بررسی برنامه های آموزش و پرورش در غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان
مقدمه
دانش آموزان معمولا ساعاتي را در مدرسه به تحصيل مي پردازند و بخش ديگري از اوقات خود را در خانه به استراحت و در کنار خانواده بودن مي‏گذرانند، در این میان زمان ديگري نيز وجود دارد که در سازندگي شخصيت و شکوفایی استعدادهای آنان نقش چشمگيري دارد و آن زماني است که دانش آموزان در اوقات فراغت خود به سر مي برند. اوقات فراغت در تابستان به دلیل تعطیلی مدارس ملموس تر و زمان آن بیشتر می شود. نهادها و دستگاه های مختلفی در کشور نظیر وزارت آموزش و پرورش، وزارت ارشاد، شهرداری، استانداری، سازمان تبلیغات، کانون های مساجد و سایر سازمان ها و نهادهای فرهنگی به برنامه ریزی برای اوقات فراغت دانش آموزان می پردازند. این مقاله قصد دارد، برنامه های اوقات فراغت آموزش و پرورش را بررسی نموده و نقد کند.
اهمیت و ضرورت غنی سازی اوقات فراغت
پیش از بررسی برنامه های اوقات فراغت، باید به اهمیت و ضرورت غنی سازی این اوقات مشخص شود. غني سازي اوقات فراغت دانش آموزان و برنامه ريزي صحيح، اصولي و هدفمند براي شكوفا كردن استعدادها و توانمندی های آن ها در خلال اوقات فراغت از مهم ترين اركان نظام تعلیم و تربیت است. فضاي مدرسه هر چند هم از امکانات ورزشی و پرورشی و مربيان توانمند برخوردار باشد، به تنهايي نمي تواند پاسخگوی نيازهاي غیر درسی و تربیتی دانش آموزان باشد.
غنی سازی اوقات فراغت نوجوانان و جوانان دانش آموز در عصر کنوني با نگاه به تهاجم فرهنگي بسيار ضروری می نماید. غفلت ورزيدن از ميليون ها ساعت اوقات فراغت اين قشر عظيم خسارات جبران ناپذيري بر آينده جامعه در پي خواهد داشت. تعطیلات تابستان مي‌تواند يك فرصت باشد، اما در حال حاضر براي بسياري از دانش‌آموزان و خانواده‌هايشان به يك تهديد تبديل شده است.
در اين راستا باید با استفاده از توان اجرايي و امکانات آموزشي، ورزشی و تربيتي آموزش و پرورش و بهره گیری از مشارکت بخش خصوصی و جلب مشارکت هاي دانش آموزان و اولياء به این امر مهم مبادرت ورزید.
دیدگاه های مسئولین آموزش و پرورش درباره غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان
به زعم حميدرضا حاجي‌بابايي وزیر آموزش و پرورش، در مقوله غني‌سازي اوقات فراغت دانش‌آموزان، بايد تمام نهادها و دستگاه‌هاي مرتبط وارد عمل شوند. چرا كه آموزش و پرورش به تنهايي نمي‌تواند براي 12 ميليون و 300 هزار دانش‌آموز برنامه‌ريزي انجام دهد. بنابراين بخشي از مقوله غني‌سازي اوقات فراغت دانش‌آموزان برعهده خانواده، بخشي برعهده نهادهاي مختلف جامعه و بخشي نيز كه بالغ بر 6 ميليون دانش‌آموز است، برعهده وزارت آموزش و پرورش است. وي بیان می کند که تمام دستگاه‌هاي مرتبط مانند مساجد، بسيج، طرح هجرت، افراد حقيقي و حقوقي، دولتي، غيردولتي و وزارت آموزش و پرورش در كنار يكديگر بايد اوقات فراغت را تعريف و سازماندهي كنند و براي غني‌سازي اوقات فراغت دانش‌آموزان بسيج شوند.
حاجي‌بابايي بر این باور است که، نهاد خانواده نقش اول، اساسي و اصلي را در زمينه غني‌سازي اوقات فراغت دانش‌آموزان برعهده دارد و در كنار خانواده نيز آموزش و پرورش در مرتبه بعدي قرار دارد.
