چكيده:دراين بحث به بررسي و مقايسه تزئينات مساجد و كليسا وجداسازي عناصر فرمي و تأثيرات هركدام که بيانگر اعتقادات استفاده‌كنندگان اين مكانها مي باشد پرداخته شده. با مقايسات انجام شده به اين درک رسيده شد که با توجه به تشابهات اسمي كه در اين دو مكان مذهبي وجود دارد،اين عناصرفرمي از لحاظ عملكردي داراي اختلافاتي هستند و همچنين تزئينات، رنگ، صوت و نور كه همه اين عناصر بيانگر اعتقادات و سنت است در كليسا به‌صورت اغراق آميزي بكار رفته در‌حالي‌كه همين تزئينات در مساجد با سادگي بيشتري به چشم مي‌آيد.

مقدمه:در طول تاريخ،جامعه انساني کيفيت و خصوصيات محيطهاي شهري را به وسيله توسعه ساختمان هايي که نيازهاي روزمره اش راپاسخ مي داده است مثل خانه ها،مدرسه ها،بيمارستانها ومکان هاي تجاري معرفي وتبيين نموده است.اين ساختمانها درحد قابل قبولي مورد مطالعه وآموزش(فرمي وعناصرتشکيل دهنده)قرار گرفته اند ولي مساجد وکليساها که مهمترين ساختمانهاي عمومي در اديان مختلف بشمار مي روند از مطالعات و بررسي کمتري برخوردار بوده است. پيروان هر يك از مذاهب و افرادي كه با مراكز مذهبي در ارتباط هستند در مقايسه با ديگر ساختمان‌ها توجه بيشتري نسبت به اصالت بنا و حفظ فضاي روحاني و قداست آن دارند و نسبت به آن بسيار حساس هستندو همچنين خواهان مکاني مي باشند که بتواند بيانگر اعتقادات و محتواي دينشان باشد و به معمار اجازه نمي‌دهند تااين گونه الويت ها را ناديده انگارد و از وي خواهند خواست که در زمان ساخت بناي مورد نظرطراحي آن را به گونه اي انجام دهد که تاريخي بودنش همواره براي همگان در دوره‌هاي بعد نيز به‌طور كامل قابل درك باشد.پس يك معمار در جريان ساخت و طراحي عبادت‌گاه‌ها موظف است كه به جاي توجه بيشتر به جنبه‌هاي فرعي طراحي، عمدتاً بر روي مقوله سنت متمركز گردد.

فرم كلي و نحوه قرارگيري عناصر
شكل پلان مسجد و نحوه قرارگيري عناصر در آن شكل پلان كليسا و نحوه قرارگيري عناصر در آن

همان‌طور كه در تصوير ديده مي‌شود مساجد و كليساها داراي وجه اشتراك و تفاوتهاي هستند كه همين موضوع باعث شده است تا طراحي فرمي اين دو مكان مذهبي و مقدس از هم جدا گردد. كه يكي به‌صورت فرمي شبيه به صليب و ديگري شبيه به احجام هندسي كه در تركيب با هم فضايي تعريف شده را به همراه دارد. از همه مهمتر نحوه قرارگيري ساختمان‌ها مي‌باشد كه از لحاظ قرارگيري با محور جغرافيايي كاملاً متفاوت مي‌باشد. مساجد همگي به‌صورت شمالي و جنوبي قرار دارند و محراب آنها در سمت جنوب بوده در حالي‌كه كليساها شرقي- غربي مي‌‌باشند و اين موضوع نيز خود برگرفته از اعتقادات مسيحيان است كه شياطين و جهالت از جانب شمال وارد مي‌شوند لذا در بخش شمالي كليسا دري قرار مي‌دهند تا شيطان بعد از مراسم تعميد كه در صحن اصلي اجرا مي‌شود از در مقابلش خارج شود و همين فضاها كه به بازوهاي چليپايي معروف است باعث صيليبي شدن فرم كليساها مي‌باشد


2- تعريف برخي از عناصر معماري موجود و مقياسه آنها
با نگاهي كلي به فرم و عناصر موجود در اين مكان مذهبي مي‌بينيم كه داراي موارد مشابهي هستند در حالي‌كه هركدام از اين موارد تفاوتهايي از نظر عملكرد و تعريف را درخود جاي داده‌اند كه به برخي از اين تفاوتها و شباهتها اشاره‌اي مي‌كنيم.

