مفهوم برنامه ریزی آموزش و پرورش
تصورات نادرست راجع به برنامه ریزی
بعضی کسان نسبت به برنامه ریزی آموزش تصورات نادرستی دارند؛ مثلا، بنابر کتاب بررسی جهانی مسایل و امکانات برنامه ریزی آموزش و پرورش از انتشارات یونسکو، به خطا گمان می کنند :
ـ برنامه ریزی آموزش و پرورش دارویی است معجزه آسا که می تواند تمام دردهای سیستم بیمار آموزش و پرورش را درمان کند.
ـ برنامه ریزی آموزش فرمول و شکل ثابتی دارد که می تواند در تمام موقعیت ها و شرایط

اجتماعی مختلف، علی رغم تفاوت ها و نابرابری هایشان به کار برده شود.
ـ برنامه ریزی آموزش و پرورش وسیله ای است برای قبضه کردن آموزش و پرورش و از میان بردن و خفه ساختن آزادی و ابتکار عمل معلمان و متعلمان.
ـ برنامه ریزی آموزش و پرورش وسیله ای است در دست گروهی معدود که بتوانند در پس پرده، فن و تکنولوژی یا به استناد مقام و موقعیت خود رد سازمان های آموزشی، زمام اختیار تعیین هدف ها، اولویت ها، و خط مشی و نظام آموزش و پرورش را به چنگ آورند و زندگی و مقدرات انسانها را به بازی گیرند. برنامه ریزی آموزش و پرورش هیچ یک از اینها نیست.
تعریف برنامه ریزی آموزش و پرورش
برنامه ریزی آموزش و پرورش با مشخص ساختن هدف ها و اولویت های آموزشی کشور و کشیدن نقشه و طرح هایی برای رسیدن به آن هدف ها سر و کار دارد .
بعضی از برنامه ریزان آموزش و پرورش معتقدند که کار برنامه ریز بعد از تعیین هدف ها و سیاست کلی آموزش و پرورش آغاز می شود.
ادگارفور و همکارانش که از طرف یونسکو مطالعات دامنه داری را برای معرفی نقش آموزش و پرورش در دنیای امروز و فردا انجام داده اند و کتاب آموختن برای زیستن را نوشته اند سیاستگزاری آموزش و پرورش را جدا از برنامه ریزی شناخته اند. در حقیقت بنا بر توصیف این گروه ، وظایف، مأموریت، فعالیت و برنامه های آموزش و پرورش در سه مرحله بدین ترتیب تقدم تعیین می شود : سیاستگزاری آموزش و پرورش ، تعیین راهبرد آموزش و پرورش، و برنامه ریزی آموزش و پرورش .
به موجب این توصیف ، مأموریت ، هدف ، و اولویت های آموزش و پرورش در مراحل سیاستگزاری و انتخاب راهبرد آموزش و پرورش مشخص می شود، و کار برنامه ری، در حقیقت تنظیم تدابیر و طرح هایی برای رسیدن به هدف هایی است که قبلا مشخص شده اند .
تعریف راسخ برای برنامه ریزی
راسخ می گوید : کار برنامه ریز این است که مجموعۀ نظام تعلیم و تربیت جامعه ای را در مسیر رشد اقتصادی و اجتماعی و در راه وصول به هدف های دیگر ملی به حرکت اندازد ..
کار برنامه ریز تعیین هدف ها نیست بلکه تدبیر وسایل است ... وظیفۀ برنامه ریز ... باید بیشتر به ساز کردن وسایل مصروف باشد ... تعیین هدف های مطلوب غالبا به دست برنامه ریز نیست.
بعضی دیگر از برنامه ریزان آموزش و پرورش معتقدند که هدف راهنمای برنامه است و آن را هدایت می کند. به بیان دیگر، هدف گیری جزء ارکان برنامه ریزی محسوب می شود.

تعریف لکت برای برنامه ریزی
لکت می گوید : برنامه ریزی آموزشی فراگردی است برای تعیین کردن هدفهای مناسب، تشخیص دادن مسایل و نیازها و امکانات و محدودیت هایی که برای رسیدن به آن هدف ها موجود است یا محتملا وجود خواهد یافت، و تنظیم کردن فعالیت ها و برنامه هایی که برای رسید به آن هدف ها لازم است.
تعریف زیملمان برای برنامه ریزی زیملمان (1973) می گوید : برنامه ریزی آموزش و پرورش فراگردی است مشتمل بر تعیین نیازهای آموزش و پرورش، تنظیم استراتژی برای برآوردن نیازهای مزبور، تهیۀ طرح ها و پروژه های اجرایی استراتژی مزبور، و گردآوردن آنها در یک مجموعه یا سند .
