرند عبارتند از:
1- سوار کردن رایانه شخصی
شناخت قطعات جانبی رایانه شخصی و تجهیزات جانبی آن و نحوه اتصال، و به طور کلی آگاهی از نحوه¬ی پیکربندی یک رایانه.
2- استفاده از امکانات اساسی سیستم عامل:
توانایی نصب نرم افزارهای جدید، حذف نرم فزارهای ناخواسته، و بهره گیری از کاربردهای گوناگون نرم افزارهای مختلف.
3- استفاده از یک واژه پرداز برای ایجاد یک سند متنی
توانایی انتخاب فونت، شماره گذاری صفحات، تنظیم، و ویرایش اسناد.
4- استفاده از بسته های نموداری یا هنری برای ساختن تصویر، اسلاید، یا دیگر بازنمودهای بصری اندیشه
استفاده از نسل کنونی نرم افزارهای ارائه و نمایش و بسته¬های نموداری.
5- اتصال یک رایانه به شبکه
اتصال کابل های اتصال به شبکه و به اشتراک گذاشتن فایل ها در رایانه های تحت یک شبکه
6- استفاده از اینترنت برای یافتن اطلاعات و منابع
استفاده از مرورگرها و موتورهای کاوش مختلف، پایگاههای اطلاعاتی،
7- استفاده از رایانه برای برقراری ارتباط با دیگران
در حال حاضر پست الکترونیکی شکل غالب ارتباطات مبتنی بر رایانه است. ظهور تغییرات و اصلاحات، و نیز شکل¬های کاملاً جدیدی از ارتباطات در آینده انتظار می رود.
8- استفاده از صفحات گسترده برای مدلسازی فرآیندهای ساده یا جدولهای مالی
شامل استفاده از بسته¬های نرم¬افزاری که امکان محاسبات مالی و پاسخگویی مالی را باعث می-شوند.
9- استفاده از یک سیستم داده پایگاهی برای سازماندهی اطلاعات سودمند و دسترسی به آن.
10- استفاده از مواد آموزشی برای یاد گرفتن نحوه کاربرد ویژگیها یا کارکردهای جدید
استفاده از فایل های راهنمای دورنخطی، و خواندن و فهمیدن راهنماهای چاپی و نیز استفاده از خودآموزها برای آشنایی با الگوها و ایده های اساسی یک سیستم جدید.
ب- مهارت در سازماندهی منابع اطلاعاتی در قالبهای گوناگون
ج- مهارت در مدیریت مجموعه
کاربرد و پژوهش در اطلاع رسانی
همچنانکه در تعریف خود یادآور شدیم اطلاع رسانی هم جنبه ای نظری مطلق دارد و هم جنبه عملی. آنان که در این رشته علمی دست اندر کارند بر حسب تحصیلات و علائق خود بر یکی از این دو جنبه تاکید بیشتری میگذارند. در این محدوده هم برای اهل نظر جا هست و هم برای اهل عمل و واضح است که به هر دو دسته نیاز هست نظریه و عمل بنحوی ناگسستنی بیکدیگر پیوند یافته اند و هر یک از نتیجه کار دیگری استفاده میکند.
پژوهنده اطلاع رسانی قلمرو وسیعی در اختیار دارد که در آن میتواند تحقیقات خود را ادامه دهد. نگاه تندی به 566 (باستثناء فهرست و واژه نامه) آخرین شماره (شماره 14) پژوهشها و دگرگونی های جاری در دکومانتاسیون وسعت سرسام آور طرح در دست مطالعه را نشان میدهد. 655 گزارش به 9 رشته به شرح زیر تقسیم شده اند.
