تنظیم و پیشنهاد بودجه
مرحله تهیه و تنظیم بودجه فنی ترین قسمت از فرآیند بودجه است و شامل کلیه عملیات مربوط به تهیه، ارزیابی و طبقه-بندی اطلاعات بودجه¬ای و پیشنهاد آن با رعایت قوانین و مقررات مربوط است. در کلیه کشورها صلاحیت تهیه و پیشنهاد بودجه با قوه مجریه است. در اصل 52 قانون اساسی به این نکته اشاره شده است: «بودجه سالانه کشور... از طرف دولت تهیه و برای رسیدگی و تصویب به مجلس شورای اسلامی تسلیم می گردد». در این که قوه مجریه مسئول تهیه و پیشنهاد بودجه است کلیه صاحبنظران اتفاق دارند و به دو دسته استدلال تاکید می¬ورزند:
1. از لحاظ سیاسی: بودجه مهم‌ترین ابزار اجرای سیاست توزیع درآمدهای ملی و انعکاس رقمی فعالیت‌های دولت است.
2. از لحاظ فنی: پیچیدگی مسائل بودجه تا بدان پایه است که جز دستگاههای اداری و سیاسی و فنی قوه مجریه مقام دیگری نمی تواند بدون کار گروهی به گرد آوردن اطلاعات لازم بپردازد. هیات دولت به عنوان بالاترین مقام مسوول به بررسی نهایی بودجه های پیشنهادی دستگاههای دولتی دست می زند و پس از آخرین تصحیحات اقلام اعتباری، ضمن مشورت با وزیران و مقامات عالی رتبه دستگاهها آن را به تصویب می رساند و سپس در قالب ویژه ای به پارلمان تقدیم می کند.
اقدامات مرحله تهیه و تنظیم بودجه
پیش بینی مقدماتی بودجه: به منظور تهیه اطلاعات لازم برای تنظیم بودجه عمومی، اولین حرکت در سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور توسط واحدی به نام «دفتر اقتصاد کلان» در زمینه تخمین درآمدهای سال بعد بر اساس عملکرد سنوات قبل انجام می گیرد. این برآورد با همکاری بانک مرکزی و وزارت امور اقتصادی و دارایی و وزارت نفت انجام می شود. پس از پیش بینی درآمد در سطح کلان بر اساس هدف‌های برنامه های میان مدت (در کشور ما پنجساله) نسبت به تخصیص منابع درآمدی بر حسب اعتبارات جاری و عمرانی اقدام می¬شود.
تهیه گزارش اقتصادی: گزارش اقتصادی که حاوی پیش¬بینی¬های کلی تعادل‌های اقتصاد در سال آینده است همه ساله توسط سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور تنظیم می¬شود. این گزارش ناظر بر وضع مالی و برنامه¬های دولت در سال آینده است و طی آن نیازها و منابع به طور مقدماتی برآورد می¬شود. این گزارش معمولاً قبل از شهریورماه تهیه می¬شود و جهت بررسی به شورای اقتصاد عرضه می¬شود. این شورا بر اساس پیش¬بینی مقدماتی بودجه و گزارش اقتصادی، سیاست‌های بودجه¬ای سال آینده را تعیین می¬کند.
بخشنامه بودجه: بر اساس خط¬مشی¬های اساسی مصوب شورای اقتصاد، سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی، پیش¬نویس بخشنامه بودجه را تهیه و به شورای مذکور ارائه می¬دهد. بخشنامه بودجه که حاوی سیاست¬ها و خط¬مشی¬های راهنما در تهیه و تنظیم بودجه دستگاه¬های اجرایی است، پس از تصویب توسط شورای اقتصاد با امضای رئیس جمهور به سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور ابلاغ می¬گردد و سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی بخشنامه را جهت تهیه بودجه پیشنهادی به کلیه دستگاههای اجرایی منعکس می¬نماید. بخشنامه بودجه نشان دهنده سیاست‌های کلان دولتی (بخشی و منطقه¬ای) و تصویر کننده عملکرد کلان بخشهای مختلف اقتصادی-اجتماعی و بیان کننده اوضاع اقتصادی کشور و سیاست‌های اتخاذ شده در جهت رفع موانع و مشکلات توسعه اقتصادی به منظور دست‌یابی به اهداف برنامه¬های میان-مدت توسعه اقتصادی است.