بر اساس دیدگاه وزیر آموزش و پرورش، يكي از مشكلات اصلي در مقوله غني‌سازي اوقات فراغت دانش‌آموزان اين است كه فكر مي‌كنيم دانش‌آموز بايد در اوقات فراغت مشغول كاري باشد؛ در حالي كه استراحت هم جزء اوقات فراغت به حساب مي‌آيد، شنا، مسافرت ‌همراه با خانواده، تماشاي تلويزيون، خواندن كتاب و همه اين مسايل جزء اوقات فراغت دانش‌آموزان به حساب مي‌آيد.
سیاست های آموزش و پرورش در برنامه های اوقات فراغت دانش آموزان
حمیدرضا حاجی‌بابایی وزیر آموزش و پرورش، در راستای بهبود اوقات فراغت، دستورالعمل اجرایی فعالیت‌های تابستانی سال 1391 را ابلاغ نموده و در آن بر ضرورت برنامه‌ریزی برای غنی سازی اوقات فراغت دانش‌آموزان در فصل تابستان تأکید کرده است.
بنابر این دستورالعمل، اهداف فعالیت‌های غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان در تابستان، مبتنی بر اهداف ترسیم ‌شده در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و اهداف مندرج در آیین‌نامه فعالیت‌های تابستانی است.
سیاست‌های اوقات فراغت تابستانی سال 91 اعلام شده از سوی آموزش و پرورش عبارتند از:
- توجه به نام گذاری سال جاری (تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی) در جهت‌دهی برنامه‌های غنی سازی اوقات فراغت و تلاش برای فرهنگ‌سازی آن در بین دانش‌آموزان و خانواده‌های آن ها.
- جلب مشارکت بیشتر خانواده ها در مدیریت و غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان با محوریت کار و مهارت‌آموزی.
- توجه به مناطق کم‌برخوردار و ایجاد زمینه‌های سازندگی و محرومیت‌زدایی در میان دانش‌آموزان در برنامه های اوقات فراغت.
- جلب مشارکت بومی و منطقه ای در اجرای برنامه‌های اوقات فراغت با استفاده از ظرفیت‌های موجود در دستگاه‌های اجرایی هر منطقه.
- افزایش شادابی، نشاط و ارتقاء سلامت روحی و روانی دانش‌آموزان در برنامه ریزی های اوقات فراغت.
- بازدید از مراکز و پروژه های صنعتی به منظور آشنایی دانش‌آموزان با نوآوری‌ها و تلاش های علمی و صنعتی.
- تبلیغ فرهنگ نظم و بهره‌وری و استفاده بهینه و مثبت از اوقات فراغت در میان دانش‌آموزان و خانواده‌های آن ها.
- توجه به آموزش مهارت‌ های فنی و هنری به دانش آموزان با اهتمام به ملاحظات تربیتی و نیازهای بومی.
- جهت‌دهی برنامه‌ها به سمت رشد روحیه خلاقیت، ابتکار، نوآوری، کارآفرینی و تقویت اعتماد به نفس و خودباوری در میان دانش‌آموزان.
- ترغیب دانش‌آموزان نسبت به بهره‌مندی از مواهب طبیعت و گشت و گذار در دامان طبیعت با همراهی و پشتیبانی خانواده‌ها.
- تقویت و عمق بخشی به محتوای برنامه‌های تفریحی، ورزشی، سرگرمی و محصولات فرهنگی ارائه شده در برنامه های اوقات فراغت.
تشکیل کمیسیون فعالیت‌های تابستانی آموزش و پرورش در راستای برنامه ریزی اوقات فراغت
آموزش و پرورش با تشکیل کمیسیون فعالیت های تابستانی در این وزارتخانه، به برنامه ریزی اوقات فراغت دانش آموزان توجه نشان داده است.
برخی از وظایف کمیسیون شامل «برنامه‌ریزی فعالیت‌های تابستانی»، «پیش‌بینی منابع مالی و نحوه تأمین نیروی انسانی مورد نیاز برنامه‌های تابستانی»، «جلب همکاری و مشارکت سایر نهادها» و «ایجاد هماهنگی و تعیین چگونگی نظارت بر فعالیت‌های تابستانی و نحوه ارزشیابی آن ها» است.
وظایف ستاد استان شامل «برگزاری منظم و مؤثر جلسات مدیریت بهبود اوقات فراغت دانش‌آموزان استان»، «شناسایی، سازماندهی و جلب مشارکت مؤثر همیاران»، «تنظیم و تصویب تقویم اجرایی برنامه‌های بهبود اوقات فراغت دانش‌آموزان»، «اطلاع‌رسانی فراگیر به دانش‌آموزان و اولیا ایشان برای ثبت‌نام در پایگاه تابستانی، کانون‌های فرهنگی و اجتماعی محلات و مدارس قرآن کریم» است.
