رسانه هاي جمعي و نقش آن ها در تحكيم و يا تضعيف ارزش ها
مقدّمه
شكي نيست كه جامعه عرصه بروز و ظهور توانمندي هاي خدادادي انسان است. البته از اين واقعيت هم نبايد گذشت كه هر جامعه اي و تحت هر شرايطي توان شكوفاسازي استعدادهاي انساني بشر را ندارد; زيرا جامعه اي مي تواند زمينه پيدايش رفتارهاي انساني را فراهم سازد كه خود از امنيت و آرامش لازم برخوردار باشد و اين امر نيز در گرو حفظ و پاسداشت ارزش هاي حاكم در آن است.
از اين رو، انديشمندان و دانشوران فراواني سعي بسيار نموده اند تا عوامل مؤثر بر ناديده گرفتن ارزش ها و بروز انحرافات در جامعه را شناسايي كنند، و علي رغم ديدگاه هاي متعدد، همگان بر عامل عدم آگاهي و شناخت اتفاق نظر دارند و اين امر در متون ديني نيز مورد تأكيد قرار گرفته است.
بهترين و كارآمدترين شيوه پيش گيري و يا حل آن را نيز آگاهي بخشي و شناساندن ارزش ها و هنجارهاي حاكم بر جامعه دانسته اند. به اعتقاد دانشمندان علوم اجتماعي، يكي ازابزارهاي مؤثر و مفيد در اين زمينه، «رسانه هاي جمعي» هستند، به گونه اي كه آن ها را در رديف عوامل شخصيت ساز قرار داده اند و بر اين باورند كه رسانه هاي جمعي مي توانند هنجارهاي اجتماعي را تقويت يا تضعيف سازند.1 و به تعبير ژان كازينو، وسايل ارتباط جمعي مي توانند به تسطيح فرهنگي و يكسان شدن الگوها و انديشه ها كمك شاياني بكنند.2
روشن است كه درجه تأثير رسانه ها و نيز استقبال همگاني از آن ها شدت و ضعف داشته، تابع متغيّر رشد فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي جامعه مي باشد; چون پيشرفت دانش و فنّاوري سهم اصلي را در نحوه استفاده افراد يك جامعه از رسانه هاي همگاني دارد.3 به هر روي، اصل تأثير عميق رسانه هاي جمعي قابل انكار نيست و اين به خاطر وقت زيادي است كه افراد صرف خواندن كتاب، مجلّه، روزنامه، تماشاي برنامه هاي تلويزيون، گوش دادن به راديو و رفتن به سينما مي كنند، به گونه اي كه جامعه شناسان هنگام بررسي آثار و پيامد تماشاي تلويزيون در كشورهاي صنعتي، متوجه شدند كه اين رسانه جمعي براي كودكان و نوجوانان 3 تا 16 سال چنان جاذبه اي دارد كه ميانگين وقتي را كه آن ها صرف تماشاي تلويزيون مي كنند، بيش از وقتي است كه در كلاس درس مي گذرانند.4
در ميان اقشار جامعه، قشر كودك و نوجوان تحت تأثير شديد رسانه ها، به ويژه تلويزيون، هستند و اين امر از دو جهت قابل توجه است: نخست اينكه در زماني وسايل ارتباط جمعي با انسان هاي بزرگ و بالغ برخورد مي كنند كه آنان داراي ذهني پرداخته و ساخته شده هستند. از اين رو، پيام ها كمتر مي توانند در آن ها رسوخ كنند; زيرا شخص از سازوكارهاي دفاعي خاص خود برخوردار است. اما اين امر در مورد كودكان مصداق ندارد; ذهن كودك، ساده و فاقد شبكه به هم پيوسته متشكل از انديشه ها و باورهاست. هنوز ذهن كودك رموز تحليل عقايد، سنجش و سپس پذيرش يا طرد منطقي آنان را بازنيافته است. بدين روي، كودكان بدون هيچ پناه يا حفاظي در برابر وسايل ارتباط جمعي قرار مي گيرند و سخت تأثير مي پذيرند.5
دوم اينكه بنابر تأكيد انسان شناسان و دانشمندان علوم اجتماعي، شخصيت افراد غالباً در سنين 3 تا 12 سالگي شكل گرفته، سپس در محيط اجتماعي بروز و ظهور مي كند.6
با توجه به نكات ياد شده و اين واقعيت كه رسانه هاي جمعي در جهت تغيير و تضعيف ارزش ها و شكل گيري باورهاي منفي نيز كارايي مؤثري دارد، در اين نوشتار ابتدا توانمندي اين رسانه ها و سپس عملكرد آن ها را در جهت ناديده گرفتن ارزش ها مورد بررسي قرار مي دهيم.

