اصلاحات و اقدامات امیركبیر
الف) امنیت داخلی
1- سركوب شورش سالار در خراسان:
سالار)فرزند آصف¬الدوله( در زمان محمدشاه شورش كرد و سركوب گردید. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه وی از گرفتاری‌های موجود استفاده كرد بر مشهد مسلط شد. امیركبیر كه اقدامات حشمت¬الدوله(حاكم خراسان) را در سركوبی سالار مؤٍثر نمی‌شناخت و از مساعدت نمایندگان خارجی هم متنفر بود حشمت¬الدوله را به حكومت آذربایجان منصوب كرد و سلطان مراد احتشام¬السلطنه را مأمور سركوبی سالار ساخت وی توانست با قتل سالار و افرادش به غائله خاتمه دهد

2- بلوچستان و سیستان:
به علت نزدیكی این دو ایالت به هندوستان و افغانستان، انگلیس كوشش داشت خوانین محلی و سرکردگان این ایالات را دست نشانده خود سازد. امیركبیر از دو طریق پیروز شد. یکی تقویت حكومت و دیگری حمایت از خوانین محلی و رؤسای ایالات بلوچستان و سیستان و سپردن پاره‌ای مأموریت‌ها و خدمات دولتی به آنها.
ب) سیاسی و اجتماعی
1- مالیه و خزانه:
سیاست مالی امیركبیر بر دو پایه¬ی اصلی قرار داشت. یكی كاستن خرج دولت بود. او هیأتی از مستوفیان را تحت-نظر مستوفی¬الممالك آشتیانی(وزیر استیفار) تشكیل داد این هیأت پس از رسیدگی‌های لازم، كمبود عایدات را نسبت به هزینه‌های مستمر، یك¬میلیون تومان تشخیص داد. امیركبیر برای خاتمه دادن به بحران مالی و متوازن ساختن عایدات خزانه دستور داد به تناسب از حقوق خود و مقرری مستخدمین كاسته شود و این عمل را از حقوق خود گرفته تا كوچك-ترین مستخدمین اجرا نمود. علاوه¬بر آن مستمری‌های فوق‌العاده سنگین، شاهزادگان، علما، سادات و متنفذین را قطع كرد و برای شاه مقرری ماهانه در حدود هزارتومان تعیین نمود.
یكی دیگر از سیاست‌های او عایدات بود. امیركبیر مالیات عقب¬افتاده حكام ولایات و خوانین محلی را وصول كرد و زمین‌های مزروع را از نو مورد ارزشیابی قرار داد. زیرا كه آخرین بار در 80سال پیش در زمان كریم¬خان زند بود كه اراضی را ارزشیابی كردند و از آن وقت تغییر فاحشی در قیمت زمین و دیگر اموال منقول رخ داده بود.

2- نظام جدید و بحریه:
امیركبیر برای اصلاح وضع نظامی ایران، وزارت جنگ را شخصا برعهده گرفت و یك مدرسه¬ی نظامی در تهران تأسیس و معلمان و مربیان نظامی از كشورهای بی‌طرف برای تعلیم افسران استخدام كرد. لباس نظامیان را متحدالشكل كرد(مثل لباس نظامیان اطریشی) و برای تأمین اسلحه¬ی مورد نیاز اقدام به تأسیس كارخانه¬ی اسلحه¬سازی در اصفهان، شیراز و تهران نمود. و بنای عمارت توپخانه در سال1267ق آغاز شد. ساختمان سربازخانه‌ها در خارج از شهرها و بنای قراولخانه‌ها در داخل شهرها و سر راه¬ها، شروع به ساختن شد. از دیگر اقدامات، ساختن قلاع نظامی در محل‌های سوق¬الجیشی و ایجاد پادگان‌های دائمی بود. امیركبیر در سازمان نظامی نیز رسم بخشیدن مناسب بی‌شغل را برانداخت. از دیگر اصلاحات تشكیل نیروی دریایی در خلیج فارس و خریداری كشتی از دولت انگلیس بود.
3- دیوان عدالت:
اصلاحات امیركبیر در نظام دادگستری ایران در چند جهت بود: اصلاح محضر شرع، بنای دیوان¬خانه عدالت، رسیدگی به دادخواهی مردم علیه دولت، آئین جدید دادخواهی اقلیت‌های مذهبی،و برانداختن رسم شكنجه متهم و مجرم بود.