2-1 محراب در مساجد
در مساجد به قسمتي از ديواركه فرو رفته و داراي شكل كماني و تزئينات فراوان همراه است محراب گفته مي‌شود در مساجد محراب نياز مطلق به شمار نمي‌رود محرابي وجود نداشته.اگر چه در آموزه هاي ديني داراي جايگاهي منحصراً معنوي نبوده (که اسم مکان از ريشه حرب است ) و بيشتر به عنوان پايگاهي براي پاسخگويي به غالب نيازهاي مسلمانان برآمده بود ، به اندک زماني با روحي که از لطافت ايمان و جذبه حضور درآميخته بود به زيباترين بناي اسلامي بدل شد



2-2 محراب در كليسا
محراب در مسيحيت و كليسا سمبل حضور خدا است. محراب قرباني شدن مسيح را بياد مي‌آورد و پله‌هاي محراب سمبل حركت ملكوتي و بالا رفتن روحاني به سمت مسيح است معمولاً محراب توسط يك ريل از فضا صحن جدا مي‌شود كه در اصطلاح به آن مكان جايگاه مقدس گفته مي‌شود.

2-3 صحن در مساجد
صحن يا حياط در مسجد جزء عناصر معماري مهم در اين مكان مي‌‌باشد و تأثير مسجد بر بيننده مستقيماً از اين فضا مي‌‌باشد.

2-4 صحن در كليسا
صحن در اين مكان به‌صورت سرپوشيده است و بزرگترين اتاق از اين مجموعه كه مردم براي عبادت در اين مكان حاضر مي‌شوند. به نحوي كه خود مسيحيت اين فضا را به كشتي تشبيه مي‌كند.

5-5 مناره در مساجد
مناره در جهت دعوت مسلمين به نماز و نشانه حركت انسان به سوي ملكوت مي‌باشد و جزء تزئينات و زيبايي مساجد است.
2-6 ناقوس در كليسا
ناقوسها براي مسيحيان همان نماد را دارا مي‌‌باشد كه مناره براي ما مسلمانان است. ناقوسها سمبل حركت انسان به سوي رستاخيز است و برجهاي ناقوس بعنوان محل امن جهت برقراري آرامش نام برده مي‌شوند.
2-7 هشتي يا ورودي در مساجد
براي ورود به حياط و دسترسي به تمام فضاهاي مسجد بايد از ورودي يا همان هشتي گذر مي کنيم. معمولاً با هشتي به فضاها- شبستانها- حياط اصلي، رواقها و غيره مي‌توان رسيد. هشتي‌ها در واقع همان دالان مي‌باشند و ورودي را به‌طور جداگانه تعريف مي‌كنند.

