اصول بودجه :
هر دانش و فني بر اصولي پایدار است و بودجه از اين قاعده مستثني نيست. میزان نفوذ اين اصول در اوضاع و احوال ويژه هر كشور و سازمان در مكان و زمانهاي گوناگون، متفاوت است،
و حتي ممكن است برخي از اصول با شرايطي ناديده گرفته شوند.
اصول بودجه بشرح زير هستند:
1: اصل سالانه بودن
در این اصل بودجه براي يك سال خورشيدي تهيه مي‌شود. اين اصل بر واقعيتهاي علمي و طبيعي استوار است و ريشه در تاريخ، آيين‌ها و سنت‌هاي ملتها دارد. دوره سالانه در اكثر كارها و فعاليتهاي اقتصادي سنتي مانند دامداري ، ماهيگيري، صنايع دستي نمود و بازتاب دارد. بودجه پيش‌بيني است و ماهيت آينده‌نگري دارد . هر اندازه پيش‌بيني زمان بيشتري را شامل گردد امكان لغزش و از نظر دور ماندن عوامل اثرگذار در كار بيشتر خواهد بود. لذا زمان پيش‌بيني نبايد طولاني باشد كاهش دادن گردش كار بودجه به كمتر از يك سال نيز باعث بروز مشغله بيهوده مي‌شود. چون بودجه يك برنامه است، تعيين تكليف مجريان آن دست كم به مدت يك سال ضروري است.
2: اصل تعادل
تعادل در هر موضوعي شرط بساماني و ماندگاري است.اصل تعادل بودجه به مفهوم برابري درآمدها و هزينه‌هاي دولت در يك دوره يا سنه مالي است.در بعضي اوقات عدم تعادل بودجه براي توسعه اقتصادي حتي مفيد شمرده مي‌شود.در زمان حال، اصل تعادل اقتصادي مورد نظر است نه تعادل بين ارقام درآمد و هزينه.
3: اصل جامعیت
از اصل جامعيت بودجه دو مفهوم زير برداشت مي‌شود: اولاً بودجه بايد شامل همه درآمدها و منابع و تمام هزينه‌ها و مصارف باشد. ثانياً ارقام منظور در بودجه بايد بطور ناخالص بدون آنكه درآمدها از هزينه‌ها تهاتر گردند در سند بودجه درج شود. در پي اين اصل ، ضرورت تمركز درآمدها و دريافت‌هاي وزارتخانه‌ها و دستگاههاي دولتي و عمومي در خزانه كل و انجام هزينه‌هاي مصوب از آن محل و در چهارچوب اعتبارات مربوط مطرح گرديد.
4: اصل وحدت:
منظور از اصل وحدت اين است كه براي يك دوره (يك سال خورشيدي) تنها يك بودجه تهيه و اجرا شود.اگر آمارها و اطلاعات ، كافي نبوده و روش‌ها علمي نباشند، اصلاح و بازنگــري در بودجه گريزناپذير خواهد بود.ثبات نسبي محيط و زمينه‌هاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي در وحدت يا تعدد بودجه اثر بسيار دارد.
متمم بودجه يكي از موارد استثنا بر اصل وحدت بودجه است. علت تهيه و پيشنهاد متمم بودجه معلول هزينه‌هاي اتفاقي پيش‌بيني نشده است كه معمولاً هنگام تهيه بودجه نمي‌توان در ارقام بودجه‌اي منظور گردد، مانند هزينه‌هاي جنگ تحميلي در شهريورماه 1359 .
5: اصل تفصيل
در اين اصل بودجه دولت بايد به صورت مشروح به ريز و جزء و به تفصيل تهيــه و تنظيــم و به مجلس پيشنهاد گردد. بودجه بايد به طور مشروح به صورت دستگاهــي و موضوعی درآمدها را طبقه‌بندي و هزينه‌هاي هر دستگاه را در قالب برنامه‌ها و مواد هزينه به صورت جاري و عمراني و اعتبارات عمراني به صورت ملي و استاني يا شهري و روســتايي در لايحه بودجه درج و به مجلس پيشنهاد گردد.
درصورت عدم رعايت اين اصل ، نظارت پارلماني بخصوص نمايندگان مردم و ديوان محاسبات بر درآمدها و هزينه‌هاي مملكتي به نحو موثر و كامل تحقق نخواهد يافت .