4- اخلاق و كردار مدنی:
امیركبیر به مبارزه با نادرستی و رشوه¬خواری پرداخت. رشوه¬خواری به مفهوم كلی شامل پیشكش(وزیران و بزرگان می‌دادند و می‌گرفتند)، مداخل(دیوانیان می‌گرفتند) و سیورسات(لشكریان می‌گرفتند) می‌شد؛ كه امیركبیر همه را ممنوع اعلام كرد. هرزگی و قمه‌كشی و لوطی¬بازی هم در شهرها رواج داشت كه امیركبیر همه¬ی آنها را از بین برد. مسؤلیت امنیت شهرها به عهده قراولخانه سپرده شد. همچنین القاب دیوانی را حذف كرد

5- امور شهر و خدمات شهری:
امیركبیر در این مورد كارهای زیادی انجام داد. آبله¬كوبی را در سر تا سر ایران مرسوم ساخت و رساله‌ای در این باب از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه و چاپ كرد و آبله¬كوبانی به نواحی مرزی(برای مسافران تازه وارد) و ولایات فرستاد. آفت دیگر وبا بود كه غیر از مقاله‌هایی كه در وقایع¬الاتفاقیه نوشته می‌شد، جزوه¬ی«قواعد معالجه وبا» راجع به چگونگی این بیماری و جلوگیری از سرایت آن نوشته شد و میان روحانیون و سرشناسان محله‌های شهر پخش شد و به¬علاوه برای محافظت ممالك محروسه از آلودگی وبا، در مرزها قاعده¬ی قرنطینه گذارده شد كه مسافران را چند روز در آنجا نگاه دارند و دود بدهند و بعد روانه شوند. تأسیس مریض¬خانه با توانایی درمان 400بیمار و مجهز به داروخانه، ارسال پزشك به ولایات، دادن تصدیق طبابت به پزشكان، جمع آوری گدایان، رفع كم آبی تهران از طریق جاری كردن رودخانه كرج به شهر، تأسیس چاپارخانه برای نامه‌های پستی، ایجاد تذكره¬ی چاپی برای مسافرت ایرانیان، قانون بلیط دروازه برای مسافرت از تهران برای حفظ امنیت، ساختن بنای تیمچه(سرای اتابكیه)، بازار امیر، میدان توپخانه، عمارت توپخانه و سبزه¬میدان در تهران و آثار دیگر در اصفهان از دیگر اقدامات بود.
6- خبررسانان و خفیه¬نویسان:
در دولت امیر دستگاه خفیه¬نویسی و خبررسانی نسبتا وسیع و منظم بود. امیر مفتشان زیادی گماشته بود كه گزارش‌های منظمی از آنچه در شهر و ولایات و دستگاه دیوانی و لشكری و حتی سفارتخانه‌های خارجی می‌گذشته، مستقیم برای او می‌فرستادند. دستگاه خبررسانان امیر در سه جهت اصلی كار می‌كرده است: 1- خبرگیری از وضع ولایات و كردار مأموران دیوانی و لشكری خاصه در امر منع رشوه¬گیری و سیورسات و جلوگیری از تعدی مالیاتی و دستبرد به حقوق طبقه روستائی، 2- گزارش وقایع شهری خاصه از لحاظ نظم و امنیت عمومی، 3- مراقبت در فعالیت سفارتخانه‌های خارجی در تهران.

