جهانگردي جلوه آشکار دوران تمدن نوين امروزي است. جهانگردي در کشورهاي در حال توسعه براي جامعه مقصد زيان ها و منافعي دربر دارد. برخي مردم معتقدند توسعه جهانگردي بين الملل، به معني اضمحلال فرهنگ ملي و هويت محلي است. برخي ديگر اعتقاد دارند توسعه گردشگري وسيله ارزشمندي است براي جهش اقتصادي، رفع فقر و عقب ماندگي فرهنگي، ارتقاي سطح زندگي قشر عظيمي از مردم و تعميق وفاق اجتماعي بين آنان.

گردشگران عادات سفر خود را به دلايل تکنولوژيکي و جامعه شناختي تغيير مي دهند. از سوي ديگر بازارهاي جهاني شده به سمت رقابت شديد و تغييرات سريع تر، جرياني شتابان دارد. به اين لحاظ بازنگري منظم راهبردهاي توسعه براي مقصدهاي گردشگري اجتناب ناپذير است، به طوري که لازم است دستورالعمل ها و راهکارهاي طرح شده براساس تحليل اين محيط دائماً در حال تغيير تکامل يابد.

واقعيت آن است که مردم کشورهاي جهانگردفرست از طريق رسانه ها، اينترنت، مجله ها و نشريه هاي گوناگون با تصاوير متناقضي از کشور ما به عنوان يک مقصد گردشگري مواجهند. از يک سو از تحميل عقايد فکري و موقعيت سياسي گروه هاي خاص، اضافه جمعيت، فقر و بيماري هاي مسري، داد سخن داده مي شود و از سوي ديگر درباره تمدني کهن، اصالت فرهنگي، مهرباني و ميهمان دوستي مردم، محيط طبيعي بکر، تنوع فرهنگي و اقليمي، حقايقي برانگيزاننده مطرح مي شود.

امروزه تحول ماهوي گردشگري از گردشگري انبوه به سمت اشکال نويني از جهانگردي، بيش از پيش آشکار شده است. متوليان و صاحب نظران جهانگردي، مي کوشند براي ارضاي تمايلات رواني گردشگران (مشتمل بر جست وجو براي يافتن خويشتن، رهايي از انزواي فردي و مشارکت در فعاليت هاي گروهي)، جهانگردي نوين را جايگزين جهانگردي سامان يافته، برنامه ريزي شده و از پيش طراحي شده انبوه کنند. جهانگردي طبيعت گردي (Eco-tourism)، جهانگردي جشنواره يي و جهانگردي فرهنگي، اشکالي از مفهوم جهانگردي نوين در مقابل جهانگردي انبوه هستند. اگرچه از نظر آماري جهانگردي انبوه هدايتگر مجموعه برنامه هاي توسعه گردشگري است اما سازمان هاي گردشگري به استعداد نهاني و توفيق آينده جهانگردي نوين قوياً معتقدند. جهانگردي انبوه براساس تعريف به شکلي از گردشگري گفته مي شود که براي تعداد کثيري از مردم قابل دسترسي است و هدف از توسعه آن کسب منافع اقتصادي است.

جهانگردي نوين برعکس به لحاظ اجتماعي و روانشناسي کمتر قابل دسترسي است زيرا مستلزم توسعه ذوق و سليقه خاص و معرفت، دانش و مهارت هاي ويژه يي است. جهانگردي فرهنگي يکي از اشکال جهانگردي نوين است که به سبب توان بالقوه پاسخگويي به آرزوي فطري انسان براي بازديد و آموختن از فرهنگ هاي مختلف جهان، باسرعت در حال پيشرفت است.

براي درک ابعاد تاثير توسعه اين فعاليت فرهنگي - اقتصادي بر تمدن بشري، ديدگاهي ميان رشته يي مورد نياز است تا جنبه هاي مختلف مسائل توسعه اين صنعت خدماتي را تحليل و آن را راهبري کند. توجه برنامه ريزان و تصميم گيران به اين موضوع در چند سال اخير، جهانگردي را به صنعت پيشتاز جهاني مبدل کرده است. درک اين واقعيت به علاوه اهميت گردشگري در برنامه هاي توسعه اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي کشور ما، توسعه گردشگري را در دستور کار متوليان گردشگري قرار داده است اما تصميم گيران و برنامه ريزان توسعه جهانگردي در سطح ملي، براي شناخت توان هاي بالقوه گردشگري مناطق، تدوين سياست ها، راهبردهاي توسعه و تهيه يک برنامه عملي، با چالش هاي اساسي روبه رو هستند از جمله: مراقبت و حفاظت از ارزش هاي اجتماعي، ميراث فرهنگي و ميراث طبيعي: ارتقاي سطح زندگي مردم، رونق اقتصادي و رفاه اجتماعي تمام اقشار جامعه: فراهم سازي شرايط يک تجربه باکيفيت و به يادماندني براي گردشگران و دستيابي به توسعه پايدار.

تدوين خط مشي توسعه گردشگري کشور فقط در صورت همکاري، رايزني و تعامل خردورزانه حاميان و کارگزاران اين صنعت امکان پذير است. نتيجه اين تعامل، تعيين جهت گيري ها و فعاليت هاي هر يک از بخش ها براي تحکيم سهم و موقعيت کشور در بازار جهانگردي، رسوخ در بازارهاي جديد، افزايش رضايتمندي گردشگران و تبديل ايران به يک مقصد گردشگري جهاني است. اما تا زماني که توسعه گردشگري به يک استراتژي ملي تبديل نشود تصور دستيابي به هدف هاي پيش بيني شده در سند چشم انداز، دور از انتظار است.