به طور کلی مفاد بخشنامه بودجه آنگونه است که هدایتگر دستگاههای دولتی در تهیه و تنظیم بودجه و در راستای اهداف و برنامه¬های مصوب میان¬مدت توسعه اقتصادی باشد. برای گردآوری و تجزیه و تحلیل پیشنهادهای بودجه توسط دستگاههای اجرایی همراه بخشنامه بودجه دستورالعملها و فرمهای خاصی در قالب مقرراتی که به ضوابط مالی ناظر به تهیه و تنظیم بودجه مشهور است در دو جلد برای وزارتخانه¬ها و سازمانهایی که به شیوه بازرگانی اداره می¬شوند ارسال می¬گردد. علاوه بر این نکات مهم و ضوابط عمده به منظور ایجاد وحدت رویه و برقراری هماهنگی بین کلیه دستگاههای اجرایی تحت عنوان ضوابط مالی ناظر بر تهیه بودجه آماده و ابلاغ می¬گردد. این ضوابط در ستاد برنامه و بودجه جمع¬بندی شده و همراه با سایر پیوستهای بخشنامه بودجه جهت تصویب شورای اقتصاد آماده می¬گردد.
تهیه و تنظیم بودجه در دستگاهها: با ارسال بخشنامه بودجه و فرمهای مربوط، کار بودجه¬نویسی در دستگاههای اجرایی آغاز می¬شود. دستگاهها باید پیش¬بینی نیازهای خود را به صورت ارقام به سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور ارسال نمایند. دستگاههای اجرایی برای اینکه بتوانند در مهلت تعیین شده در بخشنامه بودجه پیشنهادی خود را تنظیم کنند باید قبل از دریافت بخشنامه اطلاعات لازم را گردآوری کنند. تنظیم برنامه¬ها و مقررات و اجازه خرج از راس سلسله مراتب به قاعده آن جاری می¬گردد. برآوردهای هزینه و گزارشهای بودجه¬ای نیز از قاعده سلسله¬مراتب به راس آن جریان می¬یابد. درخواست بودجه باید از کوچک¬ترین «واحد خدمت» آغاز شود. بودجه پیشنهادی باید به امضای بالاترین مقام اجرایی دستگاه برسد. بودجه پیشنهادی پس از امضا، حسب مورد به سازمان مدیریت و برنامه-ریزی استان یا سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور ارسال می¬شود و پس از انجام هماهنگی¬های لازم توسط دفاتر بخشی برای بررسیهای قانونی و منظور نمودن در لایحه بودجه آماده می¬گردد.
تهیه و تنظیم بودجه در ایران بر حسب تابعیت دستگاه اجرایی از نظام بودجه ملی یا بودجه استانی در دو سطح ملی و استانی صورت می¬گیرد. تنظیم بودجه¬های ملی به عهده ستاد بودجه هر وزارتخانه است. مهم‌ترین وظیفه این ستاد طرح و تنظیم نیازها و بررسی و تائید بودجه¬های واحدهای تابعه وزارتخانه¬ها است. تنظیم بودجه استانی از طریق کمیته برنامه¬ریزی استان و در سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی استان و به ریاست استاندار صورت می¬گیرد.
بررسی بودجه: در سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور درخواستهای بودجه¬های ملی هر وزارتخانه در یکی از کمیته¬های زیر طرح و مورد بررسی قرار می¬گیرد: ستاد هماهنگی درآمدهای کشور، ستاد بودجه¬ریزی امور اجتماعی، ستاد بودجه¬ریزی امور تولیدی، ستاد بودجه¬ریزی امور زیربنایی.
در این بررسی با توجه به عواملی چون تعداد پرسنل، مساحت و تعداد ساختمانهای اداری و دیگر امکانات و تجهیزات بودجه جاری دستگاه تعیین می¬گردد. بودجه عمرانی نیز با توجه به نیاز مالی طرحهایی که از قبل آغاز شده و طرحهایی که قرار است در سال بعد آغاز شود تعیین می¬گردد. در تعیین بودجه عمرانی و جاری، قدرت سیاسی و قدرت چانه¬زنی دستگاه اجرایی عامل تعیین¬کننده¬ای است.