1- نیازهای و استفاده های اطلاعات
مطالعه رفتاری استفاده کنندگان، مطالعه شواهد، الگوهای ارتباط، انتشارات و تحقیقات
2- رونوشت برداری و ایجاد مدارک
ترکیب بکمک ماشین حسابگر، میکروفرم، ثبت و ذخیره، نوشتن و ویراستاری
3- تحلیل زبان
زبان شناسی محاسبه ای، واژه شناسی، آماده سازی، زبان طبیعی (متن)، زبانشناسی روانی، تحلیلی معنائی
4- ترجمه
ترجمه ماشینی، ابزارهای کمکی ترجمه
5- چکیده نویسی، طبقه بندی، اقتباس و نمایه سازی، مطالعه واژگان
6- طرح سیستم
مطالعه تطبیقی، بازیابی اطلاعات، عملیات ماشینی کتابخانه، انتشار برگزیده اطلاعات
7- تحلیل و ارزشیابی
مطالعه تطبیقی، کیفیت نمایه سازی، قالب ریزی، روش های آزمون و سنجش طرز عمل، کیفیت ترجمه
8- شناخت الگو
آماده سازی تصویر، تحلیل گفتار
9- دستگاه های سازگار کننده
هوش مصنوعی، خودکارها، حل مساله، دستگاههای خود سازمان ده. ملخص کلام آنکه پژوهش های اطلاع رسانی خواص و رفتار اطلاع، استفاده و انتقال اطلاع و آماده ساختن آنرا برای ذخیره و بازیابی مطلوب بررسی میکند.
مطالعات نظری نباید در خلاء انجام شود و در حقیقت انجام هم نمیشود. پژوهش و کاربرد و نظریه و عمل پیوسته بر یکدیگر تاثیر میگذارند اما مانند سایر رشته های علمی، پژوهندگان اقلیتی کوچک ولی موثر را تشکیل میدهند بیشتر افراد در این رشته کوششان معطوف به جنبه های عملی است. و کارشان پرداختن به عملیات و مسائل مربوط به انتقال اطلاعات است. آنان وظیفه دارند برغم همه نارسائی ها دستگاه را بکار اندازد و در حوزه عمل به رفع نقائص بپردازند و نیز باید از فن های تازه که پرورده میشود مطلع شوند و وقتی درستی آنها به اثبات رسید بکارشان بندند و در عرصه عمل آنها را ارزیابی کنند. اما باید بخاطر داشت که بخصوص در اطلاع رسانی تمایز دقیقی بین پژوهش و فن وجود ندارد. منتهی باید دید که هر کس به کدام جنبه تاکید میکند ولی آنچه مسلم است همه افراد به یک مجموعه از مسائل می اندیشند.
هر رشته علمی باید نوعی وابستگی دانشگاهی داشته باشد بنابراین توجه باین نکته حایز اهمیت است که اطلاع رسانی امروز در تعداد بسیاری از دانشگاهها بعنوان یک رشته علمی برسمیت شناخته شده است. موضوع هائی که تدریس میشود در دانشگاه های مختلف فرق میکند اما این تفاوت بیشتر زاده امکانات حرفه ای است تا اختلاف عقیده درباره آنچه باید تدریس شود. این گونه گونی کاری است بسیار مطلوب زیرا این زمینه تحقیق هنوز بسیار جوان است و زود است که برنامه درسی واحدی بصورت استاندارد پیشنهاد شود در همین حال تنوع برنامه ها پیشرفت و بررسی را تشویق میکند و همچنانکه دانشجویان از تحصیل فارغ میشوند. تاثیر رشد دهنده و یک شکل کننده ای بر برنامه درسی خواهند گذاشت.
نظریه‌ها
متخصصان اطلاع‌رسانی بر این مسئله تأکید ورزیده‌اند که تجربه‌های انسانی را که به‌صورت مکتوب گردآوری شده، می‌توان به بهترین شکل بازیابی کرد و در اختیار دیگران قرار داد تا با بهره برداری از اطلاعات آنها به رفع نیازهای زندگی بپردازند .