وظایف منطقه نیز شامل «تشکیل ستاد برنامه‌ریزی بهبود اوقات فراغت»، «اهتمام بر جذب حداکثری دانش‌آموزان به مراکز بهبود اوقات فراغت»، «شناسایی و تعیین مدارس و فضاهای مناسب برای ایجاد مدارس قرآن کریم، کانون فرهنگی و اجتماعی محله و پایگاه تابستانی»، « تجهیز مراکز فعالیت‌های تابستانی به امکانات مورد نیاز» است.
زمینه‌ها و موضوعات برنامه‌های اوقات فراغت آموزش و پرورش
طبق اعلام حسین هژبری، معاون فرهنگی و پرورشي وزارت آموزش و پرورش، دانش‌آموزان مي‌توانند در زمینه های قرآن و عترت، فرهنگی و هنری، علمی و پژوهشی، ورزشی و گردشگری، توانمندسازی، مهارت آموزی، سازندگی و زیباسازی محیطی و فضای مجازی در برنامه های اوقات فراغت آموزش و پرورش شرکت کنند. برنامه های اوقات فراغت آموزش و پرورش در هر یک از این زمینه های اعلام شده موضوعات مختلفی را در بر می گیرند.
در زمینه قرآن و عترت، به موضوعاتی نظیر آموزش قرآن، برگزاری مسابقات قرآنی و پژوهش در حوزه قرآن و عترت پرداخته شده است.
در زمینه فرهنگی و هنری، آموزش مهارت ها، برگزاری نمایشگاه ها و انجام بازدیدهای فرهنگی و هنری، کتابخوانی و نویسندگی مورد توجه قرار گرفته است.
پژوهش های دانش آموزی، روبوکاپ، المپیادهای علمی و جشنواره های خوارزمی از برنامه های اوقات فراغت در زمینه علمی و پژوهشی عنوان شده است.
در عرصه ورزش و گردشگری، برنامه های اوقات فراغت شامل برگزاری اردوهای تفریحی، مسابقات و برنامه های ورزشی است.
در حوزه توانمندسازی به موضوعاتی نظیر مهارت های زندگی، سلامت، تربیت اقتصادی، فرهنگ کار و تولید اشاره شده است.
زمینه مهارت آموزی، به برنامه های کارآفرینی، آموزش مهارت های فنی و حرفه ای، بازدید از مراکز صنعتی و تولیدی توجه کرده است.
زیباسازی و شاداب سازی محیط مدرسه، محله آرایی و محرومیت زدایی از برنامه های اوقات فراغت در زمینه سازندگی و زیباسازی محیطی عنوان شده است.
موضوعات عرصه فضای مجازی، شبکه های دینی و فرهنگی، باشگاه خبرنگاران دانش آموز و نقش آفرینی در محیط وب هستند.
نقد برنامه های اوقات فراغت آموزش و پرورش و ارایه پیشنهادات مناسب
نقدهای گوناگونی از سوی صاحبنظران، مسئولین زیربط، کارشناسان و نگارنده بر برنامه های اوقات فراغت آموزش و پرورش وارد شده است، که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
آموزش و پرورش توجه جدی به غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان نشان نمی دهد و آن را جزو وظایف و مسئولیت های اصلی خویش بر نمی شمارد. برای اثبات این مدعا می توان با نگاه به سند تحول بنیادین به عنوان مهمترین سند آموزش و پرورش جای خالی برنامه ریزی برای اوقات فراغت را مشاهده کرد. در حالی که غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان یکی از مهم ترین رسالت های این نهاد در راستای فعالیت های پرورشی و تربیتی محسوب می شود.
آموزش و پرورش در بسیاری از برنامه های اوقات فراغت، صرفا به برگزاری کلاس های تقویتی، آموزشی، هنری، فرهنگی و ... به شیوه برگزاری کلاس های آموزشی مدارس در طول سال تحصیلی می پردازد. در حالی که نیاز دانش آموزان این است که اوقات فراغت خود را با شیوه های متفاوت و در موضوعات متفاوت سپری کنند.