6: اصل تخصيص
طبق اين اصل ، تمام ارقام مندرج در قانون بودجه مي‌بايد به همان ترتيبي كه در قانون بودجه تعيين گرديده وصول و يا به مصرف برسد. به تعبير ديگر در ساختار و طبقات برنامه‌ و بودجه هر اعتبار بايد به جايگاه و موضوع معيني اختصاص داشته باشد و جابجايي اعتبارات از طبقه‌اي به طبقه ديگر و از واحد يا نهادي به واحد و نهاد ديگر ممنوع است.اين اصل استثناهاي محدودي دارد كه اجازه انتقال اعتبار را طبق قانون با طي تشريفاتي مي‌دهد و از آن تحت عنوان اصل انعطاف‌پذيري ياد مي‌شود.

7: اصل نرمش يا انعطاف‌پذيري
اصل انعطاف پذيري به زبان مالي يعنـــي اصلاح بودجه و آن عبارت است از تغييـــر و جابجايي در مواد هزينه‌ و برنامه‌هاي دستگاه بدون آنكه در جمع اعتبارات مصـــوب تغييري بعمل آيد.
قابل توجه است كه اصل تخصيص با اصل انعطاف پذيري در مقابل يكديگر و خنثي كننده هم هستند و نكته قابل اهميت اين است كه ضمن رعايت اصل تخصيص تا انــدازه‌اي اصل انعطاف پذيري نيز بايد در قانون بودجه لحاظ گردد.بديهي است در اوضاع و احوال بي‌ثبات اقتصادي كشور اصل انعطاف‌پذيري بودجه بيشتر مطلوب و مورد نياز است تا زمان ثبات اقتصادي و آرامش و امنيت سياسي و اقتصادي.
8: اصل تحديدي بودن هزينه‌ها
منظور از اين اصل آن است كه حداكثر پرداختها در حد اعتبار مصوب مي‌باشد و تجاوز از آن ممنوع است.
9: اصل تقدم درآمدها بر هزینه هااين اصل بيانگر آن است كه بايد نخست درآمدها و منابع را برآورد و آن گاه متعادل با‌آن هزينه‌ها و مصارف را پيش‌بيني كرد.البته برخي معتقدند كه رعايت اين اصل بي‌معناست و اصل را بر درستي و بجا بودن هزينه‌ها مي‌دانند.
طبقه بندی بودجه در بودجه کل کشور
طبقه‌بندي بودجه چيست؟
طبقه‌بندي آرايش سازمان يافته‌اي از بودجه كه تسهيلات لازم را در جهت تصميم‌گيري، تفكر، ‌انتخاب، چگونگي كيفيت، مديريت اجرا و نظارت بر آن را فراهم مي‌آورد.
هدفهاي طبقه‌بندي در بودجه را مي‌توان به شرح زير خلاصه كرد:
1 - تسهيل در تصميم‌گيري
2- برنامه‌ريزي
3- اصلاح سيستم و بهبود روشها
4- تجزيه و تحليل از هزينه‌ها
‌بدين جهت بودجه دولت كه آئينه تمام نمايي از فعاليتها و عمليات دولت است در ‌قالب‌هايي به شرح زير طبقه‌بندي مي‌شود:
ماده یک قانون محاسبات عمومی بیان می کند که بودجه کل کشور از سه قسمت به شرح زیر تشکیل می شود:
الف) بودجه عمومي دولت
ب) بودجه شركتهاي دولتي و بانكها
ج) بودجه موسسات انتفاعي وابسته به دولت
بودجه عمومي دولت
بودجه عمومي دولت شامل منابع و مصارف شامل موارد ذیل است:
الف) منابع بودجه عمومي دولت: منابع بودجه عمومي دولت به سه دسته به شرح زیر تقسیم شده است:
دسته اول: درآمدها
درآمدهاي به دو دسته كلي عمومي و اختصاصي تقسيم مي‌شوند. درآمدهاي عمومي مطابق ماده 10 ق.م.ع. عبارتست از درآمدهاي وزارتخانه ها و موسسات دولتي و ماليات و سود سهـــام شركتهاي دولتي و درآمد حاصل از انحصارات و مالكیت و ساير درآمدهايي كه در قانون بودجه كل كشور تحت عنوان درآمد عمومي منظور مي شود.
مطابق ماده 14 ق.م.ع درآمد اختصاصي عبارتست از درآمدهايي كه به موجب قانون براي مصرف يا مصارف خاص در بودجه كل كشور تحت عنوان درآمد اختصاصي منظــور گردد.همچنين مي توان درآمدها را به دسته كلي تر با عنوان درآمدهاي متمركز (ملي) و درآمدهاي غيرمتمركز (استاني) تقسيم كرد.
