جملۀ “أَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوء” در قرآن سورۀ نمل آیۀ ۶۲ آمده است که می فرماید: “یا کسى که دعاى مضطرّ را اجابت مى‏کند و گرفتارى را برطرف مى‏سازد”.

توضیح این که از امام صادق و امام باقر (ع) نقل شده در تفسیر این آیۀ شریفه فرمودند: آن خدائى که مضطرّ را اجابت می نماید؛ یعنى آن کس که از شدت گرفتارى و مشکلات به خدا پناهنده شده و آن چه که انسان را ناراحت می کند برطرف می فرماید.[۱]

گرچه خداوند دعاى همه را -هر گاه شرایطش مهیا باشد- اجابت مى‏کند، ولى در آیۀ بالا مخصوصاً روى عنوان “مضطرّ” تکیه شده است، به این دلیل که یکى از شرائط اجابت دعا آن است که انسان چشم از عالم اسباب به کلى بردارد و تمام قلب و روحش را در اختیار خدا قرار دهد، همه چیز را از آن او بداند و حل هر مشکلى را به دست او ببیند، و این درک و دید در حال اضطرار دست مى‏دهد. اگرچه چنین حالتی برای افرادی در غیر حالت اضطرار نیز وجود دارد، اما عموم افراد این گونه نیستند.

درست است که عالم، عالم اسباب است، و مؤمن نهایت تلاش و کوشش خود را در این زمینه به کار مى‏گیرد ولى هرگز در جهان اسباب گم نمى‏شود، همه را از برکت ذات پاک او مى‏بیند و در پشت حجاب اسباب ذات” مسبب الاسباب” را مى‏بیند و همه چیز را از او مى‏خواهد.

آرى اگر انسان به این مرحله برسد مهم ترین شرط اجابت دعا را فراهم ساخته است.

جالب این که در بعضى از روایات این آیه تفسیر به قیام حضرت مهدى (ع) شده است.

در روایتى از امام باقر (ع) مى‏خوانیم که فرمود: “به خدا سوگند گویا من مهدى (ع) را مى‏بینم که پشت به حجرالاسود زده و خدا را به حق خود مى‏خواند سپس فرمود: به خدا سوگند مضطرّ در کتاب اللَّه در آیۀ “أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ …” او است”.

در حدیث دیگرى از امام صادق (ع) چنین آمده: “این آیه در مورد مهدى از آل محمد (ع) نازل شده، به خدا سوگند مضطرّ او است، هنگامى که در مقام ابراهیم دو رکعت نماز به جا مى‏آورد و دست به درگاه خداوند متعال بر مى‏دارد دعاى او را اجابت مى‏کند، ناراحتى‏ها را بر طرف مى‏سازد، و او را خلیفه روى زمین قرار مى‏دهد”.[۲]

البته بدیهی است که منظور از این تفسیر، منحصر ساختن مفهوم آیه به وجود مبارک مهدى (ع) نیست، بلکه آیه مفهوم گسترده‏اى دارد که یکى از مصداق هاى روشن آن وجود مهدى (ع) است، در آن زمان که همه جا را فساد گرفته باشد، درها بسته شده، کارد به استخوان رسیده و بشریت در بن بست سختى قرار گرفته، حالت اضطرار در کل عالم نمایان است در آن هنگام در مقدس‏ترین نقطه روى زمین دست به دعا برمى‏دارد و تقاضاى کشف سوء مى‏کند و خداوند این دعا را سرآغاز انقلاب مقدس جهانى او قرار مى‏دهد و به مصداق وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ[۳] او و یارانش را خلفاى روى زمین قرار می دهد.[۴]

در پایان تذکر نکته ای ضروری به نظر می رسد.

اگرچه تعدادی از بزرگان فرموده اند: خوب است انسان هنگامی که با سختی ها و مشکلات روبرو شد این آیۀ شریفه را بخواند[۵] و در زبان عموم مردم از این آیۀ شریفه به عنوان دعا تعبیر می شود، اما دقّت بیشتر و دقیق تر ما را به این نکته رهنمون می کند که این آیۀ شریفه سبک و سیاق دعایی ندارد و از این جهت امامان ما وقتی که از این آیه ارادۀ دعا می کردند این گونه قرائت می کردند: یَا مَنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوء َ ارْحَمْنِی وَ اکْشِفْ مَا بِی مِنْ غَمٍّ وَ کَرْبٍ وَ وَجَعٍ وَ دَاء.[۶] (ای کسى که دعاى مضطرّ را اجابت مى‏کند و گرفتارى را برطرف مى‏سازد به من رحم فرما و هرگونه ناراحتی، اندوه، درد و رنج را از من برطرف ساز).

[۱] مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ‏۶۸، ص ۱۱۸، مؤسسه الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ هـ ق.
[۲] بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۴۸٫

[۳] نمل، ۶۲٫

[۴] مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏۱۵، ص ۵۲۰ – ۵۲۲، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ ش‏.

[۵] حاج میرزا جواد آقا، ملکى تبریزى، المراقبات، ص ۲۶۱٫

[۶] بحارالأنوار، ج ۹۲، ص ۱۰۳٫