ج) دانش و فرهنگ جدید
1- تأسیس دارالفنون:
با توجه به نتایج و رفتار بد زعمای دولت انگلیس نسبت به شاگردانی كه در زمان عباس¬میرزا و سپس در دوره¬ی محمدشاه برای تحصیل به انگلیس اعزام شده بودند، امیركبیر چنین تشخیص داد كه تأسیس مدرسه‌ای در خود كشور و استخدام معلم از خارج با صرفه‌تر و مفیدتر خواهد بود. به¬همین منظور در سال 1266ق مقدمات افتتاح مدرسه‌ای كه در آن جوانان ایرانی بتوانند با علوم جدید و صنایع اروپایی آشنایی پیدا كنند فراهم ساخت تا در آنجا مانند مدارس پلی¬تكنیك آن زمان تمام علوم و صنایع و فنون نظامی تدریس شود. به¬همین مناسبت اسم مدرسه را دارالفنون گذاشت. در سال اول تأسیس مدرسه مطابق شرح وقایع¬التفاقیه 105نفر شاگرد داشته و در هفت رشته به قرار زیر مشغول تحصیل بودند. 26نفر توپخانه، 20نفر طب، 20نفر پیاده نظام، 5نفر سواره نظام، 12نفر مهندسی، 7نفر داروسازی، 5نفر معدن-شناسی.

2- روزنامه¬ی وقایع¬التفاقیه:
امیركبیر برای بیداری افكار و اطلاع مردم از جریان امور مملكتی تصمیم گرفت روزنامه‌ای در تهران دایر نماید. به¬دستور امیر روزنامه¬ی وقایع¬التفاقیه تأسیس یافت. اولین شماره¬ی آن در روز جمعه 5ربیع¬الثانی1267ق در تهران به اسم روزنامچه¬ی اخبار دارالخلافه تهران منتشر شد ولی شماره¬ی دوم بنام روزنامه¬ی وقایع¬التفاقیه انتشار یافت و بعدها تحت عناوین روزنامه¬ی دولت علیّه¬ی ایران، روزنامه¬ی ایران، روزنامه¬ی رسمی دولت ایران طبع و توزیع گردید.

د) سیاست‌های اقتصادی
1- صنعت جدید:
امیر برای فنون غربی ارزش بسزایی قائل بود و به تأثیر اقتصادی آن پی ‌برده بود و یكی از مواد مهم برنامه¬ی او در ترقی ایران ایجاد صنایع جدید بود. نقشه¬ی امیر در بنای صنعت ملی شامل استخراج معادن، ایجاد كارخانه‌های مختلف، استخدام استادان فنی از انگلیس یا پروس، فرستادن صنعت¬كاران به روسیه، خرید كارخانه از فرنگ و حمایت از محصولات داخلی بود. به همین خاطر او فرمان آزادی استخراج معادن برای اتباع ایرانی را صادر كرد. و دولت و مردم هر دو به این كار دست زدند. افزایش تولید معادن مستلزم آموزش اصول فنی جدید بود. پس برای مدرسه¬ی دارالفنون استادان معدن¬شناس از اطریش استخدام كرد. برای ترقی صنعت از پشتیبانی و كمك به اهل فن هیچ دریغ نمی‌كرد.

2- كشاورزی:
ایمنی اجتماعی و حفظ حقوق كشاورزان دو عامل اصلی ترقی كشاورزی بود. با برانداختن آئین كهنه سیورسات و حمایت از روستائیان، میزان تولید مواد كشاورزی افزایش یافت و كشت محصولات تازه‌ای نیز آغاز گردید. بنای سد ناصری بر رودخانه¬ی كرخه، ایجاد پل شوشتر، رواج كشت نیشكر، بنای سد تازه¬ی گرگان، و زراعت پنبه¬ی آمریكایی از دیگر كارهای امیركبیر است