حساب درآمدهاي عمومي شامل موارد زير مي باشند:
1 - درآمدهاي مالياتي
2 - درآمدهاي ناشي از كمكهاي اجتماعي
3 - درآمدهاي حاصل از مالكيت دولت
4 - درآمدهاي حاصل از فروش كالاها و خدمات درآمدهاي حاصل از جرايم و خسارات
5 - درآمد متفرقه


دسته دوم: واگذاري دارايي هاي سرمايه‌اي
1 - منابع حاصل از نفت و فرآورده هاي نفتي
2 - درآمد حاصل از فروش اموال منقول و غيرمنقول شامل:
- فروش ساختمان‌ها و تأسيسات دولتي
- منابع حاصل از فروش و واگذاري اراضي
- منابع حاصل از فروش ماشين‌آلات و تجهيزات دستگاههاي دولتي
- منابع حاصل از فروش و واگذاري ساير دارائي‌هاي سرمايه‌اي
دسته سوم : واگذاري دارايي هاي مالي
1 - منابع حاصل از فروش اوراق مشاركت
2 - منابع حاصل از استفاده از تسهيلات خارجي
3 - منابع حاصل از استفاده از موجودي حساب ذخيره ارزي
4 - منابع حاصل از دريافت اصل وامها
5 - منابع حاصل از واگذاري شركتهاي دولتي
6 - منابع حاصل از برگشتي پرداختهاي سالهاي قبل
7 - منابع حاصل از واگذاري معادن و طرحهاي تملك دارايي هاي سرمايه اي
مصارف بودجه عمومي دولت
مصارف بودجه یا هزينه‌ها را با توجه به اهدافي كه از آنها مد نظر است به چهار دسته طبقه‌بندي مي‌نمايند:
1 - طبقه بندي بر اساس مواد هزينه
2 - طبقه‌بندي عملياتي
3 - طبقه‌بندي سازماني
4 - طبقه‌بندي اقتصادي
طبقه‌بندي بر اساس مواد هزينه
مصــارف بودجه عمومي دولت یا هزينه‌ها به سه دسته كلي هزينه ها، تملك دارايي هاي سرمايه اي و تملك دارايي مالي تقسيم مي شوند. این نوع دسته بندی را طبقه‌بندي بر اساس مـواد هزينه گویند.
دسته اول : هزينه ها
اعتبارات هزينه‌اي، ‌اعتباراتي هستند كه ظرفيت‌هاي موجود دولتي را حفـظ و نگهداري مي‌نمايند ‌و موجبات اعمال حاكميت دولت را ميسر مي‌سازند. مانند هزينه‌هـــاي نگهداري‌ پادگان‌هاي نظامي، هزينه نگهداري مدارس، بيمارستانها، دانشگاهها و هزينه‌هاي‌ نگهداري وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتي و از اين قبيل.
اين قسمت قبل از سال 1381 با عنوان اعتبارات جاری مطرح بود، هدف از این هزينه‌‌ها، انجام كارهاي عادي و روزمره، نگهــداري و بهره‌برداري از ظرفيت‌ها و امكانات موجود و اداره كردن سازمان است.
هدف از اين هزينه‌ها سرمايه‌گذاري و ايجاد دارايي ثابت نيست.
هزينه‌هاي جاري هميشگي هستند ، يعني تا سازمان هست و فعاليت دارد ، اين هزينه‌ها نيز هستند و ادامه دارند به همين دليل آنها را جاري يا عادي مي‌خوانند.
هزينه‌هاي جاري به انواع پرسنلي و غير پرسنلي بخش شده‌اند.
در حال حاضر این هزينه‌‌ها داراي 7 فصل به شرح ذيل مي باشد:
فصل اول : جبران خدمات كاركنان
كليه پرداختهاي نقدي و جنسي كه طي يك دوره مالي به كاركنان شاغل در قبال انجام كار به صورت حقوق و دستمزد پرداخت مي شود. به استثناي حق الزحمه كاركنان طرح، حقوق و دستمزد كاركناني كه در استخدام واحدهاي دولتي نيستند، که در فصل دوم (استفاده از كالا و خدمات) منظور مي شوند.

فصل دوم: استفاده از كالاها و خدمات
عبارت است از مجموع ارزش کالا و خدمات استفاده شده توسط دولت که:
1 - در فرآيند توليد بكار گرفته شده است.
2 - مي تواند كالاي خريداري شده براي فروش مجدد باشد.