تعریف یونسکو برای برنامه ریزی
در کتاب یونسکو به نام برنامه ریزی آموزش و پرورش (1970) نوشته شده است :
برنامه ریزی آموزش و پرورش، برداشتی است منطقی و علمی برای حل مسایل آموزشی. چنین برداشتی مشتمل است بر تعیین هدف ها و منابع، بررسی شقوق مختلف عمل و انتخاب عاقلانه بین آنها، تصمیم گیری در مورد هدف های مشخص در محدوده زمانی معین، و بالاخره ساز کردن بهترین تدابیر و وسایل برای تحقق بخشیدن منظم به تصمیمات مزبور . بدین ترتیب، برنامه ریزی آموزشی به طرح ریزی و نوشته روی کاغذ ختم نمی شود بلکه فراگردی است مداوم مشتمل بر یک رشته اقدامات و عملیات مرتبط و وابسته که ذیلا شرح داده می شود :
الف ـ روشن ساختن هدفهای آموزش و پرورش : هدفهای آموزش و پرورش یک ملت، بازتابی است از آرمانهایی که ملت نسبت به آینده خود دارد. بدین جهت باید توسط جامعه ، کلا، و نمایندگان و رهبران آن، خصوصا تعیین شود.
ب ـ شناسایی وضع کنونی و روند آن : برای آنکه راه خود را به سوی مقصد آموزش و پرورش بیابیم، باید علاوه بر تعیین مقصد، شناسایی روشنی از نقطۀ مبدأ داشته باشیم. به عبارت دیگر، باید بدانیم چه عوامل و شرایطی باعث شده است که آموزش و پرورش را در وضع کنونی آن قرار دهد و روند این عوامل به چه سویی است. اگر از وضع کنونی تصویر روشنی در دست نداشته باشیم چگونه می توانیم شکل آینده را رسم کنیم.
پ ـ سنجیدن شقوق مختلف : کشیدن نقشه های ایده آلی آسان است، ولی نتیجه ای ندارد. برنامه ریزی باید واقع بینانه باشد؛ یعنی، امکانات و منابع و همچنین تنگناها و موانع را اعم از

مالی، اداری، فنی، اجتماعی و اقتصادی و غیره در نظر گیرد. به عبارت دیگر، حوزۀ امکانات را که از تلاقی خواستها و منابع تنگناها به دست می آید تشخیص دهد و در داخل حوزۀ امکانات، به شقوق و راه های مختلفی که برای رسیدن به مقصد امکان پذیر هستند، پیدا کند؛ و مزایا و معایب آنها را با یکدیگر مقایسه کند و بسنجد، و بهترین راه را انتخاب کند.
ت ـ پیاده کردن برنامه : اگر برنامه جامه عمل نپوشد، فایده ای ندارد. برنامه معمولا جنبۀ کلی دارد و برای آنکه عملی شود باید به صورت طرح ها و پروژه هایی کاملا مشخص و دقیق و قابل ارزیابی و مرتبط و وابسته درآید. در حقیقت یکی از ضوابط واقع بینانه بودن برنامه آن است که عملی باشد.
بین چهار تعریف فوق الذکر، تعریفی که لکت از برنامه ریزی آموزشی کرده است جامعتر و دقیقتر از همه به نظر می رسد. به طور کلی، اختلاف اصلی بین تعریف هایی که از مفهوم برنامه ریزی آموزش و پرورش شده است، بر سر این است که آیا تعیین هدفها جزء برنامه ریزی هست یا نه. بعضی ها معتقدند که کار برنامه ریز، تعیین هدفها نیست بلکه تدبیر وسایل است. برخی دیگر معتقدند که تعیین هدف، پایه و اساس برنامه ریزی است.
آنچه مسلم است، برنامه ریزی بدون هدف گیری معنی و مفهومی ندارد. هدف، پایه و اساس و جان برنامه است. باید توجه داشت که هدفهای آموزش و پرورش در سطوح مختلف تعیین می شود. سیاستگزاران آموزشی که سیاست و مأموریت و رسالت نهایی آموزش و پرورش را تعیین می کنند، در حقیقت قدم اول را در راه برنامه ریزی آموزش و پرورش بر می دارند. این هدفها جنبۀ کلی دراد و معمولا قابل اندازه گیری نیست. پس از آن، نوبت تنظیم استراتژی یا راهبرد آموزش و پرورش می رسد.