در آموزش و پرورش، اعتبار و بودجه کافی برای برگزاری اردوهای دانش‌آموزی و برنامه های اوقات فراغت در نظر نگرفته نشده است. همچنین مدارس از فقدان تجهیزات مناسب و امکانات لازم برای پر کردن اوقات فراغت رنج می برند. در این خصوص آموزش و پرورش باید بخشی از بودجه فرهنگی و پرورشی خود را به این امر مهم اختصاص دهد و در صورت ناکافی بودن بودجه موردنظر، بودجه های بیشتری در این زمینه جذب نماید. البته برای جبران کمبود بودجه، می تواند برخی از هزینه های اوقات فراغت را از دانش آموزان دریافت کند.
سازمان دانش آموزی که از سازمان های مهم دست اندرکار در زمینه برنامه های فرهنگی و تربیتی دانش آموزان است، در برنامه ریزی اوقات فراغت دچار روزمرگی و تکرار شده است و در سالیان اخیر طرح و برنامه جدیدی در این خصوص ارایه نکرده است.
نهاد آموزش و پرورش به تنهایی نمی تواند بار غنی سازی اوقات فراقت نوجوانان و جوانان دانش آموز را به دوش بکشد و باید از همیاری و همکاری سایر نهادها و ارگان ها بهره بگیرد. آموزش و پرورش باید با برنامه ریزی مناسب برای هماهنگی و همکاری با ارگان ها و نهادهای ذی ربط از قبیل سازمان تربیت بدنی، صدا و سیما، شهرداری، سازمان تبلیغات اسلامی و ... در زمینه اوقات فراغت داشته باشد.
جزیره ای عمل کردن و ناهمگونی و ناهماهنگی برنامه ریزی های صورت گرفته برای اوقات فراغت دانش آموزان در بین نهادهای مختلف کشور از نقدهای وارد بر برنامه ریزی های اوقات فراغت است. در این خصوص ضرورت برنامه ریزی ها و سیاست گذاری های متمرکز و هماهنگ اوقات فراغت توسط نهادهای بالادستی در حوزه فرهنگ احساس می شود.
برنامه های اوقات فراغت آموزش و پرورش، شامل گستره وسیعی از دانش آموزان نمی شود، به طوری که آمارها نشان می دهد نزدیک به 40 درصد دانش آموزان به ویژه دانش آموزان مناطق کم برخوردار و محروم از برنامه های اوقات فراغت بهره ای نمی برند.
برنامه های اوقات فراغت آموزش و پرورش در مقایسه با برنامه های تلویزیون، ماهواره، اینترنت و بازی های رایانه ای از جاذبه کافی برخوردار نمی باشد. در این خصوص برنامه های اوقات فراغت، باید نشاط آور، جذاب و آموزنده برای همه دانش آموزان باشد.
محدود شدن برنامه های اوقات فراغت دانش آموزان به فصل تابستان و عدم برنامه ریزی برای اوقات فراغت در سایر فصول سال، نقدی دیگر بر برنامه های اوقات فراغت آموزش و پرورش است. هر چند تابستان بیشترین زمان فراغت دانش آموزان است ولی در فصول تحصیلی سال دارای اوقات فراغت -هر چند کمتر- نیز هستند که باید برای این اوقات برنامه ریزی صورت گیرد.
در اجرای برنامه های اوقات فراغت باید نیازهای واقعی دانش آموزان و خانواده های آن ها سنجیده شود تا برنامه ریزی های مناسبی بر اساس این نیازها صورت گیرد. و پس از اجرای هر برنامه اوقات فراغت باید اثربخشی آن مورد سنجش و بررسی قرار گیرد تا در برنامه ریزی های آینده مورد استفاده قرار گیرد.
برنامه های اوقات فراغت از پشتوانه نظری و پژوهشی قوی برخوردار نیست، در حالی که باید با تعریف طرح های پژوهشی، برای برنامه ریزی مناسب اوقات فراغت، بررسی ها، تتبعات و مطالعات لازم را انجام داد. و از نتایج پژوهش ها و مطالعات بهره برداری نمود.
منابع
1. نوربخش، ستاره. اوقات فراغت دانش آموزان. وب سایت تبیان (www.tebyan.net)
2. مرادی، انسیه. اوقات فراغت دانش آموزان؛ فرصت ها و آسيب ها. روزنامه رسالت، شماره 6065 به تاريخ 30/10/85، صفحه 18 (فرهنگ و هنر)
3. وب سایت خبرگزاری فارس (www.farsnews.com)
4. وب سایت تابناک (www.tabnak.ir)