3 - كالا يا خدمات قبل مصرف براي نگهداري بعنوان موجودي باشد.
كالا و خدمات تملك شده براي انتقال اجنـــاس به كاركنان يا كمك هاي بلاعوض در اين طبقه بندي قرار ندارد. همچنين كالا و خدمات استفـاده شده در ايجاد دارايي هاي ثابت خارج از محدوده اين طبقه بندي مي باشد پرداختهايي كه بابت ابزار، تجهيزات، لباس مخصوص كار و يا ساير اقلامي كه بطور خاص يا عموما به آنها در جهت انجام كارشــان كمك مي كند در اين قسمت قرار دارند.
فصل سوم: هزينه هاي اموال و دارايي
هزينه بدهي هاي ايجاد شده در بخش عمومي دولت، سود و كارمزد وامهاي دريافتي و سود اوراق بهادار و اجاره و كرايه يك دارايي ثابت كه در تملك استفاده كننده قرار دارد. در اين فصل قرار مي گيرد.
فصل چهارم: يارانه
هزينه هاي يك جانبه اي است كه دولت به دستگاههاي اجرايي يا بر اساس سطح فعاليتهاي توليد يا بر حسب مقادير يا ارزش كالا و خدمات توليد شده يا فروخته شده و يا وارد شده توسط شركتهاي دولتي به آنها پرداخت مي كند. پرداختهاي مربوط به كمك زيان شركتهاي دولتي نيز در اين گروه قرار دارند، يارانه در شرايط فعلي به توليد كنندگان پرداخت مي‌گردد.
فصل پنجم : كمك هاي بلاعوض
هزينه هاي يك جانبه غير اجباري است كه به صورت نقدي يا به نوعي ديگر به صورت جنسي يا خدمات فني و اجرايي به واحدهاي ديگر دولتي و يا سازمانهاي بين‌المللي پرداخت مي‌گردد.
فصل ششم: رفاه اجتماعي (كمكهاي اجتماعي)
هزينه هاي منافع اجتماعي به صروت پرداختهاي شغلي يك طرفه به خانوارهاي نيازمند به دلايل بيماري، بيكاري، بازنشستگي يا شرايـــط خاص خانوادگي پرداخت مي‌شود. اين منافع ممكن است به صورت نفدي يا به نوعي ديگر توسط واحدهاي دولتي پرداخت مي گردد. كالاها و خدمات تدارك شده به اين منظور در اين قسمت درج مي شود. كمك هزينه عائله مندي، حق اولاد، صدمات ناشي از حادثه، مرخصي زايمان، پاداش پايان خدمات، كمك هزينه فوت، هزينه ايام بيكاري بعنوان مزاياي اجتماعي سهم كارفرما طبقه بندي مي شوند.
فصل هفتم: ساير هزينه ها
داد و ستدهايي كه در گروههاي(ششگانه) فوق الذكر طبقه بندي نشده باشد، دادو ستـــدهاي مربوط به هزينه اموال و دارايي ها مانند بهره، سود وامها، مالياتها، و جرائم و غرامت و خسارات وضع شده از طرف يك كشور ديگر يا انتقال پرداخت به نهادهـــاي غير انتفاعي ارائه كننده خدمات به خانــوارها و پرداختهاي مربوط به استـفاده از دارايي هاي سرمايه اي و ديگر كمكهاي بلاعوض سرمايه اي به استثناي حق بيمه عمر و دعاوي.
دسته دوم تملك دارايي هاي سرمايه اي
اعتباراتي هستند كه ظرفيت‌هاي جديد در جامعه ايجاد مي‌نمايند و يا سبب‌ توسعه ظرفيت‌ها مي‌شوند و يا عمر ظرفيت‌ها را از طريق بازسازي و تعميرات اساسي ‌تثبيت يا اضافه مي‌نمايند و در نهايت موجبات توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي را‌ پديد مي‌آورند.
دارايي هاي سرمايه اي (غير مالي) به دو دسته كلي دارايي هاي توليد شده و توليد نشده تقسيم مي شوند:
الف) دارايي هاي سرمايه اي توليد شده: به سه دسته به شرح ذیل تقسیم می شود:
1- دارا يي هاي ثابت
دارا يي هاي توليد شده اي هستند كه به طور مستمر براي مدت بيشتر از يك سال در فرآيند هزينه توليد مورد استفاده قرار مي گيرند.