2-8 هشتي يا وردودي در كليسا
هشتي يك اتاق انتقالي در كليسا محسوب مي‌شود. اين فضا مقدمه‌اي براي ورود به فضاي مقدس محسوب مي‌شود. در اين مكان فرد را جهت رسيدن به خلوص براي ورود به كليسا آماده مي‌نمايند.
پس همان‌طور كه گفته شد در اين دو مكان مقدس مذهبي عناصري وجود دارد كه از لحاظ اسمي به يكديگر شبيه و نزديك بودند در حالي‌كه از نظر كاربري و عملكرد تفاوتهايي داشتند. و اين تفاوتها هر كدام بر جنبه روحاني فضاها تأثيراتي متفاوت گذاشته
1-3 تزئينات(رنگ و نقش) در مساجد
در مساجد بيشتر نقش و نگارها و زينت‌كاري بر مضامين گياهي استوار است و گاهي با پيكرهاي آدمي و حيواني آميخته مي‌شود كه در نقش و نگار پيچكها برگها و ساقه‌ها گم مي‌شود. و اين نقوش پيچ و خم‌دار الگويي پديد مي‌آورند كه سراسر يك سطح را مي‌پوشاند. رابطه يك شكل با شكل ديگر در هنر اسلامي از كل آن نقش و نگار يا طرح مهمتر است.
شيوه‌هاي تزئيني كار شده در مساجد اسلامي روي چوب، كاشي، گچ‌بري از رايج‌ترين تزئينات بوده است وسنگ‌تراشي بسيار كم ديده مي‌شود. حال اين سؤال مطرح مي‌شود كه آيا هدف تنها تزئين كردن بوده است يا در پس آن معناي نمادين نهفته است؟ يا اينكه تزئينات مساجد تنها كمك‌كننده به معماري آنها بوده و هيچ بعد روحاني و نمادين را دارا نمي‌باشد؟
يكي از آرايه‌ها و تزئينات در معماري اسلامي هنر خطاطي با عنوان متون عربي كه عمدتاً قرآني است مي‌باشد.

3-2 رنگ‌ها در اين مكان همگي در حيطه آبي و آبي فيروزه‌اي هستند. اين رنگها به ويژه آبي فيروزه‌اي كه در سرتاسر فضاها به‌چشم مي‌آيد براي مسلمانان نمادي از آرامش، تعريف آسمان و فضاي روحاني وملكوتي است. اين فضاها و رنگ‌ها با نورپردازي‌هايي كه مي‌تواند وجود داشته باشد قدرت آرامش‌دهي را به بيننده بيشتر منتقل مي‌سازد و در مساجد شيشه‌ها ونورگيرها هيچ‌گونه رنگ مصنوعي داده نمي‌شود.
3-3 درمساجد براي تزئينات احكام خاصي وجود دارد.
3-3-1 نبايد از تزئينات طراحي به سبك غربي يا ضدمذهبي استفاده شود.
3-3-2 طرح‌ها بايد ساده و از تزئينات گران‌بها جلوگيري كرد.
3-3-3 تزئينات و نوشته‌هاي خطي بايد حدالامكان با خطوط قرآني يا اسماع‌جلاله باشد.

4- تزئينات(رنگ و نقش) در كليسا
در كليسا بيشتر نقش‌ها بر مبناي اعتقادات و باورهاي مردم مي‌باشد اين نقش‌ها نمايانگر بهشت و جهنم و دوران زندگي مسيح مي‌باشد. هر شكل و رنگ در كليسا براي مسيحيان تعريف و نشانه خاصي دارد.

4-1 نماد فاخته يا كبوتر
پنجره زرد رنگي كه به شكل فاخته و تمثيلي از روح‌مقدس است و با 12 شعاع نوراني نشانگر 12 حواري عيسي كه اين 12 شعاع نوراني نشانه لطف و عنايت الهي است

4-2 پنجره‌هاي سه بخشي
4-2-1 بخش اول خداي پدر
ستاره شش‌پر داود در اين بخش نمادي از شش روز خلقت توسط خدا مي‌باشد

4-2-2 بخش دوم خدا ي پسر
نمايش عروج مسيح كه مهمترين بخش به‌نظر مي‌رسد.

4-2-3 بخش دوم روح‌القدس
كه نماد مخصوص اين بخش همان فاخته است.

4-2-4 پنجره مصائب عيسي‌مسيح
نمايانگر سختي‌هايي است كه عيسي در زندگي خود متحمل مي‌‌شود و تصاويري از رستاخيز او به نمايش درمي‌آورد. مسيحيان به اين امر معتقد هستند كه مسيح سه روز بعد از به صليب كشيدن سر از خاك بر مي‌دارد كه اين روز عيد پاك آنان است و اين پنجره نمادي از عيد پاك يا قيام مسيح مي‌‌باشد.


4-2-5 پنجره گل سرخ
اين پنجره در ديوار غربي كليساها مي‌باشد و باز هم نمادي از رستاخيز مي‌‌باشد. نور وسط نمادي از مسيح است كه كانون قرار دارد و بقيه نورها سمبل فرستادگان، حواريون، انجيل‌نويسان، و فرشتگان مي‌باشند.