راهبردها، راهکارها و اقدامات

مجموعه نيروهاي مديريتي و منتفع شوندگان صنعت گردشگري (مشتمل بر ميراث فرهنگي، صنايع دستي و جهانگردي) کشور، مي بايست ابعاد مختلف چهار راهبرد اساسي زير را براي هدايت امور بخش هاي درگير در جهانگردي در طول پنج سال آينده تعريف و حصول آنها را کنترل کنند. برنامه ها، فعاليت ها، تسهيلات و خدمات جهانگردي مشتري پسندتر شوند، بازارهاي فعلي تحکيم و بازارهاي نوين شناسايي و تسخير شوند، سرمايه گذاري جهانگردي تضمين شود، مشارکت مردم براي اطمينان از توسعه پايدار و متعهدانه جهانگردي افزايش يابد.

براي اجراي هر يک از اين راهبردها طي سه سال آينده، راهکارهاي خاصي براساس پيش بيني هاي انجام شده و در قالب دو ملاک واقع گرايي و انعطاف پذيري ارائه شده اند. واقع گرايي: جهانگردي ايران نياز به هدف گذاري، تنظيم و اجراي برنامه هايي دارد که به طور منطقي در دامنه پيش بيني ها و موقعيت فعلي اقتصادي - اجتماعي کشور (در سطوح ملي و بين المللي) قابل دستيابي باشند. اين اقدامات در برنامه زماني کوتاه مدت، ميان مدت و بلندمدت برحسب منابع مالي قابل دسترسي اجرا خواهند شد. انعطاف پذيري: اجراي برنامه هاي توسعه گردشگري مستلزم همکاري تعداد بي شماري بازيگر از بخش هاي عمومي و خصوصي است. نظر به نياز اين همکاري بخش هاي خصوصي و عمومي و ضرورت فعاليت هماهنگ آنها با هم، در صنعتي که دائماً در حال تحول است، برنامه هاي عملياتي بايد انعطاف پذير باشند تا متناسب با نوآوري و ابتکار عمل هاي جديدي که هدف شان پاسخگويي به چالش هاي آتي صنعت گردشگري است، رسيدن به هدف را ميسر سازند.

در سال هاي اخير، بخش گردشگري ايران چندين راهبرد را با هدف سامان بخشي به واحدهاي درگير و توسعه صنعت گردشگري در دستور کار قرار داده است. اين راهبردها را مي توان به دو دسته عمده تقسيم کرد:

*تلاش براي گسترش عرضه و بازاريابي حول محصول هاي داراي ارجحيت

*تعيين بازارهاي هدف گردشگري کشور

اگرچه اين راهبردها و برنامه هاي عملي مرتبط با آنها از نتايج مثبتي برخوردار بوده است اما محيط به سرعت در حال تغيير (علي الخصوص از لحاظ نوع مشتريان) فناوري اطلاعاتي- ارتباطي و رقابت شديد جهاني مانع تحصيل همه انتظارات و تحقق همه آرمان ها بوده است.

مستندات بسياري وجود دارد که نشان مي دهد توسعه نامطلوب گردشگري ناشي از تمهيدات مقدماتي ناکافي، برنامه ريزي مبتني بر اطلاعات غيرواقعي و مديريت ناکارآمد اجرايي است. اصولاً براي دستيابي به توسعه پايدار گردشگري حداقل سه موضوع بايد مورد توجه قرار گيرد:

اول - مردم بومي با توسعه گردشگري در حوزه زندگي خود موافق باشند. مردم بايد از مشارکت در تصميمات مرتبط با گردشگري احساس منفعت کنند. بدون مشارکت مشتاقانه مردم، از برنامه هاي توسعه جهانگردي، توفيقي به دست نخواهد آمد و اين امر مهم در بسياري از تصميمات توسعه گردشگري کشور ما ناديده گرفته مي شود.

دوم - کيفيت جاذبه ها و محصولات گردشگري بايد تا حدي ارتقا يابد که هم براي بازديدکنندگان داخلي و هم جهانگردان بين المللي داراي جذبه باشند.

سوم - با وضع مقررات قانوني و سياسي مناسب، منافع اقتصادي ناشي از جهانگردي را به سوي مردم محلي مقصدهاي گردشگري هدايت و از هدر رفتن اين گونه درآمدها جلوگيري شود.

ساير ابزارهاي مهم عبارتند از حفاظت از يادمان ها، کنترل تخريب ها، ترميم مشکلات و طراوت بخشي به محيط و محصولات گردشگري، بهسازي گشت گرداني، بهداشت، تبليغات، و راهبردهاي تامين نيازهاي مالي توسعه آن تسامح و تساهل در اجراي طرح هاي ملي گردشگري را مي توان بزرگ ترين چالش توسعه جهانگردي دانست زيرا براي هر جامعه، صيانت از هويت ملي، شيوه زندگي، ارزش ها و اولويت هاي اجتماعي در صورت توسعه جهانگردي يک امر حياتي است و غفلت از آن نه تنها موجب از دست رفتن هويت ملي بلکه شکست برنامه هاي توسعه گردشگري خواهد شد.