رسانه چيست؟
پيش از تعريف «رسانه» و بيان ويژگي هاي آن، بايد توجه داشت كه ارتباط نه تنها يكي از عناصر مهم و اساسي زندگي گروهي انسان است، بلكه سنگ بناي جامعه و هسته اصلي تشكيل ساختمان اجتماعي است; چه اينكه بدون ارتباط، هرگز فرهنگ پديدار نمي گشت و بدون فرهنگ، جامعه لباس وجود بر تن نمي كرد. از اين رو، در نظام هاي اجتماعي كوچك و بزرگ همانند خانواده، اجتماعات روستايي، شهري، كشوري و بين المللي، ارتباط در انتقال دانش ها و مهارت ها و نگرش و باورها و ارزش ها، نقش برجسته داشته است و مي تواند به شكل گيري و تغيير شناخت ها، عقايد، ارزش ها و رفتار انسان منجر گردد. به همين دليل، ارتباط به عنوان يكي از ابزارهاي اصلي تغييرات اجتماعي و سياسي مطرح است.7 روشن است كه ارتباط خود به خود صورت نمي گيرد، بلكه نياز به ابزار است. رسانه را ابزار ارتباط دانسته اند و در تعريف آن چنين گفته اند: «رسانه وسيله اي است كه فرستنده به كمك آن معنا و مفهوم موردنظر خود (پيام) را به گيرنده منتقل مي كند. به عبارت ديگر، رسانه، وسيله حامل پيام از فرستنده به گيرنده است. كتاب، روزنامه، مجلّه، عكس، فيلم، نوار صوتي و تصويري، راديو، تلويزيون، ماهواره و... نمونه هايي از رسانه هستند.»8
البته ارتباط گاهي كلامي است كه در آن پيام ها در قالب رمزهاي كلامي به صورت شفاهي و يا به شكل نوشتاري منتقل مي گردد و گاه ارتباط غيركلامي است كه در قالب رمزهاي غيركلامي مثل طرّاحي، نقاشي و موسيقي منتقل مي گردد.
ارتباط به لحاظ تعداد افراد درگير نيز انواعي دارد كه در اين نوشتار، نوع ارتباط جمعي آن مورد نظر است. «ارتباط جمعي» نوعي ارتباط است كه در آن افراد زيادي ناآشنا، غيرمشخص و نامتجانس، كه به آساني قابل شمارش نيستند، مشاركت دارند. سخنراني در مجامع عمومي و يا ارسال پيام از طريق برنامه هاي راديويي، تلويزيوني و نشريات از اين جمله است.9
رسانه هاي جمعي علاوه بر ويژگي هاي مشترك، هر يك داراي مزيّت ها و محدوديت هاي خاص خود هستند. اما درباره ويژگي هاي مشترك وسايل ارتباط جمعي، سادني ميد مي گويد: ويژگي هاي ذيل وسايل ارتباط جمعي را به ابزاري منحصر به فرد تبديل كرده اند:
1. تعداد گيرندگان وسايل ارتباط جمعي نسبتاً زياد است.
2. تركيب گيرندگان بسيار متنوّع است.
3. با ارسال پيام از طريق وسايل ارتباط جمعي، نوعي تكثّر پيام به وجود مي آيد.
4. توزيع پيام سريع است.
5. هزينه براي مصرف كننده كم است.10
در ميان وسايل ارتباط جمعي، روزنامه، راديو و تلويزيون بيش از هر رسانه ديگري وقت افراد جامعه را به خود اختصاص مي دهند و اين به خاطر ويژگي هايي است كه آن ها دارا هستند. در اين جا، به برخي از ويژگي هاي آن ها اشاره مي كنيم:
الف. روزنامه: رسانه اي است كه هر روز چاپ شده، در اختيار مخاطبان قرار مي گيرد و داراي ويژگي هاي ذيل است:
1. به خاطر چاپ روزانه، تازگي خود را هميشه حفظ مي كند.
2. از لحاظ شمارگان، در تعداد زيادي منتشر مي شود، بر خلاف كتاب و مجلّه كه تعدادشان محدود است.
3. مخاطبان خود را روزانه از اخبار و وقايع داخلي و خارجي باخبر مي كند.