4-2-6 رنگ‌ها در كليسا
در اين فضا تا چشم كار مي‌كند از رنگ‌هاي گرم و تند استفاده شده است(قرمز،زرد و سياه) و به ندرت رنگ‌هايي همانند آبي فيروزه‌اي يا آبي روشن ديده مي‌شود. اين موضوع خود جاي سئوال دارد و بيشترين تفاوت را با رنگ‌آميزي مساجد ايفا مي‌كند. ذاشته كه داراي اهميت خاصي است




صوت و موسيقي
5-1 در مساجد موسيقي همان تلاوت آيات الهي(قرآن) و بردن اسماء الهي مي‌باشد كه با طنين خاص خود آرامشي به حاضرين و شنونده مي‌دهد و اين مكان را از لجاظ روحاني به بالاترين حد خود مي‌رساند.
5-2 صوت در مساجد با وجود گنبدها حالت اكوسيتكي به خود گرفته و اين امر باعث مي‌شود تا در تمامي فضاها به صورت يكنواخت پخش شود.
5-3 صوت و موسيقي در كليساها به‌طور خاص برقرار مي‌‌شود.
5-3-1 از آنجايي كه مسيحيت اعتقاد دارد خداوند از طريق كلماتش با مردم سخن مي‌گويد مكاني كه موعظه از آن ادا مي‌شود يكي از بخشهاي مركزي كليسا را ايجاد مي‌كند و در بخشي قرار مي‌گيرد كه ديوار مقابل آن باشد تا از نظر اكوسيتكي به بهترين شكل عمل كند.
5-3-2 در كليسا محلي وجود دارد براي گروه كر. مسيحيان عقيده دارند استفاده از موسيقي در عبادت بسيار احساس‌برانگيز و اثربخش است كه اين خود به نوع ايستادن و جايگاه گروه كر و نوع پيانو وابسته خواهد بود.
قابل ذكر مي‌باشد كه مكان‌هاي مذهبي مانند كليساها و مساجد فقط محل عبادت نمي‌باشد بلكه در مواقع خاص از آن جهت برپايي مراسم‌هاي مجاز استفاده مي‌شود. خارج از شبستان در مساجد مواردي مانند:
شوراي حل اختلاف بين مردم ،ايجاد كتابخانه، ايجاد صندوق قرض‌الحسنه،جلسات محلي،مراسم ترحيم،در اعياد مذهبي و عيدها و...
و همچنين در كليساها:
مراسم ازدواج- گردهمائي جهت تصميم‌گيري‌هاي محلي ....

نتيجه‌گيري
با بررسي و مقايسه در فرم و تزئينات اماكن مذهبي به اين نتيجه مي‌توان رسيد كه با وجود تفاوتهاي زيادي كه در تزئينات و فرم معماري وجود دارد هر دو مكان داراي يك بعد روحاني بوده و بايد بدانيم كه تزئينات اماكن تأثيرات روحاني آن مكان را كم نمي‌كند و اين تزئينات بيشتر جنبة نمادين داشته كه اين اغراق در تزئينات كليسا بيشتر به چشم مي‌آيد در حالي‌كه مساجد با تمام سادگي خود از مرتبه عرفاني و روحاني بالاتري برخوردار است و اين سادگي به كليساهاي ساخت جديد نيز كشيده شده.

منابع
راهنماي معماري مساجد/ زرگر، اكبر با همكاري حميد نديمي، رافونه مختارشاهي، ويرايش عسل علي‌نژاد]با سفارش[ وزارت مسكن و شهرسازي- تهران: ديد، 1386
معماري كليسا/ پورجعفر، محمدرضا- شهيد شريفي،محمد- تهران: سيماي دانش، 1388
معماري اماكن مذهبي/ دهقان، فربد- تهران: يزدا. نشريه تفكر معماري، 1389

ممنون از ارسال مطلبتون.