تنظیم راهبرد، یعنی خط مشی آموزش و پرورش ، یعنی تعیین اولویت ها، یعنی تجزیه و تحلیل شقوق مختلف راه های نیل به مقصد. پس از آنکه سیاست، خط مشی ، و اولویت های آموزش و پرورش تعیین شد، اینها را باید به صورت هدفهایی دقیق و قابل اندازه گیری مشخص نمود. بدین ترتیب، اگر تعیین هدفهای آموزش و پرورش در سطوح و مراحل مختلف انجام می شود، آن را دلیل جدا بودن هدف گیری از برنامه ریزی نباید دانست. تعیین هدف مبنای برنامه ریزی است.
انواع برنامه ریزی آموزش و پرورش
اصطلاح برنامه ریزی آموزش و پرورش به مفهوم علمی آن در زبان فارسی هنوز خوب جا نیفتاده است و اغلب به جای چند مفهوم به کار می رود. این مفاهیم هر چند با یکدیگر بسیار نزدیک و مرتبط اند، ولی هر یک زمینۀ مشخص و مخصوصی دارد و بهتر است از یکدیگر تمیز داده شوند. ما برای این مفاهیم اصطلاحات زیر را به کار خواهیم برد:
ـ برنامه ریزی درسی
ـ طرح ریزی آموزش و پرورش
ـ برنامه ریزی نیروی انسانی
ـ برنامه ریزی آموزش و پرورش
برنامه ریزی درسی
برنامه ریزی درسی به عبارت ساده، شامل تعیین محتوای برنامه دروس است. گاهی برنامه ریزی درسی، در مفهوم بسیار محدود آن، ممکن است مربوط به تعیین محتوای یک درس به خصوص شود؛ مثلا، برنامه ریزی درس ریاضی کلاس چهارم. ولی معمولا دامنۀ عمل برنامه ریزی درسی وسیعتر از تعیین محتوای یک درس در یک کلاس است؛ مثلا، ممکن است شامل تعیین محتوای یک موضوع در یک دورۀ آموزشی باشد؛ چون برنامه ریزی دروس ریاضی طی دوره دبستان و دبیرستان. یا آنکه شامل تعیین محتوای دروس یک رشته آموزشی شود، چون برنامه ریزی درسی دورۀ دبستان، دبیرستان و غیره. برنامه ریزی درسی، در حقیقت جزیی است از برنامه ریزی آموزش و پرورش .
طرح ریزی آموزش و پرورش
طرح ریزی آموزش و پرورش به تهیه برنامه های مشخص و ویژه آموزش و پرورش اطلاق می شود؛ چون طرح تهیه کتاب های درسی، طرح مبارزه با بی سوادی، طرح تربیت معلم فنی و حرفه ای، طرح تربیت مشاوران دورۀ راهنمایی و غیره. معمولا یک طرح آموزشی باید دارای هدفی کاملا مشخص و دقیق و قابل اندازه گیری و ارزیابی باشد. همچنین معلوم شود که در چه محدودۀ زمانی اجرا خواهد شد، سازمان اجرایی آن چه خواهد بود، چه منابع مالی و انسانی و فنی مورد استفاده قرار خواهند گرفت و چه نتایجی از آن انتظار می رود. طرح ریزی آموزشی یکی از اجزای برنامه ریزی آموزش و پرورش به شمار می رود.
برنامه ریزی نیروی انسانی
برنامه ریزی نیروی انسانی شامل برنامه ریزی برای تربیت عموم کارکنان است، از کارگران نیمه ماهر و ماهر گرفته تا تکنسین ها، مهندسان ، دکترها ، معلمان و استادان و سایر متخصصان. برنامه ریزی نیروی انسانی مستقیما با برنامه ریزی اقتصادی مربوط است؛ زیرا هدف آن تربیت افرادی است که باید چرخ های اقتصاد کشور را به حرکت درآورند. به طور کلی، برنامه ریزی

نیروی انسانی بیشتر به آن جنبه آموزش و پرورش تکیه می کند که به تربیت افراد برای دنیای کار می پردازد، و با ابعاد دیگر آموزش و پرورش از قبیل پرورش اجتماعی، فردی و هنری، مستقیما سر و کاری ندارد. بعضی از متخصصان امر، به جای برنامه ریزی نیروی انسانی، اصطلاح توسعه منابع انسانی را به کار می برند. باید متوجه بود که اصطلاح منابع انسانی از مفهوم نیروی انسانی وسیعتر است ولی به هر صورت این قبیل برنامه ریزی ها نیز جزیی از برنامه ریزی آموزش و پرورش به شمار می روند.