برای رسیدن به این هدف، مبانی علمی متعددی وجود دارد که متخصصان می‌توانند با استفاده از آنها به طراحی و تحلیل نظام‌های اطلاعاتی بپردازند. در این میان، سه مبنای علمی منطق، شناخت، و ارتباطات بیش از همه مورد توجه قرار گرفته است .
اصول منطق در کار اطلاع‌رسانی از اهمیت برخوردار است، زیرا اطلاع‌رسانان به توصیف، دستیابی، حفظ، بازیابی، و اشاعه محصولات حاصل از خرد انسانی می‌پردازند. نمادها و نشانه‌ها ابزارهای اولیه و اساسی و از عناصر مهم منطق به‌شمار می‌آیند .
شناخت، تعداد قابل توجهی از فرضیه‌ها، عوامل زیست‌شناختی، روان‌شناختی، و جامعه‌شناختی را تبیین می‌کند که بر توانایی بشر در پردازش اطلاعات اثر می‌گذارند. فرضیه شناختی چارچوبی را برای درک و دریافت ما از چنین پردازش و عملکردهای مربوط به آن مانند تفکر، به یادآوری، یادگیری، و جز آن را تأمین می‌کند .
ارتباطات فرایندی است که اجزاء مختلف هر نظام را با سایر نظام‌ها پیوند می‌دهد. اجزاء اصلی هر نظام (علائم و داده‌ها) در سرتاسر آن جریان دارد و آن را قادر می‌سازد تا به هدف یا اهدافش دست یابد. ارتباطات عنصری پویا در علم اطلاع‌رسانی است .
کاربردها
متخصصان اطلاع‌رسانی به اموری می‌پردازند که توجه عمده را به‌سوی تحلیل و برنامه‌ریزی نظام‌های اطلاعاتی معطوف می‌دارد: نظام‌هایی که آگاهی انسان را بهبود می‌بخشند و توان وی را جهت ایجاد، استفاده، و اشاعه دانش تأمین می‌کنند. اعتقاد بر این است که در انجام این عمل متخصصان اطلاع‌رسانی از نظر آموزش رسمی و تجربه‌های کاری ممکن است با یکدیگر متفاوت باشند اما هدف نهایی آنان بهبود بخشیدن به اشاعه تجربه مضبوط بشری در گذشته و حال است . این فرایند، فقط انتقال مواد اطلاعاتی نیست بلکه انتقال اطلاعات و دانش را بدون محدود کردن آن به محملی خاص دربر می‌گیرد. علاقه متخصصان اطلاع‌رسانی آن است که نظام‌های اطلاعاتی حال و آینده را در جهت کسب دانش یاری دهند . این متخصصان علاقه‌مند به ایجاد روش‌های جدید برای دستیابی، حفظ و نگهداری، و بازیابی اطلاعات و دانش هستند تا از طریق آن سازمان‌ها و افراد بتوانند به بالاترین قابلیت‌ها دست یابند؛ و مایلند ارزش منابع اطلاعاتی را ارتقا بخشند و از زمان و هزینه دستیابی به آن بکاهند .
تلاش‌ها و پیشرفت‌های قابل توجهی در این جهت، به خصوص در زمینه ذخیره‌سازی و خدمات، انجام گرفته است. احتمالا، پیشرفت‌هایی که در فن‌آوری حاصل شده بیش از سایر قلمروها به مفاهیم اطلاع‌رسانی یاری خواهند رساند. این پیشرفت‌ها اثر عمده‌ای بر خدمات سازمان‌ها از جمله کتابخانه‌ها برجای نهاده است. به‌طور مثال، از اوایل دهه 1980 که فن‌آوری صفحات فشرده و ویدئویی عرضه شد این فن‌آوری‌ها توانستند هزینه‌ها را کاهش دهند، ظرفیت بالایی از اطلاعات را در خود حفظ کنند، و در کل موجب استفاده بهینه از رایانه‌های شخصی شوند. فرصت‌های تازه‌ای را نیز برای کتابداران به‌منظور مقابله با مسئله حفظ و نگهداری اطلاعات فراهم آورده‌اند .