2- موجودي انبار
3- اقلام گرانبها
ب) دارايي هاي سرمايه اي توليد نشده
دارايي هایي هستند كه براي توليد كالاي ديگر به كار مي روند، در حالي كه خودشان توسط بشر توليد نشده اند. مانند زمين، درارايي هاي زير زميني (معادن) و برخي دارايي هاي غير مشهود مانند حق الامتياز آب، برق، تلفن گاز شهري ، حق اختراع ثبت شده.

اين دارايي ها به دو دسته كلي مشهود و نامشهود تقسيم مي شوند:
1- دارايي هاي توليد نشده مشهود
2- دارايي هاي توليد نشده نامشهود
تملك دارايي هاي سرمايه اي كه قبل از سال 1381 با عنوان اعتبارات عمرانی مطرح بود در حال حاضر داراي 7 فصل به شرح ذيل مي باشد:
فصل اول: ساختمان و ساير مستحدثاث
شامل مطالعه و ايجاد كه منتهي به تشكيل سرمايه مي گردد، توسعه ظرفيت موجود، تعميرات اساسي ساختمان كه منتهي به تثبيت يا افزايش عمر ساختمان گردد. تجهيزاتي مانند لوله كشي آب، برق و گاز،كانال كشي كولر، تجهيزات حفاظتي كه عرفاً جزء لاينفتك ساختمان محسوب مي شوند.
فصل دوم: ماشين آلات و تجهيزات
شامل مطالعه و توليدات ماشين آلات و تجهيزات، خريد يا تحصيل آن ، تعميرات اساسي آنها كه منتهي به تثبيت يا افزايش عمر آنها گردد. مانند انواع خودرو، كشتي، لوكوموتيو، واگن راه آهن، تراكتور، تجهيزات مخابراتي و پزشكي و پيراپزشكي، تجهيزات راديويي و آتش نشاني.
فصل سوم: ساير دارايي هاي ثابت
شامل تملك عوامل طبيعي توليدات دامي و كشاوري، خريد دام براي توليد و تكثير، اكتشافات معدني و گمانه زني، حفاري هاي زمين شناسي و خريد يا توليد نرم افزار رايانه اي.فصل چهارم: موجودي انبار
شامل تحصيل دارايي هاي توليد شده كه به صورت كالا نگهداري مي شود يا به منظور فروش تدارك شده است و يا براي مقاصد توليد كالاهاي ديگر به كار گرفته مي شود كه شامل مواد، ملزومات اوليه، محصول در جريان توليد، كالاي ساخته شده و كالاي آماده شده براي فروش، موجودي استراتژيك مانند غلات، نفت، بنزين، مهمات، و سلاح و با مقاصد اضطراري در تنظيم بازار نگهداري مي شوند، ارزش پولي افزايش دارايي هاي فوق الذكر در اين قسمت منظور مي شود.
فصل پنجم: اقلام گرانبها
شامل تملك دارايي هاي توليد شده اي هستند كه به منظور توليد يا مصرف تدارك نشده اند بلكه بخاطر ارزش آن طي زمان نامعين نگهداري مي شود. اشياء عتيقه و آنتيك در موزه ها، تابلوي نفيس، كتب خطي، فلزات گرانبها (به غير از طلا)، سنگهاي گرانبها، كارهاي هنري با ارزش.
فصل ششم: زمين
خريد يا تحصيل اراضي به منظور ايجاد يا احداث دارايي هايي ثابت، خريد زمين براي احداث ساختمان، خريد زمين براي امور كشاورزي و دامپروري.
فصل هفتم: حق الزحمه كاركنان طرح و سايردارايي هاي توليد نشده
شامل حق الزحمه كاركنان طرح، تملك دارايي هاي زير زميني، منابع طبيعي و زيستي، منابع آب، حق الامتياز، حقوق ارتفاقي، قراردادهاي قابل انتقال، حقوق مالكانه دولتي و ساير دارايي هاي مشهود و نامشهود.
دسته سوم: تملك دارايي هاي مالي
تملك دارايي هاي مالي كه در مقابل واگذاري دارايي هاي مالي قرار دارد شامل موارد ذيل مي باشد:
1- پرداخت تعهدات پرداخت نشده سالهاي قبل (هزينه اي)
2- پرداخت تعهدات پرداخت نشده سالهاي قبل (سرمايه اي)
3- پرداخت تعهدات اعزام زائران حج تمتع
4- باز پرداخت اصل تسهيلات به سیستم بانکی
5- باز پرداخت اصل تسهيلات خارجي
6- انتقال و واگذاری سهام شركتهاي دولتي
7- بازپرداخت اصل اوراق مشاركت