در جریان بودجه دو نوع بررسی مورد توجه است:
1. بررسی برنامه¬ها: پرسش اساسی در این شکل بررسی این است که اهمیت یک برنامه در مقایسه با سایر برنامه¬ها چیست و برنامه پیشنهاد شده چه نتایجی در بر دارد؟ چرا باید چنین برنامه¬ای اجرا شود و آیا نمی¬توان از اجرای آن صرف نظر کرد؟ در این راستا ممکن است بودجه درخواستی وزارت کشاورزی برای ساخت ورزشگاه توجیه نداشته باشد و حذف شود.
2. بهبود مدیریت: سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور باید پیوسته دستگاهها را وادار سازد که برنامه¬های پیشنهادی را با هزینه کمتری انجام دهند. در اینجا این سوال مطرح می¬شود که آیا می¬توان برنامه را با صرف حداقل هزینه و اعتبار به اجرا درآورد؟ ممکن است نظر سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی بر این باشد که ساخت ورزشگاه پیشنهادی وزارت کشاورزی به جای چهارصد میلیون تومان در صورت صرفه¬جویی با سیصد میلیون تومان قابل اجرا باشد. بدین ترتیب می¬توان گفت که بررسی برنامه¬ها به اثربخشی پیشنهادها توجه دارد و بهبود مدیریت بر بعد کارایی آن.
ارائه بودجه به شورای اقتصاد: سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور پس از بررسی بودجه دستگاههای اجرایی نتیجه کار را به شورای اقتصاد ارائه می¬دهد. در این مرحله شورای اقتصاد نظرات اصلاحی خود را به سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور اعلام می¬کند.
تهیه لایحه بودجه و ارسال آن به هیات دولت: سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی کشور بر اساس مصوبات شورای اقتصاد لایحه بودجه کل کشور را تدوین می¬نماید و آن را جهت تصویب به دولت ارائه می¬دهد.
لایحه بودجه: پس از تصویب لایحه بودجه در هیات وزیران، لایحه بودجه کل کشور همراه با گزارش اقتصادی، توسط رئیس جمهور به مجلس شورای اسلامی تقدیم می¬شود. لایحه تقدیمی به مجلسی از سه بخش تشکیل می¬شود.
1. پیام بودجه: رئیس جمهور پیام بودجه را شفاهاً به آگاهی اعضای مجلس می¬رساند.
هدف پیام بودجه، توجیه شکل بودجه و روشن کردن نکات برجسته بودجه است. این پیام نکات عمده سیاست مالی پیشنهادی و شرایط اساسی برآوردها را مطرح می¬کند. همچنین پیام بودجه خلاصه¬ای از عملیات سال مالی گذشته و سال جاری و موقعیت مالی در زمان حاضر را در بر دارد. با قرائت پیام بودجه توسط رئیس جمهور، نخستین مرحله از سیکل بودجه پایان می¬یابد.
2. متن لایحه بودجه
3. پیوستهای بودجه
تهیه و تنظیم بودجه در شرکت‌های دولتی: بودجه¬ریزی شرکت¬های دولتی همانند شرکت‌های خصوصی بوده و تمام ضوابط و معیارهای بودجه¬ریزی شرکت‌های خصوصی در آن رعایت می¬شود. اما چون دولتی هستند باید در چارچوب اهداف کلان و ضوابط و خط¬مشی¬های اعلام شده بودجه خود را تهیه و تنظیم کنند. دستورالعمل تهیه و تنظیم بودجه سالیانه در دو بخش جداگانه به وسیله سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی تهیه و به دستگاههای اجرایی ابلاغ می¬شود که یک بخش آن مربوط به دستورالعمل تهیه و تنظیم بودجه شرکت‌های دولتی است. شرکت‌های دولتی بودجه پیشنهادی خود را در قالب فرم صورتجلسه استاندارد بودجه سالانه پس از تصویب مجامع عمومی به سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی ارائه می¬دهند.
صورتجلسه تنظیم شده مشتمل بر موارد زیر است:

1. خلاصه حسابهای جاری و سرمایه¬ای
2. پیش¬بینی منابع و مصارف ارزی
3. تعداد کارکنان
4. تکمیل فرم سرمایه¬گذاری به تفکیک منابع
5. امضای اعضای مجمع عمومی یا شورای عالی
6. سایر اطلاعاتی که سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی درخواست نموده است.

منبع :
http://tasmim.blogfa.com/post-356.aspx