از لحاظ خدمات، کتابداران میانجیان اصلی اطلاعات و منابع دانش هستند. این متخصصان، در مقیاس ملی، درصدد بهبود اشتراک منابع، افزایش کفایت پایگاه‌های اطلاعاتی، و تربیت اعضای اجرایی و آموزش مراجعان جهت استفاده از آنها بر آمده‌اند. در مقیاس بین‌المللی نیز عدم توانایی بسیاری از کاربران و نیاز مبرم آنان به راهنمایی برای استفاده از منابع قابل پیش‌بینی است. رفتار مردم تحت تأثیر عوامل مختلف قرار دارد و متخصصان اطلاع‌رسانی این جنبه انسانی را در طراحی نظام‌ها و خدمات در نظر می‌گیرند .

اطلاع رسانی و تبلیغات
پیشرفت علم و تغییر ماهیت اطلاعات تا آنجا رسیده است که حتی دقایقی پس از یک رویداد در نقطه ای از جهان، تنها به یاری اینترنت می توان از همه جزئیات اخبار مربوط به آن آگاه شد. اهمیت رسانه ها و تأثیر بسزایی که انواع آنها، بویژه روزنامه ها و شبکه های خبری ماهواره ای و اینترنتی بر سیاستگذاری دولت ها دارند، موجب شده که بعنوان یک چالش جدید در حوزه حاکمیتی خود از این پدیده، یعنی «انفجار اطلاعات» یاد کنند. زیرا این سهولت فوق العاده در امر اطلاع رسانی، دولت ها را همواره با فشار افکار عمومی و حساسیتهای آنها نسبت به مسائل مختلف روبرو ساخته است. از طرفی جریان بین المللی اطلاعات، اخبار و فرهنگ به صورت جریانی نامتوازن و نابرابر در قالب، رسانه های متعدد خود یک تهدید بالقوه برای امنیت کشورها و بویژه دولتها و جوامع جهان سوم می باشد. لذا برای این قبیل کشورها (کشورهای در حال توسعه) علیرغم کمبودها و کاستیهای مختلف، در صورتی که یک «نظام اطلاع رسانی» بومی و داخلی، که متکی و مقید به «بازشناسی» و «باز آفرینی» ارزشها و باورهای دینی، اخلاقی و انقلابی باشد، ایجاد کنند، آنگاه می توانند جامعه خود را در غلبه بر این بحرانها و نیل به سطوح عالی از «امنیت ملّی» یاری نمایند.
مهندسي اطلاع رساني
یک مشکل مزمن دستگاه اطلاع‌رسانی کشور، ناکامی در تأثیرگذاری مطلوب بر مخاطبان و شکست در فرهنگ‌سازی و تغییر رفتار شهروندان در حوزه‌های مختلف فرهنگی و رفتاری است. مهندسی اطلاع‌رسانی یک ابزار علمی برای طراحی فرایندهای اطلاع‌رسانی با هدف کاهش فاصله میان انتشار (از منبع) تا انتقال (به ذهن مخاطب)، تضمین تأثیرگذاری پیام و نهایتاً فرهنگ‌سازی یا تغییر رفتار (برای مثال در زمینه تقویت فرهنگ مسوولیتآپذیری، تقویت فرهنگ کتاب‌خوانی، تغییر و بهسازی فرهنگ رانندگی و موارد مشابه آن) است. روش طراحی در مهندسی اطلاع‌رسانی در اصول، مشابه روش مهندسی در دیگر رشته‌هاست.