4. علاوه بر مطالب علمي و فكري، به داستان و سرگرمي هم مي پردازد.
5. ارزان تر از ساير مطبوعات است. از اين نظر، تعداد بيشتري قدرت خريد آن را دارند.11
ب. راديو: به عنوان رسانه اي صوتي، كه پيام را به صورت امواج به مخاطبان مي رساند، داراي ويژگي هاي ذيل است:
1. ارزاني و در دسترس بودن همگان;
2. حجم كم، سبكي، قابليت حمل و نقل، نداشتن محدوديت مكاني;
3. طرز كار ساده و كاربرد آسان;
4. امكان استفاده انفرادي;
5. امكان كار كردن با برق و باتري;
6. قابل استفاده در موقعيت هاي گوناگون، در حال كار، رانندگي، آشپزي و مانند آن.12
ج. تلويزيون: اگرچه تلويزيون بسياري از ويژگي هاي يادشده روزنامه و راديو را ندارد، اما از جهات ديگر، داراي خصوصياتي منحصر به فرد است كه آن را از ساير رسانه هاي جمعي، حتي روزنامه و راديو، متمايز مي سازد.
اول، بيشترين مخاطب اين رسانه، قشر كودك و نوجوان هستند و با توجه به وقت زيادي كه كودكان و نوجوانان 3ـ16 سال صرف ديدن برنامه هاي تلويزيوني مي كنند، برنامه سازان آن را قادر مي سازد با بهره گيري از برنامه هاي ارزشي و يا هر باور و ايده اي كه خود تشخيص مي دهند، رفتار فردي و اجتماعي آينده اين مخاطبان را سمت و سو دهند; چه اينكه قشر مذكور در آينده اي نه چندان دور، در نقش هاي گوناگون اجتماعي ظهور كرده، همچون سرباز جبهه فرهنگي، هر چه را آموختند به منصه ظهور مي رسانند.
دوم، رسانه مزبور توان بالايي در جهت پر كردن اوقات فراغت جوانان و حتي غيرجوانان دارد; چه اينكه مي تواند با نشان دادن صحنه هاي تفريحي، ساعت ها افراد را به خود مشغول كند.
سوم، تلويزيون در كشور ايران بيش از راديو و روزنامه مخاطب دارد; چون با پيروزي انقلاب اسلامي و برق رساني به نقاط دورافتاده و شبانه روزي كردن برنامه هاي تلويزيوني و با توجه به ويژگي هايي كه تصوير دارد، غالب افراد جامعه، حتي روستاييان رغبتشان براي تماشاي تلويزيون بيش از راديوست و اين امر قابل مشاهده و ملموس مي باشد. علاوه بر اين، به خاطر رايگان بودن تماشاي برنامه هاي تلويزيون (بر خلاف جوامع صنعتي كه براي تماشاي تلويزيون، بايد حق اشتراك پرداخت كنند) و تنوّع شبكه ها (كه فرد به دلخواه اجازه استفاده از هر كدام را دارد) اين رسانه از روزنامه و خواندن آن ارزان تر است و با وجود سيستم «تله تكس»، حتي خبرهاي نوشتاري را هم از طريق تلويزيون مي خوانند.
چهارم، قدرت فوق العاده تصوير ـ به گونه اي كه هر تصويري را برابر با هزار واژه دانسته اند ـ از ديگر ويژگي هايي است كه رسانه هايي همچون روزنامه و راديو ندارند. تلويزيون مي تواند با بهره گيري از تصوير، بسياري از ناگفتني ها را به تصوير بكشد; بسياري از ارزش هايي كه به قلم و بيان نمي آيند، در تصوير متجلّي مي گردند.
اين ويژگي ها تلويزيون را رسانه اي پرقدرت ساخته است. امام خميني(قدس سره) در اين باره مي فرمايد: «دستگاه تلويزيون اگر آموزنده باشد، براي همه ملت آموزندگي دارد و اگر ـ خداي ناخواسته ـ انحراف داشته باشد، همه ملت را به انحراف مي كشد.»13
د. سينما: سينما رسانه اي تصويري است كه پيام خود را در قالب تصوير به همراه صدا در اختيار مخاطبان خود قرار مي دهد، هرچند از لحاظ قدرت تأثير شباهت زيادي با تلويزيون دارد، اما به سبب محدوديت هايي همچون مكان و نيز گراني آن براي مخاطب، بسيار محدودتر از روزنامه، راديو و تلويزيون است. اما به لحاظ تأثير، بسيار اثرگذار است.