3- اقتصاد ملی در برخورد با اقتصاد استعمار:
محور سیاست امیر را حمایت اقتصاد ملی می‌ساخت. جوهر اندیشه¬ی اقتصادی او این بود كه صنعت داخلی ترقی پذیرد و صادرات افزایش یابد و بازار كالای فرنگی محدود شود. اساس اقتصاد بازرگانی خارجی ما بر آزادی تجارت قرار گرفته بود اما این وضع زاده¬شده¬ی طبیعی اقتصاد ایران نبود، بلكه شكست سیاسی نظام سرمایه¬داری انگلیس و روس آن¬را بر ما تحمیل كرده بود. ارقام اصلی تجارت ما را واردات و صادرات به سه كشور انگلیس، روسیه و عثمانی تشكیل می‌داد اما از نظر كیفیت و كمیت، تعادل و هماهنگی وجود نداشت. كه امیر جلوی این وادرات بی‌رویه را گرفت. مثلا در زمان محمدشاه كالای وارداتی ایران از انگلیس به سالی یك میلیون لیره رسید. بعد از میزان آن كاسته شد و در سال1267 هنگام صدارت امیركبیر به نصف آن تقلیل یافت

ه‍: مسائل دینی و مذهبی
1- كاستن نفوذ علما و روحانیون متصلب:
امیر با اصول و عقاید مذهبی علاقمند و مقید بود و ظواهر مذهب تشیع را كه مذهب رسمی مملكت بود رعایت می‌كرد. احترام علمای دین را محفوظ می‌داشت ولی از هرگونه تعصب مذهبی عاری بود. به گفته¬ی اعتضادالسلطنه زهد خشك را استهزاء می‌كرد. برخورد دولت امیر با دستگاه روحانی، زاده¬ی دو عامل بود: یكی دخل و تصرف عالمان دین در كار سیاست، دوم سنت¬پرستی و ظلمت هیئت روحانی. در واقع سیاست عمومی امیر در كاستن قدرت روحانی، متوجه امام¬جمعه‌ها و شیخ¬الاسلام‌ها می‌گیرد كه در افكار قاطبه¬ی مردم نفوذ داشته، مروج كهنه¬پرستی بودند و سرای آنان مصون و جای تحصن بود و از این راه اعمال قدرت می‌نمودند و در سیاست مداخله می‌كردند. امیر چنین حق و مسؤلیتی را برای روحانیون نمی‌شناخت. به¬علاوه نفوذ و رویه¬ی آنها را مانع پیشرفت، اصلاح و ترقی می‌دانست
امیر با توقیف و تبعید روحانیون متنفذ تبریز و منع كردن بست و جلوگیری از تعزیه¬خوانی لطمه¬ی شدیدی به نفوذ روحانیون زد و بدین¬وسیله راه توسعه نفوذ آنان را سد كرده و به ترویج خرافات كه مانع پیشرفت بود خاتمه داد.

2- از بین بردن بدعت‌ها:
یكی دیگر از كارهای امیر شكستن بست بود. در آن زمان در ایران معمول بود عناصر شرور و آشوب¬طلب و جانی برای فرار از مجازات به سفارت¬خانه‌های خارجی یا به خانه مجتهدین یا حضرت عبدالعظیم و قم پناهنده می‌شدند، امیركبیر با صدور فرمانی در 1266ق اساس بست¬نشینی را از بین برد و به عمال دولت دستور داد هر مجرمی را در هر كجا كه باشد دستگیر كرده و به مجازات برسانند.



. رضاقلي، علي؛ جامعه¬شناسي نخبه¬كشي، تهران، نشر ني، 1377، 7.
. هاشمي رفسنجاني، علي‌اكبر؛ اميركبير يا قهرمان مبارزه با استعمار، تهران، انتشارات فراهاني، 1346،.
. اقبال آشتياني، عباس؛ ميرزا تقي¬خان اميركبير، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1340،ص 115. و نیز بينا، علي‌اكبر؛ تاريخ سياسي و ديپلماسي ايران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1348، ج 2، ص 159. و نیز مدني، سيد جلال¬الدين؛ تاريخ تحولات سياسي و روابط خارجي ايران، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1365، ج 1
] . آدميت، فريدون؛ اميركبير و ايران، تهران، خوارزمي، 1348.
] . بينا، علي‌اكبر؛ پيشين، صص 188–186.