اساس کار بر کنترل متغیرهای درگیر در فرایند ارتباط استوار است. مهندسی اطلاع‌رسانی بر این فرض متکی است که به هر میزان متغیرهای درگیر در فرایند ارتباط، کامل‌تر و دقیق‌تر کنترل (مشاهده، ارزیابی و محاسبه) شوند، همان میزان تأثیرگذاری پیام بر گروه‌های مخاطب عمیق‌تر و امکان حصول اقناع و تغییر دیدگاه و رفتار مخاطبان، محتمل‌تر است.
به این ترتیب یک طرح مهندسی اطلاع‌رسانی، با هدف کنترل یک نارسایی، معضل یا بحران مشخص فرهنگی و رفتاری در گروه‌های مشخصی از مخاطبان (شهروندان) و نهادینه کردن تغییرات ذهنی – رفتاری در آنان تدوین می‌شود. هر طرح مهندسی اطلاع‌رسانی، دست کم هفت گروه از متغیرهای فرایند ارتباط شامل: متغیرهای سوژه یا موضوع، متغیرهای پیام، متغیرهای مخاطب، متغیرهای واسطه انتقال، متغیرهای زمان و مکان، متغیرهای روش انتقال و متغیرهای صورت انتقال را مورد مشاهده، ارزیابی و محاسبه (کنترل) قرار می‌دهد. یک طرح مهندسی اطلاع‌رسانی، در واقع برنامه گام به گام کاری رسانه‌های مختلف و متنوع، در زمینه یک نابهنجاری فرهنگی رفتاری برای یک دوره زمانی خاص را ارائه می‌دهد. درون‌داد طرح‌های مهندسی اطلاع‌رسانی، همان سیاست‌گذاری یا تعیین اهداف و بایدها و نبایدها در زمینه فرهنگی رفتاری مورد نظر است و برون‌داد آن یک نقشه جامع اطلاع‌رسانی برای پیاده‌سازی توسط مدیریت برنامه ای اطلاع‌رسانی است.فرهنگ مهندسی اطلاع‌رسانی و جایگاه آن در رسانه‌های ایران می‌توان با صراحت گفت که طراحی‌های علمی مهندسی اطلاع‌رسانی، اصولاً در جامعه ما شناخته‌شده نیستند.
زمانی در گذشته‌های نه چندان دور، روشی به نام مهندسی ساختمان و ایجاد بناها بر اساس طرح‌های مهندسی در بین مردم کشور ما به رسمیت شناخته نمی‌شد. کارفرمایان و شهروندانی که درصدد ساخت یک بنای مسکونی یا تجاری بودند، چندان نیازی به انجام هزینه برای تهیه طرح‌های مهندسی ساختمان احساس نمی‌کردند حال آنکه امروزه این فرهنگ به خوبی در کشور ما به رسمیت شناخته شده و از جایگاه معتبری برخوردار است به نحوی که در بیشتر مناطق کشور، بدون وجود یک نقشه مهندسی، اصولاً اقدام به ساخت یک بنا، قابل پذیرش نیست. چنین شرایطی برای طراحی‌های مهندسی اطلاع‌رسانی در رسانه‌های مختلف عرفی و غیرعرفی ما وجود دارد.
رسانه‌های ایران به صورت آماتور و نیمه حرفه‌ای اداره می‌شوند. معماران تجربی به مدیریت فرایندهای اطلاع‌رسانی می پردازند و از آنجا که این مدیریت بر اساس یک نقشه و طرح علمی و دقیق نیست، اکثر بناهای فرهنگی و رفتاری ساخته دست این مدیران نیز، همچون خانه‌هایی که بر آب ساخته شده باشند، به راحتی فرو می‌ریزند. این در شرایطی است که نارسایی‌ها، نابهنجاری‌ها و معضل‌های فرهنگی رفتاری فراوانی جامعه ما را به محاصره خود درآورده است. برای رهایی از چنین وضعیتی و دستیابی به شرایطی کنترل شده، سالم‌تر و متعادل‌تر، راهی جز به رسمیت شناختن نقش مهندسی اطلاع‌رسانی، به عنوان ابزاری برای فرهنگ‌سازی و تغییر رفتار وجود ندارد..
پي‌ريزي سياستهاي اطلاع‌رساني
سابقة پي‌ريزي سياستهاي اطلاع‌رساني، به برنامه‌هاي ايفلا در زمينه كتابشناختي جهاني، دسترسي به انتشارات,‌ برنامه سازمان ملل در زمينه تبادل اطلاعات علمي (يوني سيست), نظام ملي اطلاع‌رساني (ناتيس) و برنامه اطلاع‌رساني عمومي (جي آي پي) در طول دهه 70 بر مي‌گردد. اين برنامه‌ها در راستاي كنترل توده در حال گسترش اطلاعات در قالب زيربناهاي اطلاع‌رساني انجام مي‌شد (الرحمن,‌ 1379). اكنون با افزايش اطلاعات, توسعه فناوريهاي اطلاعاتي و آگاهي افراد جامعه نسبت به اهميت اطلاعات در انجام امور، تدوين سياستهاي ملي اطلاع‌رساني ضروري به نظر مي‌رسد. آمريكا با ايجاد بنياد ملي علوم (NSF) در سال 1972 به اين كار همت گماشت. فرانسه,‌ بريتانيا,‌ استراليا, سوئد, دانمارك,‌ كانادا و آلمان از جمله كشورهايي بودند كه براي پي‌ريزي سياست ملي اطلاع‌رساني، تلاش كردند. كشورهايي مانند هند و مالزي نيز تلاشهايي را انجام دادند و يونسكو نيز حمايت از پي ريزي سياستهاي ملي اطلاع‌رساني كشورها را جزو برنامه‌هاي خود قرار داده است (همان).
به نظر الرحمن, قلمرو سياست اطلاع‌رساني گسترده است و حتي حوزه‌هايي مانند آموزش و پرورش, ارتباطات ملي, سياستهاي فرهنگي, كشاورزي, محيط زيست, علوم, اقتصاد,‌ صنايع, بازرگاني, بهداشت ملي و نظير آن را شامل مي‌شود. اما وي معتقد است كه تدوين سياستهاي ملي اطلاع‌رساني اصولاً يك كار بومي است كه ماهيتي سياسي داشته و هر كشور داراي ويژگيهاي خاص خود است و مسائل مربوط به خط مشي را نمي‌توان از داخل راهنماهاي يونسكو يا ساير سازمانهاي بين المللي در آورد.

مآخذ :
• بورکو، ه . "دانش اطلاع‌رسانی چیست؟". نشریه فنی مرکز مدارک علمی. دوره اول. 1 (مهر 1351): 1-8؛
• شیری، علی‌اصغر. "شبکه اطلاع‌رسانی: نظریه، تعاریف و تاریخچه". فصلنامه کتاب. دوره هفتم، 4 (زمستان 1375): 75-90؛
• ویکری، برایان کمبل و الینا. "پیدایش و دامنه علم اطلاع‌رسانی". ترجمه عبدالحسین فرج‌پهلو. کتابداری و اطلاع‌رسانی. دوره اول، 2 (زمستان 1376 ): 18-37 ؛
• ویکری، برایان کمبل و الینا. علم اطلاع‌رسانی در نظر و عمل. ترجمه عبدالحسین فرج‌پهلو. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 1380؛
• دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته نرگس نشاط
• http://www.islahweb.org/node/564
• Debons, Anthony. "Information Science". World Encyclopedia of Library and Information Services. PP. 365-368
• 7) Saracevic, Tefko. "Information Science". Journal of the American Society for Information Science. Vol. 50, No. 2 (1999): 1051-1063;
• Shera, J. H. The Foundations of Education for Librarianship. NewYork: Wiley, 1972.
• Harold Borko, “Information Science, What is It?”. in key Paper in Information Science, ed. by Arthur W. Ebias (Washington, D.C.: The American Society for Information Science, 1971), P. 1-3